Tổng quan nghiên cứu

Giao tiếp đóng vai trò thiết yếu trong đời sống xã hội, đặc biệt trong việc thể hiện vị thế xã hội, tính cách và quan điểm của con người thông qua ngôn ngữ. Tiểu thuyết Số đỏ của Vũ Trọng Phụng, một tác phẩm tiêu biểu của văn học hiện thực Việt Nam giai đoạn 1930-1945, phản ánh sinh động xã hội Việt Nam với những mâu thuẫn, biến động về văn hóa và xã hội. Nghiên cứu vai giao tiếp trong tiểu thuyết này nhằm làm rõ cách thức các nhân vật thể hiện vị thế xã hội và mối quan hệ qua ngôn ngữ giao tiếp, đặc biệt qua từ xưng hô và hành vi ngôn ngữ.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc khảo sát các vai giao tiếp qua cách xưng hô và hành vi ngôn ngữ của nhân vật trong Số đỏ, từ đó phân tích chiến lược giao tiếp và sự chuyển đổi vai trong các mối quan hệ gia đình và xã hội. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong tiểu thuyết Số đỏ của Vũ Trọng Phụng, với dữ liệu thu thập từ các cuộc hội thoại trong tác phẩm. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần phát triển lý thuyết ngữ dụng học ứng dụng vào văn học, đồng thời làm sáng tỏ nghệ thuật xây dựng nhân vật và phong cách trào phúng của nhà văn.

Theo thống kê, trong tiểu thuyết có hơn 1.800 lượt từ xưng hô được sử dụng, trong đó đại từ nhân xưng chiếm hơn 80% trong cách xưng và danh từ thân tộc chiếm hơn 65% trong cách hô, phản ánh sự đa dạng và phong phú của hệ thống vai giao tiếp trong tác phẩm. Nghiên cứu này góp phần nâng cao hiểu biết về vai trò của giao tiếp ngôn ngữ trong việc thể hiện quan hệ xã hội và cá tính nhân vật trong văn học Việt Nam hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết ngữ dụng học và ngôn ngữ học xã hội, tập trung vào vai giao tiếp và hội thoại. Theo Đỗ Hữu Châu, vai giao tiếp là cương vị xã hội của cá nhân trong hệ thống quan hệ xã hội, được thể hiện qua các phương tiện ngôn ngữ như từ xưng hô và hành vi ngôn ngữ. Mô hình giao tiếp của R. Jakobson với sáu nhân tố (người phát, thông điệp, người nhận, ngữ cảnh, tiếp xúc, mã) được vận dụng để phân tích cơ chế giao tiếp trong tiểu thuyết.

Lý thuyết hội thoại nhấn mạnh ba vận động chính: trao lời, trao đáp và tương tác, trong đó quy tắc lịch sự và quan hệ liên cá nhân chi phối cách thức giao tiếp. Quy tắc lịch sự theo G. Yule được áp dụng để giải thích sự lựa chọn từ ngữ và chiến lược giao tiếp nhằm giữ thể diện và tránh đe dọa thể diện trong các mối quan hệ xã hội.

Phân loại hành vi ngôn ngữ theo J. Searle gồm năm phạm trù: tái hiện, điều khiển, cam kết, biểu cảm và tuyên bố, được sử dụng để nhận diện và phân tích các hành vi ngôn ngữ trong tiểu thuyết. Mối quan hệ giữa vai giao tiếp và chiến lược giao tiếp được làm rõ, cho thấy vai giao tiếp quyết định chiến lược lựa chọn ngôn ngữ phù hợp với vị thế xã hội và mục đích giao tiếp.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp thống kê – phân loại để khảo sát vai giao tiếp qua từ xưng hô và hành vi ngôn ngữ trong tiểu thuyết Số đỏ. Dữ liệu được thu thập từ toàn bộ các cuộc hội thoại trong tác phẩm, với tổng số hơn 1.800 lượt từ xưng hô và hàng trăm hành vi ngôn ngữ được thống kê.

Phương pháp so sánh – đối chiếu được áp dụng để phân tích sự khác biệt giữa các vai giao tiếp quyền thế và kết liên trong các mối quan hệ gia đình và xã hội. Phương pháp phân tích – tổng hợp giúp rút ra các kết luận về đặc điểm vai giao tiếp và chiến lược giao tiếp của các nhân vật.

Quá trình nghiên cứu diễn ra trong khoảng thời gian từ năm 2015 đến 2016, với cỡ mẫu toàn bộ các cuộc hội thoại trong tiểu thuyết Số đỏ. Việc lựa chọn phương pháp phân tích dựa trên tính chất ngôn ngữ học xã hội và ngữ dụng học, phù hợp với mục tiêu làm rõ vai trò của vai giao tiếp trong văn học.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đa dạng phương tiện xưng hô thể hiện vai giao tiếp: Tổng cộng có 808 lượt từ dùng để xưng và 997 lượt từ dùng để hô được thống kê. Đại từ nhân xưng chiếm 84,2% trong cách xưng, trong đó “tôi” chiếm 63,12%. Trong cách hô, danh từ thân tộc chiếm 65,1%, đại từ hô chiếm 24,8%. Điều này cho thấy sự phong phú và đa dạng trong hệ thống vai giao tiếp, phản ánh rõ vị thế xã hội và mối quan hệ giữa các nhân vật.

  2. Vai giao tiếp quyền thế trong gia đình và xã hội: Trong gia đình, vai giao tiếp quyền thế thể hiện qua các cặp quan hệ như bố mẹ – con cái, ông bà – cháu, với cách xưng hô mang tính tôn ti, thứ bậc. Ví dụ, bố mẹ thường xưng “tao”, “mày” khi bực tức, con cái xưng “con” với bố mẹ. Trong xã hội, vai quyền thế thể hiện qua các mối quan hệ chủ – người làm thuê, cảnh sát – dân thường, với cách xưng hô thể hiện sự tôn trọng hoặc quyền uy.

  3. Vai giao tiếp kết liên thể hiện sự bình đẳng, thân mật: Quan hệ vợ chồng, tình nhân, đồng nghiệp và tầng lớp thượng lưu – thượng lưu thường sử dụng các cặp xưng hô như “tôi – anh”, “tôi – mình”, “chúng ta”, thể hiện sự gần gũi, bình đẳng và thân mật. Ví dụ, trong quan hệ tình nhân, cặp “tôi – mình” được dùng để thể hiện tình cảm thân thiết.

  4. Chiến lược giao tiếp xưng hô linh hoạt theo bối cảnh và mối quan hệ: Các nhân vật trong Số đỏ thường chuyển đổi vai giao tiếp và chiến lược xưng hô phù hợp với tình huống và mối quan hệ. Ví dụ, Xuân Tóc Đỏ chuyển từ xưng “tôi” sang “anh” khi quan hệ với cô Tuyết trở nên thân mật hơn, thể hiện sự thay đổi vai giao tiếp và mức độ thân thiết.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy vai giao tiếp trong tiểu thuyết Số đỏ được thể hiện rõ nét qua hệ thống từ xưng hô và hành vi ngôn ngữ, phản ánh cấu trúc xã hội và mối quan hệ quyền lực trong xã hội Việt Nam đầu thế kỷ XX. Sự đa dạng và linh hoạt trong cách xưng hô không chỉ thể hiện vị thế xã hội mà còn phản ánh tâm lý, thái độ và chiến lược giao tiếp của từng nhân vật.

So sánh với các nghiên cứu trước đây về vai giao tiếp trong văn học Việt Nam, nghiên cứu này làm rõ hơn mối quan hệ giữa vai giao tiếp và chiến lược giao tiếp trong bối cảnh xã hội phức tạp, đồng thời nhấn mạnh vai trò của phép lịch sự và quan hệ liên cá nhân trong việc lựa chọn ngôn ngữ giao tiếp. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất từ xưng hô theo nhóm vai giao tiếp và bảng phân loại hành vi ngôn ngữ để minh họa sự phân bố và đặc điểm của các vai giao tiếp.

Nghiên cứu cũng khẳng định tài năng của Vũ Trọng Phụng trong việc sử dụng ngôn ngữ đối thoại để xây dựng nhân vật sinh động, phản ánh chân thực các mối quan hệ xã hội và tâm lý nhân vật, góp phần làm phong phú nghệ thuật trào phúng trong văn học Việt Nam.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường nghiên cứu vai giao tiếp trong văn học hiện đại: Khuyến khích các nhà nghiên cứu mở rộng khảo sát vai giao tiếp trong các tác phẩm văn học đương đại để làm rõ sự biến đổi của ngôn ngữ giao tiếp trong bối cảnh xã hội hiện nay. Thời gian thực hiện: 2-3 năm; Chủ thể: các viện nghiên cứu ngôn ngữ và văn học.

  2. Ứng dụng kết quả nghiên cứu vào giảng dạy ngôn ngữ và văn học: Đưa nội dung về vai giao tiếp và chiến lược giao tiếp vào chương trình đào tạo ngôn ngữ Việt Nam và văn học để nâng cao nhận thức về ngôn ngữ giao tiếp trong văn học. Thời gian: 1-2 năm; Chủ thể: các trường đại học, cao đẳng.

  3. Phát triển tài liệu tham khảo về ngữ dụng học trong văn học: Biên soạn sách, bài giảng và tài liệu tham khảo chuyên sâu về vai giao tiếp và hành vi ngôn ngữ trong văn học Việt Nam, phục vụ nghiên cứu và giảng dạy. Thời gian: 1 năm; Chủ thể: các nhà xuất bản, nhóm nghiên cứu.

  4. Khuyến khích nghiên cứu liên ngành về ngôn ngữ và xã hội: Tăng cường hợp tác giữa ngôn ngữ học, xã hội học và văn học để nghiên cứu sâu hơn về vai trò của giao tiếp trong các mối quan hệ xã hội và văn hóa. Thời gian: liên tục; Chủ thể: các viện nghiên cứu đa ngành.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và học viên cao học ngành Ngôn ngữ học và Văn học: Giúp hiểu sâu về vai trò của vai giao tiếp trong văn học, nâng cao kỹ năng phân tích ngôn ngữ và xây dựng nhân vật.

  2. Giảng viên và nhà nghiên cứu ngôn ngữ học ứng dụng: Cung cấp cơ sở lý thuyết và dữ liệu thực tiễn để phát triển các nghiên cứu về ngữ dụng học và giao tiếp ngôn ngữ trong văn học.

  3. Nhà văn và biên kịch: Hỗ trợ trong việc xây dựng nhân vật và đối thoại chân thực, sinh động dựa trên các chiến lược giao tiếp và vai giao tiếp đa dạng.

  4. Nhà giáo dục và chuyên gia đào tạo kỹ năng giao tiếp: Áp dụng kết quả nghiên cứu để giảng dạy kỹ năng giao tiếp phù hợp với các mối quan hệ xã hội và văn hóa Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Vai giao tiếp là gì và tại sao quan trọng trong văn học?
    Vai giao tiếp là cương vị xã hội của cá nhân trong giao tiếp, thể hiện qua cách sử dụng ngôn ngữ. Trong văn học, vai giao tiếp giúp xây dựng nhân vật sinh động, phản ánh mối quan hệ xã hội và tâm lý, góp phần làm rõ nội dung và phong cách tác phẩm.

  2. Từ xưng hô có vai trò như thế nào trong việc thể hiện vai giao tiếp?
    Từ xưng hô là phương tiện ngôn ngữ chính để biểu thị vị thế xã hội, mối quan hệ và thái độ giữa các nhân vật. Ví dụ, trong Số đỏ, đại từ “tôi” và danh từ thân tộc được sử dụng phổ biến để thể hiện sự tôn trọng hoặc thân mật.

  3. Chiến lược giao tiếp ảnh hưởng thế nào đến cách xưng hô trong tiểu thuyết?
    Chiến lược giao tiếp là các biện pháp ngôn ngữ nhằm giữ thể diện và tránh đe dọa thể diện. Nhân vật lựa chọn cách xưng hô phù hợp với vai giao tiếp và mục đích giao tiếp, ví dụ chuyển đổi từ “tôi” sang “anh” để thể hiện sự thân mật hơn.

  4. Vai giao tiếp quyền thế và kết liên khác nhau như thế nào?
    Vai quyền thế thể hiện sự chênh lệch về địa vị, tuổi tác, quyền lực, thường thấy trong quan hệ gia đình hoặc xã hội như bố mẹ – con cái, chủ – người làm thuê. Vai kết liên thể hiện sự bình đẳng, thân mật như trong quan hệ vợ chồng, tình nhân, đồng nghiệp.

  5. Nghiên cứu này có thể ứng dụng như thế nào trong thực tiễn?
    Kết quả nghiên cứu giúp nâng cao hiểu biết về giao tiếp ngôn ngữ trong văn học và đời sống, hỗ trợ giảng dạy ngôn ngữ, phát triển kỹ năng giao tiếp, và góp phần xây dựng nhân vật trong sáng tác văn học, kịch bản.

Kết luận

  • Vai giao tiếp trong tiểu thuyết Số đỏ được thể hiện đa dạng qua hệ thống từ xưng hô và hành vi ngôn ngữ, phản ánh cấu trúc xã hội và mối quan hệ quyền lực thời kỳ đầu thế kỷ XX.
  • Đại từ nhân xưng và danh từ thân tộc là hai nhóm từ xưng hô chủ yếu, chiếm hơn 80% tổng số lượt từ được sử dụng.
  • Vai giao tiếp quyền thế và kết liên thể hiện rõ trong các mối quan hệ gia đình, xã hội, tình cảm và nghề nghiệp, với chiến lược giao tiếp linh hoạt theo bối cảnh.
  • Nghiên cứu góp phần làm rõ vai trò của ngữ dụng học trong phân tích văn học, đồng thời khẳng định tài năng xây dựng nhân vật và phong cách trào phúng của Vũ Trọng Phụng.
  • Đề xuất mở rộng nghiên cứu vai giao tiếp trong văn học hiện đại và ứng dụng kết quả vào giảng dạy, đào tạo kỹ năng giao tiếp.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các nhà nghiên cứu và giảng viên tiếp tục khai thác đề tài vai giao tiếp trong các tác phẩm văn học khác để làm phong phú thêm kho tàng ngôn ngữ và văn hóa Việt Nam.