Tổng quan nghiên cứu

Trong lịch sử văn học Việt Nam, thơ Nôm của Nguyễn Bỉnh Khiêm được xem là một di sản văn hóa quý báu, phản ánh sâu sắc đời sống tinh thần và tư tưởng của người Việt thế kỷ XVI. Qua khảo sát 176 bài thơ Nôm, có khoảng 27,27% bài thơ chứa đựng từ ngữ thuộc trường nghĩa động vật, một tỷ lệ cao so với mức 16,29% trong tục ngữ Việt Nam. Trường nghĩa động vật trong thơ Nôm không chỉ là sự mô tả sinh động về thế giới tự nhiên mà còn mang ý nghĩa biểu trưng sâu sắc, phản ánh quan niệm nhân sinh, xã hội và triết lý nhân sinh của tác giả.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm khảo sát, thống kê và phân loại các từ ngữ thuộc trường nghĩa động vật trong thơ Nôm Nguyễn Bỉnh Khiêm, phân tích quan hệ ngữ nghĩa giữa vỏ ngôn từ và bản thể, đồng thời chỉ ra những nét đặc sắc trong phong cách thơ Nôm của ông về mặt sử dụng ngôn từ và hình ảnh biểu trưng. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào tập thơ Nôm “Bạch Vân Quốc ngữ thi tập” và các bài thơ Nôm thuộc sáng tác của Nguyễn Bỉnh Khiêm, với dữ liệu thu thập từ 177 bài thơ được phiên âm và giới thiệu trong ấn bản năm 1989.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc làm sáng tỏ giá trị biểu trưng của thế giới động vật trong thơ ca trung đại Việt Nam, góp phần bổ sung vào kho tàng nghiên cứu ngôn ngữ học và văn học dân tộc, đồng thời hỗ trợ thiết thực cho công tác giảng dạy văn học trung học phổ thông, giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về ngôn ngữ và văn hóa truyền thống.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên lý thuyết trường nghĩa trong từ vựng học, được phát triển từ các nhà ngôn ngữ học như W. De Saussure và Đỗ Hữu Châu. Trường nghĩa được hiểu là tập hợp các đơn vị từ vựng đồng nhất về nghĩa, trong đó có các từ trung tâm và từ ngoại vi. Lý thuyết này phân chia trường nghĩa thành trường biểu vật (liên quan đến sự vật, hiện tượng) và trường biểu niệm (liên quan đến ý niệm, thái độ). Ngoài ra, các loại trường nghĩa tuyến tính và trường liên tưởng cũng được vận dụng để phân tích cấu trúc và mối quan hệ ngữ nghĩa giữa các từ.

Phương thức chuyển trường nghĩa, gồm ẩn dụ và hoán dụ, được sử dụng để giải thích hiện tượng biến đổi nghĩa của từ trong thơ ca, đặc biệt là trong việc biểu trưng các loài động vật. Khái niệm ý nghĩa biểu trưng trong ngôn ngữ và văn học cũng được khai thác để phân tích các hình ảnh động vật trong thơ Nôm, nhằm làm rõ vai trò của chúng trong việc thể hiện tư tưởng, văn hóa và thẩm mỹ của tác giả.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính là 177 bài thơ Nôm của Nguyễn Bỉnh Khiêm, được phiên âm và giới thiệu trong ấn bản năm 1989. Cỡ mẫu bao gồm toàn bộ các bài thơ có chứa từ ngữ thuộc trường nghĩa động vật, chiếm khoảng 27,27% tổng số bài thơ khảo sát.

Phương pháp nghiên cứu bao gồm:

  • Thủ pháp thống kê, phân loại: Khảo sát và thống kê tần suất xuất hiện của các từ ngữ chỉ động vật, phân loại theo các nhóm loài (trùng, ngư, điểu, thú, vật huyền thoại) và tiểu trường (tên gọi, bộ phận cơ thể, hoạt động).
  • Phân tích ngữ nghĩa: Phân tích mối quan hệ giữa nghĩa bản thể và nghĩa liên hội, nghĩa bề mặt và nghĩa biểu trưng của các từ ngữ trong thơ.
  • Phân tích tổng hợp: Từ kết quả phân tích ngữ nghĩa, tổng hợp và lý giải ý nghĩa biểu trưng của trường nghĩa động vật, đồng thời chỉ ra những nét đặc sắc trong phong cách thơ Nôm của Nguyễn Bỉnh Khiêm.

Timeline nghiên cứu kéo dài trong năm 2020, với các giai đoạn thu thập dữ liệu, phân tích và viết luận văn được thực hiện theo kế hoạch khoa học.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tần suất và đa dạng các loài động vật trong thơ Nôm
    Trong 176 bài thơ khảo sát, có 48 bài (27,27%) chứa từ ngữ thuộc trường nghĩa động vật, với tổng số 50 loài vật được nhắc đến. Các nhóm loài được phân bố tương đối đồng đều: trùng (11 loài, 46 lần xuất hiện), ngư (12 loài, 49 lần), điểu (10 loài, 29 lần), thú (15 loài, 45 lần), và vật huyền thoại (2 loài, 2 lần). Tần suất trung bình từ ngữ động vật là 2,187 lượt/bài.

  2. Phân loại chi tiết các tiểu trường trong trường nghĩa động vật

    • Tiểu trường tên gọi động vật gồm các loài như bướm, ruồi, kiến, cá, tôm, chim, vịt, trâu, ngựa, hổ, rồng, phượng hoàng.
    • Tiểu trường bộ phận cơ thể động vật gồm 37 từ ngữ, trong đó chân (16 lần), đầu (13 lần), lưng (11 lần) là các bộ phận xuất hiện nhiều nhất.
    • Tiểu trường hoạt động động vật gồm 52 từ ngữ, chia thành các nhóm hoạt động tiêu hóa (ăn, cắn, nuốt), âm thanh (kêu, gáy), di chuyển (bay, bò, chạy), sinh học (đẻ, chết), và các hoạt động khác (mượn, nuôi, bắt chước).

  3. Ý nghĩa biểu trưng phong phú của các loài động vật
    Các loài vật trong thơ không chỉ được mô tả về mặt sinh học mà còn mang ý nghĩa biểu trưng sâu sắc:

    • Loài vật biểu trưng cho thế giới tự nhiên, sự tươi đẹp, nhàn tản, ẩn dật.
    • Hình ảnh động vật được mượn để biểu trưng cho các mối quan hệ xã hội, phẩm cách con người, thói hư tật xấu, sự cao quý hay hèn kém.
      Ví dụ, hình ảnh “cáo đội oai hùm mà nát chúng” biểu thị sự giả dối, khoe khoang nhưng yếu kém; “chim khỏi lồng nên đắc thú” biểu trưng cho sự tự do, thoát khỏi gò bó.

  4. Sự đa dạng trong cách sử dụng từ ngữ và hình ảnh biểu trưng
    Nguyễn Bỉnh Khiêm sử dụng từ ngữ động vật một cách linh hoạt, kết hợp các tiểu trường khác nhau để tạo nên những hình ảnh thơ vừa sinh động vừa giàu tính biểu trưng, góp phần làm nổi bật phong cách thơ Nôm giản dị, chân thành nhưng sâu sắc, giàu triết lý.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy trường nghĩa động vật trong thơ Nôm Nguyễn Bỉnh Khiêm có tần suất xuất hiện cao và đa dạng về chủng loại, phản ánh mối quan hệ mật thiết giữa con người và thiên nhiên trong văn hóa nông nghiệp Việt Nam. Việc phân loại chi tiết các tiểu trường giúp làm rõ cấu trúc ngữ nghĩa và cách thức biểu trưng trong thơ.

So sánh với các nghiên cứu trước về trường nghĩa trong thơ ca, như trong thơ Chế Lan Viên hay ca dao tục ngữ, luận văn khẳng định sự đặc thù của thơ Nôm Nguyễn Bỉnh Khiêm ở chỗ sử dụng hình ảnh động vật không chỉ để mô tả mà còn để biểu đạt tư tưởng triết lý, nhân sinh quan sâu sắc. Các biểu đồ tần suất xuất hiện từ ngữ động vật và bảng phân loại chi tiết minh họa rõ nét sự phong phú và tính hệ thống của trường nghĩa này.

Ý nghĩa biểu trưng của các loài vật trong thơ không chỉ phản ánh quan niệm dân gian mà còn thể hiện tư duy thẩm mỹ và triết lý nhân sinh của tác giả, góp phần làm phong phú thêm giá trị văn hóa và nghệ thuật của thơ Nôm trung đại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giảng dạy lý thuyết trường nghĩa và biểu trưng trong chương trình văn học trung học phổ thông
    Động từ hành động: tích hợp, áp dụng
    Target metric: nâng cao khả năng cảm thụ và phân tích thơ ca của học sinh
    Timeline: trong vòng 1-2 năm
    Chủ thể thực hiện: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường phổ thông

  2. Phát triển tài liệu tham khảo chuyên sâu về trường nghĩa động vật trong văn học dân tộc
    Động từ hành động: biên soạn, xuất bản
    Target metric: số lượng tài liệu chuyên khảo phục vụ nghiên cứu và giảng dạy
    Timeline: 2-3 năm
    Chủ thể thực hiện: các viện nghiên cứu ngôn ngữ và văn học, nhà xuất bản

  3. Tổ chức hội thảo khoa học về biểu trưng động vật trong thơ ca Việt Nam
    Động từ hành động: tổ chức, kết nối
    Target metric: số lượng hội thảo và bài báo khoa học được công bố
    Timeline: hàng năm
    Chủ thể thực hiện: các trường đại học, viện nghiên cứu

  4. Khuyến khích nghiên cứu liên ngành giữa ngôn ngữ học, văn học và văn hóa dân gian
    Động từ hành động: thúc đẩy, hỗ trợ
    Target metric: số đề tài nghiên cứu liên ngành được cấp kinh phí
    Timeline: 3-5 năm
    Chủ thể thực hiện: các cơ quan quản lý khoa học, các trường đại học

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên và giảng viên ngành Ngôn ngữ và Văn học Việt Nam
    Giúp nâng cao kiến thức chuyên sâu về trường nghĩa và biểu trưng trong thơ ca trung đại, hỗ trợ giảng dạy hiệu quả.

  2. Sinh viên và nghiên cứu sinh chuyên ngành Ngôn ngữ học, Văn học
    Cung cấp tài liệu tham khảo quý giá cho các đề tài nghiên cứu về từ vựng học, ngữ nghĩa học và văn học dân tộc.

  3. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và triết lý nhân sinh Việt Nam
    Giúp hiểu rõ hơn về mối quan hệ giữa ngôn ngữ, văn hóa và tư tưởng trong thơ Nôm, đặc biệt là qua hình ảnh động vật.

  4. Những người làm công tác biên soạn sách giáo khoa và tài liệu học tập
    Hỗ trợ xây dựng nội dung phù hợp, giàu tính học thuật và thực tiễn cho chương trình giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Trường nghĩa động vật là gì và tại sao nó quan trọng trong thơ Nôm Nguyễn Bỉnh Khiêm?
    Trường nghĩa động vật là tập hợp các từ ngữ chỉ các loài động vật có quan hệ ngữ nghĩa với nhau. Trong thơ Nôm Nguyễn Bỉnh Khiêm, trường nghĩa này không chỉ mô tả thế giới tự nhiên mà còn mang ý nghĩa biểu trưng sâu sắc, phản ánh tư tưởng và văn hóa của tác giả.

  2. Phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng trong luận văn là gì?
    Luận văn sử dụng phương pháp thống kê, phân loại từ ngữ, phân tích ngữ nghĩa và phân tích tổng hợp để làm rõ cấu trúc và ý nghĩa biểu trưng của trường nghĩa động vật trong thơ Nôm.

  3. Các nhóm loài động vật nào được nhắc đến nhiều nhất trong thơ Nôm của Nguyễn Bỉnh Khiêm?
    Các nhóm trùng, ngư, điểu và thú được nhắc đến khá đồng đều, với tổng cộng 50 loài vật, trong đó cá, ruồi, chim và ngựa là những loài xuất hiện nhiều nhất.

  4. Ý nghĩa biểu trưng của hình ảnh động vật trong thơ Nôm có đặc điểm gì nổi bật?
    Hình ảnh động vật được sử dụng để biểu trưng cho các khía cạnh của tự nhiên, xã hội và phẩm cách con người, từ sự cao quý, nhàn tản đến những thói hư tật xấu, tạo nên chiều sâu triết lý và nhân sinh trong thơ.

  5. Luận văn có thể ứng dụng như thế nào trong giảng dạy văn học?
    Kết quả nghiên cứu giúp giáo viên giải thích sâu sắc hơn về ngôn ngữ và hình ảnh trong thơ ca trung đại, nâng cao khả năng cảm thụ và phân tích văn bản của học sinh, đồng thời làm phong phú nội dung giảng dạy.

Kết luận

  • Luận văn đã khảo sát và phân loại chi tiết trường nghĩa động vật trong 176 bài thơ Nôm của Nguyễn Bỉnh Khiêm, với 50 loài vật được nhắc đến và tần suất xuất hiện cao (27,27% bài thơ có từ ngữ động vật).
  • Phân tích ngữ nghĩa và ý nghĩa biểu trưng cho thấy hình ảnh động vật trong thơ không chỉ mô tả mà còn biểu đạt tư tưởng triết lý, nhân sinh quan sâu sắc của tác giả.
  • Nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ giá trị văn hóa, thẩm mỹ và ngôn ngữ học của thơ Nôm trung đại, đồng thời hỗ trợ thiết thực cho công tác giảng dạy văn học.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm phát triển nghiên cứu và ứng dụng lý thuyết trường nghĩa trong giáo dục và khoa học.
  • Khuyến khích các nhà nghiên cứu, giáo viên và sinh viên tiếp tục khai thác sâu hơn về trường nghĩa và biểu trưng trong văn học dân tộc.

Next steps: Tiếp tục mở rộng nghiên cứu sang các tác giả thơ Nôm khác, phát triển tài liệu giảng dạy và tổ chức các hội thảo chuyên đề về ngôn ngữ và văn học trung đại.

Call to action: Mời các nhà nghiên cứu và giảng viên cùng tham gia phát triển lĩnh vực nghiên cứu trường nghĩa và biểu trưng trong văn học Việt Nam để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống.