Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục Việt Nam, việc nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn lớp 8 là một nhiệm vụ cấp thiết. Theo ước tính, tại Trường Trung học cơ sở Vĩnh Bình Nam 1, huyện Vĩnh Thuận, tỉnh Kiên Giang, việc dạy học truyền thống chủ yếu dựa trên phương pháp thuyết trình một chiều, khiến học sinh thiếu tính tích cực, chủ động và sáng tạo trong học tập. Kết quả học tập các phân môn tiếng Văn bản, tiếng Việt và Tập làm văn còn thấp, phần lớn học sinh chỉ nghe giảng và ghi chép máy móc. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là vận dụng phương pháp dạy học giải quyết vấn đề nhằm rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản, kỹ năng sử dụng tiếng Việt và kỹ năng viết bài văn hoàn chỉnh cho học sinh lớp 8 tại trường này trong năm học 2017-2018. Phạm vi nghiên cứu tập trung trên 140 học sinh khối 8 và 7 giáo viên dạy môn Ngữ văn. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh, đồng thời nâng cao chất lượng dạy – học môn Ngữ văn lớp 8, góp phần đổi mới phương pháp dạy học theo hướng lấy người học làm trung tâm, phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông hiện nay.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về dạy học giải quyết vấn đề, bao gồm:

  • Lý thuyết dạy học giải quyết vấn đề: Xuất phát từ quan điểm triết học duy vật biện chứng, tâm lý học và giáo dục học, phương pháp này nhấn mạnh việc tạo ra tình huống có vấn đề để kích thích tư duy sáng tạo và năng lực giải quyết vấn đề của học sinh. Các mức độ dạy học giải quyết vấn đề được phân chia từ mức giáo viên nêu và giải quyết vấn đề đến mức học sinh tự lực phát hiện và giải quyết vấn đề.

  • Mô hình quy trình dạy học giải quyết vấn đề: Gồm 4 bước chính là xác định và tìm hiểu vấn đề, tìm hiểu các kiến thức liên quan, giải quyết vấn đề và trình bày kết quả. Mô hình này giúp học sinh phát triển kỹ năng tư duy phản biện và sáng tạo thông qua hoạt động học tập tích cực.

  • Khái niệm chuyên ngành: Bao gồm các thuật ngữ như “vấn đề”, “tình huống có vấn đề”, “dạy học giải quyết vấn đề”, “phương pháp đàm thoại”, “phương pháp thảo luận nhóm”, “phương pháp thuyết trình” và “sơ đồ tư duy”. Những khái niệm này được hệ thống hóa để làm rõ bản chất và phương pháp tổ chức dạy học.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ 140 học sinh lớp 8 và 7 giáo viên dạy môn Ngữ văn tại Trường THCS Vĩnh Bình Nam 1 trong năm học 2017-2018. Dữ liệu bao gồm bảng hỏi khảo sát, phỏng vấn định tính, quan sát thực tế, phân tích sản phẩm hoạt động giáo dục (giáo án, bài kiểm tra, bài tập cá nhân và nhóm).

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê toán học với phép tính phần trăm để lượng hóa kết quả khảo sát và thực nghiệm. Phân tích định tính được thực hiện qua phỏng vấn và quan sát nhằm làm rõ thực trạng và tác động của phương pháp dạy học giải quyết vấn đề.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành trong năm học 2017-2018, bao gồm khảo sát thực trạng, xây dựng tình huống có vấn đề, thiết kế giáo án, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học môn Ngữ văn lớp 8: Khoảng 70% học sinh nhận thức đúng về vai trò môn học nhưng chỉ khoảng 40% có thái độ học tập tích cực. Phương pháp dạy học chủ yếu là thuyết trình và đàm thoại, tình huống có vấn đề được sử dụng ở mức độ thấp (mức 1 và 2), chưa phát huy được tính tích cực, chủ động của học sinh.

  2. Hiệu quả vận dụng dạy học giải quyết vấn đề: Sau khi áp dụng 63 tình huống có vấn đề trong 4 bài học, kỹ năng đọc hiểu văn bản của học sinh tăng từ khoảng 45% lên 68%, kỹ năng sử dụng tiếng Việt tăng từ 42% lên 65%, kỹ năng viết bài văn hoàn chỉnh tăng từ 38% lên 62% so với lớp đối chứng.

  3. Thái độ và hành vi học tập tích cực: Học sinh trong lớp thực nghiệm thể hiện thái độ tích cực hơn 30% so với lớp đối chứng, đồng thời có sự cải thiện rõ rệt trong việc tham gia thảo luận nhóm và trình bày kết quả.

  4. Phương pháp dạy học phối hợp hiệu quả: Sự kết hợp giữa phương pháp đàm thoại, thảo luận nhóm, thuyết trình và sơ đồ tư duy trong dạy học giải quyết vấn đề đã tạo điều kiện cho học sinh phát triển toàn diện các kỹ năng ngôn ngữ và tư duy.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc vận dụng dạy học giải quyết vấn đề đã góp phần nâng cao kỹ năng đọc hiểu, sử dụng tiếng Việt và viết văn của học sinh lớp 8 tại trường THCS Vĩnh Bình Nam 1. Nguyên nhân chính là do phương pháp này tạo ra các tình huống có vấn đề phù hợp với trình độ và kinh nghiệm của học sinh, kích thích sự tò mò, hứng thú và phát huy tính tích cực, chủ động trong học tập. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này tương đồng với nghiên cứu của Olivera Gajic về dạy học giải quyết vấn đề trong môn Văn học, cũng như các nghiên cứu về phương pháp dạy học tích cực tại Việt Nam. Việc sử dụng phối hợp các phương pháp đàm thoại, thảo luận nhóm, thuyết trình và sơ đồ tư duy giúp học sinh không chỉ lĩnh hội kiến thức mà còn phát triển kỹ năng giao tiếp, tư duy phản biện và sáng tạo. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ kỹ năng giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, cũng như bảng tổng hợp thái độ học tập và mức độ tích cực tham gia các hoạt động học tập.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo giáo viên về phương pháp dạy học giải quyết vấn đề: Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu nhằm nâng cao năng lực thiết kế tình huống có vấn đề và vận dụng linh hoạt các phương pháp dạy học tích cực. Mục tiêu đạt 80% giáo viên thành thạo trong vòng 1 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Kiên Giang chủ trì.

  2. Xây dựng ngân hàng tình huống có vấn đề phù hợp với chương trình Ngữ văn lớp 8: Phát triển và chia sẻ các tình huống có vấn đề đa dạng, phong phú để giáo viên dễ dàng áp dụng. Mục tiêu hoàn thành trong 6 tháng, do Ban giám hiệu trường THCS Vĩnh Bình Nam 1 phối hợp với tổ Ngữ văn thực hiện.

  3. Khuyến khích áp dụng phương pháp dạy học phối hợp: Kết hợp đàm thoại, thảo luận nhóm, thuyết trình và sơ đồ tư duy trong các tiết học nhằm phát huy tối đa năng lực học sinh. Mục tiêu tăng tỷ lệ học sinh có thái độ tích cực lên trên 70% trong năm học tiếp theo, do giáo viên chủ động thực hiện.

  4. Tăng cường đánh giá và phản hồi thường xuyên: Thiết lập hệ thống đánh giá kỹ năng đọc hiểu, sử dụng tiếng Việt và viết văn theo định kỳ để theo dõi tiến bộ học sinh và điều chỉnh phương pháp dạy học kịp thời. Mục tiêu áp dụng trong toàn bộ khối lớp 8 trong vòng 1 năm, do tổ chuyên môn và giáo viên thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn cấp trung học cơ sở: Nắm bắt phương pháp dạy học giải quyết vấn đề để đổi mới phương pháp giảng dạy, nâng cao hiệu quả bài học và phát triển kỹ năng cho học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Áp dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và triển khai các chương trình đổi mới phương pháp dạy học trong nhà trường.

  3. Sinh viên ngành Giáo dục học và Sư phạm Ngữ văn: Tham khảo để hiểu rõ cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và thực tiễn vận dụng dạy học giải quyết vấn đề trong môn Ngữ văn.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục: Sử dụng luận văn làm tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học và phát triển năng lực học sinh trong giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học giải quyết vấn đề là gì?
    Dạy học giải quyết vấn đề là phương pháp dạy học trong đó giáo viên tạo ra tình huống có vấn đề để học sinh chủ động, tích cực tìm tòi, sáng tạo giải quyết, từ đó lĩnh hội kiến thức và rèn luyện kỹ năng. Ví dụ, học sinh được đặt câu hỏi mở để phát triển tư duy phản biện.

  2. Phương pháp này có phù hợp với môn Ngữ văn lớp 8 không?
    Phương pháp rất phù hợp vì môn Ngữ văn đòi hỏi kỹ năng đọc hiểu, phân tích và viết văn, những kỹ năng này được phát triển hiệu quả khi học sinh tham gia giải quyết các tình huống có vấn đề thực tiễn.

  3. Làm thế nào để xây dựng tình huống có vấn đề hiệu quả?
    Tình huống cần chứa đựng mâu thuẫn nhận thức giữa kiến thức đã biết và chưa biết, kích thích sự tò mò và nhu cầu giải quyết của học sinh, đồng thời phù hợp với trình độ và kinh nghiệm của học sinh.

  4. Các phương pháp dạy học phối hợp trong dạy học giải quyết vấn đề là gì?
    Bao gồm phương pháp đàm thoại, thảo luận nhóm, thuyết trình và sơ đồ tư duy. Sự phối hợp này giúp học sinh phát triển toàn diện kỹ năng ngôn ngữ và tư duy sáng tạo.

  5. Làm sao đánh giá hiệu quả của phương pháp dạy học giải quyết vấn đề?
    Có thể đánh giá qua kết quả bài kiểm tra kỹ năng đọc hiểu, sử dụng tiếng Việt và viết văn, thái độ học tập tích cực, cũng như sự tham gia chủ động trong các hoạt động học tập. Ví dụ, tỷ lệ học sinh đạt điểm khá trở lên tăng rõ rệt sau khi áp dụng phương pháp.

Kết luận

  • Vận dụng dạy học giải quyết vấn đề trong dạy môn Ngữ văn lớp 8 tại Trường THCS Vĩnh Bình Nam 1 đã nâng cao kỹ năng đọc hiểu, sử dụng tiếng Việt và viết văn của học sinh.
  • Phương pháp này phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh, góp phần đổi mới phương pháp dạy học theo hướng lấy người học làm trung tâm.
  • Việc phối hợp các phương pháp đàm thoại, thảo luận nhóm, thuyết trình và sơ đồ tư duy tạo điều kiện phát triển toàn diện năng lực học sinh.
  • Kết quả thực nghiệm cho thấy sự cải thiện rõ rệt về thái độ học tập và kỹ năng ngôn ngữ của học sinh lớp thực nghiệm so với lớp đối chứng.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo giáo viên, xây dựng ngân hàng tình huống có vấn đề và tăng cường đánh giá nhằm nhân rộng hiệu quả phương pháp trong các trường THCS.

Next steps: Triển khai đào tạo giáo viên, hoàn thiện ngân hàng tình huống có vấn đề và áp dụng rộng rãi trong năm học tiếp theo.

Call to action: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên cần chủ động tiếp cận và áp dụng phương pháp dạy học giải quyết vấn đề để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, góp phần phát triển năng lực toàn diện cho học sinh.