Tổng quan nghiên cứu

Nền kinh tế không dùng tiền mặt đang trở thành xu hướng phát triển tất yếu của xã hội hiện đại, đặc biệt trong bối cảnh công nghệ thông tin và thanh toán điện tử phát triển mạnh mẽ. Tại Việt Nam, tổng phương tiện thanh toán và tiền gửi của khách hàng tại các tổ chức tín dụng tính đến tháng 5 năm 2018 đạt khoảng 8.588 nghìn tỷ đồng, trong đó tiền gửi của các tổ chức kinh tế chiếm 3.932 nghìn tỷ đồng và tiền gửi của dân cư chiếm phần còn lại. Việc xây dựng nền kinh tế không dùng tiền mặt nhằm mục tiêu minh bạch hóa các giao dịch, tăng cường hiệu quả quản lý tài chính, đồng thời tạo ra một xã hội công bằng, văn minh và tiện lợi hơn.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích quá trình lưu thông tiền tệ hiện nay tại Việt Nam, nhận diện các ưu điểm và bất cập của mô hình sử dụng tiền mặt, từ đó đề xuất mô hình lưu thông tiền tệ không dùng tiền mặt với vai trò trung tâm của Ngân hàng Nhà nước. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hệ thống tiền tệ Việt Nam trong giai đoạn hiện tại, đặc biệt là các số liệu và chính sách liên quan đến năm 2018. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc phát triển các chính sách tài chính, thúc đẩy chuyển đổi sang nền kinh tế số, đồng thời góp phần nâng cao hiệu quả quản lý và kiểm soát dòng tiền trong nền kinh tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết kinh tế vĩ mô về tiền tệ và phát triển kinh tế, trong đó có:

  • Lý thuyết về các giai đoạn phát triển tiền tệ của Bruno Hildebrand, phân chia sự phát triển kinh tế qua ba giai đoạn: trao đổi hàng hóa, trao đổi tiền tệ và trao đổi tín dụng. Lý thuyết này giúp hiểu rõ sự chuyển đổi từ nền kinh tế sử dụng tiền mặt sang nền kinh tế không dùng tiền mặt.
  • Phương trình trao đổi tiền tệ của Irving Fisher với công thức MV = PY, trong đó M là tổng lượng tiền lưu thông, V là tốc độ lưu thông tiền tệ, P là mức giá bình quân và Y là tổng sản lượng hàng hóa, dịch vụ. Phương trình này được sử dụng để phân tích mối quan hệ giữa lượng tiền và hoạt động kinh tế trong mô hình không dùng tiền mặt.
  • Lý thuyết về nhu cầu tiền tệ của Milton Friedman và các nhà kinh tế Cambridge, giúp đánh giá nhu cầu giữ tiền trong nền kinh tế và ảnh hưởng của các yếu tố như lãi suất, thu nhập đến việc sử dụng tiền mặt hay tiền điện tử.

Các khái niệm chính được sử dụng bao gồm: tiền mặt, tiền kỹ thuật số, ví điện tử, tốc độ lưu thông tiền tệ, hệ thống ngân hàng trung ương và ngân hàng thương mại, cũng như các hình thái tiền tệ như hóa tệ, tín tệ, bút tệ và tiền ảo.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính kết hợp phân tích số liệu thứ cấp từ các báo cáo của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam và các tổ chức tín dụng. Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ các giao dịch và số liệu thanh toán được tổng hợp đến tháng 5 năm 2018, với trọng tâm là phân tích các đặc điểm lưu thông tiền tệ và phương tiện thanh toán tại Việt Nam.

Phương pháp phân tích chủ yếu là phân tích mô hình kinh tế vĩ mô, so sánh ưu nhược điểm của mô hình lưu thông tiền mặt hiện tại và mô hình không dùng tiền mặt được đề xuất. Quá trình nghiên cứu diễn ra trong năm 2018, tập trung vào việc thu thập, tổng hợp số liệu và đánh giá các chính sách liên quan đến thanh toán điện tử, ví điện tử và quản lý ngoại tệ, vàng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tổng phương tiện thanh toán và tiền gửi tại các tổ chức tín dụng tăng mạnh: Đến tháng 5 năm 2018, tổng phương tiện thanh toán đạt khoảng 8.588 nghìn tỷ đồng, trong đó tiền gửi của dân cư chiếm hơn 4.600 nghìn tỷ đồng, cho thấy sự gia tăng nhanh chóng của các phương tiện thanh toán phi tiền mặt.

  2. Mô hình lưu thông tiền mặt hiện tại có nhiều bất cập: Tiền mặt, vàng và ngoại tệ lưu thông tự do ngoài hệ thống ngân hàng gây khó khăn cho việc kiểm soát dòng tiền, tạo điều kiện cho các hoạt động rửa tiền, tham nhũng và thất thu thuế. Chi phí phát hành, bảo quản và lưu thông tiền mặt chiếm tỷ lệ lớn trong tổng chi phí của nền kinh tế.

  3. Mô hình nền kinh tế không dùng tiền mặt với Ngân hàng Nhà nước làm trung tâm: Mỗi cá nhân, pháp nhân được cấp duy nhất một tài khoản tại Ngân hàng Nhà nước, mọi giao dịch đều thực hiện qua tài khoản này bằng ví điện tử hoặc thiết bị thanh toán di động. Mô hình này giúp kiểm soát triệt để dòng tiền, giảm thiểu các giao dịch bất minh và tăng hiệu quả quản lý tài chính quốc gia.

  4. Tốc độ lưu thông tiền tệ trong nền kinh tế không dùng tiền mặt có thể được kiểm soát và tăng cường: Theo phương trình MV = PY, việc giảm lượng tiền mặt lưu thông ngoài nền kinh tế và tăng cường sử dụng tiền kỹ thuật số sẽ giúp tăng tốc độ lưu thông tiền tệ, từ đó thúc đẩy sản lượng và ổn định giá cả.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các bất cập trong mô hình lưu thông tiền mặt hiện nay là do sự phân tán nguồn lực tài chính giữa nhiều hình thái tiền tệ như tiền mặt, vàng, ngoại tệ và tài khoản ngân hàng. Điều này làm giảm hiệu quả huy động vốn và kiểm soát chính sách tiền tệ của Nhà nước. So với các nghiên cứu quốc tế, mô hình đề xuất tại Việt Nam có điểm khác biệt là tập trung quyền quản lý và kiểm soát vào Ngân hàng Nhà nước, giúp minh bạch hóa toàn bộ các giao dịch.

Việc áp dụng mô hình không dùng tiền mặt sẽ giảm thiểu chi phí in ấn, vận chuyển, bảo quản tiền mặt, đồng thời hạn chế các hoạt động phi pháp như rửa tiền, tham nhũng. Tuy nhiên, thách thức lớn là cần đầu tư hạ tầng công nghệ thông tin, nâng cao trình độ dân trí và xây dựng hành lang pháp lý phù hợp để đảm bảo an ninh, bảo mật và quyền riêng tư cho người dùng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ tiền mặt trên tổng phương tiện thanh toán qua các năm, bảng so sánh chi phí lưu thông tiền mặt và tiền điện tử, cũng như sơ đồ mô hình lưu thông tiền tệ không dùng tiền mặt với các chủ thể liên quan.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và hoàn thiện hành lang pháp lý: Ban hành các quy định mới về quản lý tài khoản ngân hàng tại Ngân hàng Nhà nước, bảo mật dữ liệu cá nhân, quản lý vàng và ngoại tệ, nhằm tạo nền tảng pháp lý vững chắc cho nền kinh tế không dùng tiền mặt. Thời gian thực hiện: 1-2 năm, chủ thể: Bộ Tài chính, Ngân hàng Nhà nước.

  2. Phát triển hạ tầng công nghệ thanh toán điện tử: Đầu tư mở rộng mạng lưới thanh toán qua ví điện tử, thiết bị di động, đảm bảo kết nối 24/7, bảo mật cao và dễ sử dụng cho mọi đối tượng dân cư, kể cả vùng sâu vùng xa. Thời gian: 2-3 năm, chủ thể: Ngân hàng Nhà nước phối hợp với các doanh nghiệp công nghệ.

  3. Hạn chế lưu thông vàng và ngoại tệ trong nền kinh tế nội địa: Thực hiện chính sách thu mua vàng từ dân cư, đánh thuế giao dịch vàng, quản lý chặt chẽ ngoại tệ qua Ngân hàng Nhà nước để ổn định tỷ giá và cán cân thanh toán quốc tế. Thời gian: 1-2 năm, chủ thể: Ngân hàng Nhà nước, Bộ Tài chính.

  4. Tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức và trình độ dân trí: Triển khai các chương trình đào tạo, hướng dẫn sử dụng ví điện tử, thanh toán điện tử cho người dân, đặc biệt là nhóm người cao tuổi và vùng nông thôn. Thời gian: liên tục, chủ thể: Bộ Giáo dục, Ngân hàng Nhà nước, các tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về tài chính và ngân hàng: Giúp hoạch định chính sách, xây dựng hành lang pháp lý và quản lý hệ thống thanh toán quốc gia hiệu quả hơn.

  2. Ngân hàng Trung ương và Ngân hàng Nhà nước: Làm cơ sở để phát triển mô hình quản lý tài khoản tập trung, kiểm soát dòng tiền và điều tiết chính sách tiền tệ.

  3. Các ngân hàng thương mại và tổ chức tài chính: Tham khảo để điều chỉnh hoạt động kinh doanh, phát triển dịch vụ thanh toán điện tử phù hợp với xu hướng không dùng tiền mặt.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành tài chính – ngân hàng: Cung cấp kiến thức nền tảng và phân tích chuyên sâu về mô hình lưu thông tiền tệ hiện đại, xu hướng phát triển nền kinh tế số.

Câu hỏi thường gặp

  1. Nền kinh tế không dùng tiền mặt là gì?
    Nền kinh tế không dùng tiền mặt là mô hình trong đó mọi giao dịch thanh toán đều thực hiện qua các phương tiện điện tử như tài khoản ngân hàng, ví điện tử, không sử dụng tiền mặt vật lý. Ví dụ, các giao dịch qua thẻ ATM, chuyển khoản điện tử là hình thức phổ biến.

  2. Lợi ích chính của nền kinh tế không dùng tiền mặt là gì?
    Giúp minh bạch hóa giao dịch, giảm chi phí in ấn và lưu thông tiền mặt, hạn chế rửa tiền và tham nhũng, đồng thời tăng hiệu quả quản lý tài chính quốc gia. Một số quốc gia phát triển đã giảm tới 90% giao dịch tiền mặt.

  3. Những thách thức khi triển khai nền kinh tế không dùng tiền mặt tại Việt Nam?
    Bao gồm chi phí đầu tư hạ tầng công nghệ, trình độ dân trí chưa đồng đều, đặc biệt ở vùng sâu vùng xa, và cần hoàn thiện hệ thống pháp luật để bảo vệ quyền riêng tư và an ninh thông tin.

  4. Vai trò của Ngân hàng Nhà nước trong mô hình không dùng tiền mặt?
    Ngân hàng Nhà nước là trung tâm quản lý và cung cấp tài khoản cho tất cả cá nhân, pháp nhân, kiểm soát toàn bộ dòng tiền trong nền kinh tế, đồng thời quản lý ngoại tệ và vàng phục vụ giao thương quốc tế.

  5. Ví điện tử có những tính năng gì để đảm bảo an toàn và tiện lợi?
    Ví điện tử phải nhỏ gọn, dễ sử dụng, chống thấm nước, chịu va đập, có dung lượng pin lớn, bảo mật cao, kết nối trực tuyến 24/7 với Ngân hàng Nhà nước, có khả năng đồng bộ và định vị vị trí để phòng chống mất cắp.

Kết luận

  • Nền kinh tế không dùng tiền mặt giúp minh bạch hóa giao dịch, tăng hiệu quả quản lý và phát triển kinh tế xã hội.
  • Mô hình đề xuất tập trung quyền quản lý tài khoản tại Ngân hàng Nhà nước, loại bỏ tiền mặt, vàng và ngoại tệ lưu thông trong nội địa.
  • Việc áp dụng mô hình này sẽ giảm chi phí lưu thông tiền mặt, hạn chế các hoạt động phi pháp và tăng tốc độ lưu thông tiền tệ.
  • Cần xây dựng hành lang pháp lý, phát triển hạ tầng công nghệ và nâng cao nhận thức người dân để triển khai hiệu quả.
  • Các bước tiếp theo bao gồm hoàn thiện chính sách pháp luật, đầu tư công nghệ và đào tạo người dùng, nhằm hướng tới nền kinh tế số hiện đại và bền vững.

Hãy cùng đồng hành và nghiên cứu sâu hơn để góp phần xây dựng nền kinh tế không dùng tiền mặt tại Việt Nam, tận dụng cơ hội phát triển trong kỷ nguyên số.