Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển mạnh mẽ của công nghệ số và truyền thông đa phương tiện, báo điện tử (BĐT) đã trở thành kênh truyền thông chủ đạo, đóng vai trò quan trọng trong giám sát và phản biện xã hội (GS&PBXH) về chính sách công (CSC). Tại Việt Nam, từ năm 2000, GS&PBXH đã được quan tâm nghiên cứu sâu rộng, đặc biệt là vai trò của báo chí trong việc giám sát các chính sách của Đảng và Nhà nước. Luận văn tập trung khảo sát hai báo điện tử tiêu biểu là Vnexpress.net và Daidoanket.vn trong giai đoạn từ 01/01/2022 đến 31/03/2023, nhằm đánh giá hiệu quả GS&PBXH về CSC trên các nền tảng này.

Mục tiêu nghiên cứu là làm rõ vai trò, nội dung, phương thức GS&PBXH của báo điện tử, đồng thời phân tích những hạn chế và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các tin, bài liên quan đến CSC trên hai báo điện tử nói trên, với hơn 4.000 tin bài được khảo sát và hơn 7.000 ý kiến phản hồi của công chúng được phân tích. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc khẳng định vai trò của báo điện tử trong việc tạo dựng không gian công, thúc đẩy sự tham gia của công chúng vào quá trình giám sát và phản biện chính sách, góp phần nâng cao chất lượng quản trị công và phát triển xã hội dân chủ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết truyền thông hiện đại để phân tích vai trò GS&PBXH của báo điện tử, bao gồm:

  • Lý thuyết không gian công (Public Sphere) của Jürgen Habermas: Giải thích không gian công là nơi diễn ra tranh luận chính trị và hình thành dư luận xã hội, trong đó báo chí đại chúng đóng vai trò trung tâm. Không gian công trên báo điện tử được mở rộng với tính tương tác, đa chiều và đa phương tiện, tạo điều kiện cho công chúng tham gia thảo luận về CSC.

  • Lý thuyết thiết lập chương trình nghị sự (Agenda Setting) của Maxwell McCombs và Donald Shaw: Mô tả cách truyền thông ảnh hưởng đến nhận thức và quan điểm của công chúng thông qua việc lựa chọn và nhấn mạnh các vấn đề nhất định. Báo điện tử thiết lập chương trình nghị sự bằng cách lựa chọn các chủ đề GS&PBXH về CSC và định hướng dư luận xã hội.

  • Lý thuyết dòng chảy hai bước (Two-step Flow): Nhấn mạnh vai trò của “thủ lĩnh ý kiến” trong việc truyền tải và lan tỏa thông tin từ báo chí đến công chúng. Trên báo điện tử, các nhà báo và các cá nhân có ảnh hưởng trở thành thủ lĩnh ý kiến, tạo nên dòng chảy đa bước của thông tin và ý kiến phản biện xã hội.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: giám sát xã hội, phản biện xã hội, chính sách công, báo điện tử, không gian công, thủ lĩnh ý kiến.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Khảo sát 1.392 tin, bài trên Vnexpress.net và 2.628 tin, bài trên Daidoanket.vn liên quan đến CSC trong giai đoạn 01/01/2022 - 31/03/2023; phân tích 7.258 ý kiến phản hồi của công chúng trên mục Chính trị & Chính sách của Vnexpress.net và mục Góc nhìn của Daidoanket.vn; thu thập dữ liệu tương tác trên mạng xã hội Facebook của hai báo.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích nội dung các tin, bài để đánh giá nội dung và phương thức GS&PBXH; phân tích văn bản các bình luận, phản hồi của công chúng để nhận diện đặc điểm công chúng và vai trò thủ lĩnh ý kiến; sử dụng phương pháp thống kê mô tả để tổng hợp số liệu; so sánh kết quả giữa hai báo điện tử.

  • Phương pháp điều tra xã hội học: Phát 120 phiếu khảo sát trực tuyến tại Hà Nội nhằm thu thập ý kiến công chúng về hiệu quả GS&PBXH trên hai báo điện tử.

  • Phương pháp phỏng vấn sâu: Phỏng vấn 5 lãnh đạo, nhà báo, nhà nghiên cứu tại hai báo để thu thập thông tin chuyên sâu về quá trình thực hiện GS&PBXH.

  • Phương pháp so sánh: Đối chiếu các số liệu, đặc điểm phản hồi của độc giả theo từng quý và so sánh các sự kiện cụ thể trên hai báo.

  • Phương pháp nghiên cứu trường hợp: Phân tích các tuyến bài cụ thể về các chính sách như “Căn cước công dân gắn chip”, “Bỏ số hộ khẩu giấy”, “Dự thảo Luật đất đai sửa đổi” để làm rõ vai trò GS&PBXH.

Cỡ mẫu lớn, phương pháp chọn mẫu đa dạng và phân tích đa chiều giúp đảm bảo tính khách quan, toàn diện và độ tin cậy cao cho kết quả nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nội dung GS&PBXH tập trung vào các dự thảo, đề án và chính sách công: Trên Vnexpress.net, 65% tin, bài tập trung vào nội dung giám sát các dự thảo, đề án (N1), 9% về cơ sở khoa học và kinh nghiệm thực tiễn (N2), 25% về phát hiện sai phạm (N3). Trên Daidoanket.vn, tỷ lệ tương ứng là 74% (N1), 18% (N2), 8% (N3). Điều này cho thấy hai báo đều chú trọng vào việc phản ánh và giám sát các chính sách công, trong đó Daidoanket.vn có xu hướng đi sâu hơn vào phân tích và điều tra.

  2. Phương thức GS&PBXH đa dạng và hiện đại: Hai báo sử dụng đa phương tiện, dữ liệu số hóa, tổ chức thảo luận trực tiếp trên giao diện báo điện tử, tạo điều kiện cho công chúng tương tác đa chiều. Ví dụ, Vnexpress.net tích hợp biểu đồ động, video, podcast và các công cụ thăm dò ý kiến để tăng tính sinh động và tương tác.

  3. Mức độ tương tác của công chúng cao và đa dạng: Trên Vnexpress.net, có hơn 7.000 ý kiến phản hồi trong mục Chính trị & Chính sách, với nhiều bình luận sâu sắc, thể hiện sự quan tâm và tham gia tích cực của công chúng. Daidoanket.vn có lượng tin bài nhiều hơn nhưng ít bình luận trực tiếp hơn, phản ánh phong cách chính trị và quan điểm tòa soạn khác biệt.

  4. Vai trò thủ lĩnh ý kiến nổi bật: Các nhà báo, chuyên gia và cá nhân có ảnh hưởng trên báo điện tử đóng vai trò là thủ lĩnh ý kiến, dẫn dắt dư luận xã hội và tạo nên dòng chảy đa bước của thông tin. Các ý kiến của họ được công chúng tiếp nhận và lan tỏa rộng rãi, góp phần định hướng và phản biện chính sách.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy báo điện tử đã phát huy hiệu quả vai trò GS&PBXH về CSC nhờ tận dụng ưu thế đa phương tiện, tính tức thời và khả năng tương tác cao. Việc tổ chức thảo luận trực tiếp trên giao diện báo tạo ra không gian công mở, thúc đẩy sự tham gia của công chúng và nâng cao tính minh bạch trong quá trình xây dựng và thực thi chính sách.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn bổ sung góc nhìn thực tiễn về hoạt động GS&PBXH trên hai báo điện tử tiêu biểu, đồng thời làm rõ ảnh hưởng của quan điểm tòa soạn và phong cách chính trị đến nội dung và hình thức giám sát. Ví dụ, Vnexpress.net có xu hướng tập trung vào phản ánh đa chiều, khách quan, trong khi Daidoanket.vn chú trọng vào các bài điều tra và phân tích sâu sắc.

Biểu đồ so sánh tỷ lệ tin bài theo nội dung và mức độ tương tác của công chúng có thể minh họa rõ nét sự khác biệt và điểm mạnh của từng báo. Bảng thống kê bình luận và lượt tương tác trên mạng xã hội cũng phản ánh mức độ lan tỏa và ảnh hưởng của các bài viết.

Tuy nhiên, vẫn tồn tại hạn chế như sự ảnh hưởng của quan điểm lãnh đạo tòa soạn, áp lực từ các cơ quan quản lý và nhóm lợi ích, cũng như thách thức trong việc duy trì tính khách quan và bản lĩnh của nhà báo khi thực hiện GS&PBXH. Đây là những vấn đề cần được giải quyết để nâng cao hiệu quả hoạt động của báo điện tử trong tương lai.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực nhà báo: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về kỹ năng giám sát, phản biện xã hội và kỹ thuật báo chí đa phương tiện cho nhà báo nhằm nâng cao chất lượng tin bài và bản lĩnh nghề nghiệp. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng. Chủ thể thực hiện: Ban biên tập và các cơ sở đào tạo báo chí.

  2. Phát triển nền tảng tương tác đa chiều trên báo điện tử: Đầu tư nâng cấp công nghệ để mở rộng không gian thảo luận trực tiếp, tích hợp các công cụ đa phương tiện và mạng xã hội nhằm tăng cường sự tham gia của công chúng. Thời gian thực hiện: 12 tháng. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý kỹ thuật và tòa soạn báo điện tử.

  3. Xây dựng chính sách nội bộ bảo vệ tính khách quan và bản lĩnh báo chí: Thiết lập quy chế, quy định rõ ràng về việc bảo vệ nhà báo trong quá trình thực hiện GS&PBXH, hạn chế sự can thiệp từ bên ngoài và đảm bảo tự do ngôn luận trong khuôn khổ pháp luật. Thời gian thực hiện: 6 tháng. Chủ thể thực hiện: Ban lãnh đạo cơ quan báo chí và các tổ chức quản lý báo chí.

  4. Tăng cường phối hợp với các cơ quan quản lý và tổ chức xã hội: Thiết lập cơ chế hợp tác chặt chẽ giữa báo điện tử, các cơ quan nhà nước và tổ chức xã hội để nâng cao hiệu quả tiếp nhận và xử lý phản hồi từ dư luận xã hội về chính sách công. Thời gian thực hiện: liên tục. Chủ thể thực hiện: Ban biên tập báo điện tử, các cơ quan quản lý nhà nước và Mặt trận Tổ quốc.

  5. Đẩy mạnh công tác truyền thông, nâng cao nhận thức công chúng: Tổ chức các chiến dịch truyền thông nhằm nâng cao nhận thức của công chúng về vai trò GS&PBXH và khuyến khích sự tham gia tích cực, có trách nhiệm trong các hoạt động phản biện xã hội. Thời gian thực hiện: 6-9 tháng. Chủ thể thực hiện: Ban biên tập báo điện tử, các tổ chức xã hội và truyền thông.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà báo và biên tập viên báo điện tử: Luận văn cung cấp kiến thức chuyên sâu về vai trò, phương thức GS&PBXH trên báo điện tử, giúp nâng cao kỹ năng và nhận thức nghề nghiệp trong việc thực hiện chức năng giám sát chính sách công.

  2. Lãnh đạo và quản lý cơ quan báo chí: Các nhà quản lý có thể tham khảo để xây dựng chiến lược phát triển báo điện tử, nâng cao hiệu quả GS&PBXH, đồng thời thiết lập chính sách nội bộ phù hợp nhằm bảo vệ và phát huy vai trò của báo chí trong xã hội.

  3. Cơ quan hoạch định chính sách và quản lý nhà nước: Luận văn cung cấp dữ liệu thực tiễn và phân tích về hiệu quả GS&PBXH, giúp các cơ quan này hiểu rõ hơn về vai trò của báo chí trong giám sát chính sách, từ đó cải thiện quy trình xây dựng và thực thi chính sách.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành báo chí, truyền thông: Đây là tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết và thực tiễn GS&PBXH trên báo điện tử, hỗ trợ nghiên cứu, học tập và phát triển các đề tài liên quan đến truyền thông và quản trị báo chí.

Câu hỏi thường gặp

  1. Báo điện tử có vai trò gì trong giám sát và phản biện xã hội về chính sách công?
    Báo điện tử cung cấp thông tin nhanh, đa chiều và tương tác trực tiếp với công chúng, tạo không gian công mở để giám sát quá trình xây dựng và thực thi chính sách, đồng thời phản biện các vấn đề xã hội dựa trên dữ liệu và ý kiến đa dạng.

  2. Phương thức giám sát và phản biện xã hội trên báo điện tử được thực hiện như thế nào?
    Bao gồm cung cấp thông tin đa phương tiện, số hóa dữ liệu, tổ chức thảo luận trực tiếp trên giao diện báo, sử dụng mạng xã hội để lan tỏa thông tin và thu thập phản hồi từ công chúng, tạo nên dòng chảy đa bước của thông tin và ý kiến.

  3. Yếu tố nào ảnh hưởng đến hiệu quả giám sát và phản biện xã hội của báo điện tử?
    Bao gồm mức độ dân chủ hóa môi trường chính trị - xã hội, quan điểm và chính sách của tòa soạn, năng lực và bản lĩnh của nhà báo, cũng như sự tham gia tích cực của công chúng và các thủ lĩnh ý kiến.

  4. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của hoạt động giám sát và phản biện xã hội trên báo điện tử?
    Thông qua các tiêu chí như mức độ tiếp nhận của công chúng (lượng truy cập, thời gian giữ chân), mức độ tương tác (bình luận, chia sẻ), và hiệu quả thực tế (ảnh hưởng đến chính sách và thay đổi xã hội).

  5. Báo điện tử có thể khắc phục những hạn chế nào để nâng cao vai trò GS&PBXH?
    Cần tăng cường đào tạo nhà báo, nâng cấp công nghệ tương tác, xây dựng chính sách bảo vệ tính khách quan, phối hợp chặt chẽ với các cơ quan quản lý và tổ chức xã hội, đồng thời nâng cao nhận thức và sự tham gia của công chúng.

Kết luận

  • Báo điện tử Vnexpress.net và Daidoanket.vn đã phát huy hiệu quả vai trò giám sát và phản biện xã hội về chính sách công trong giai đoạn 2022-2023 với hơn 4.000 tin bài và hơn 7.000 ý kiến phản hồi được phân tích.
  • Các lý thuyết truyền thông hiện đại như không gian công, thiết lập chương trình nghị sự và dòng chảy hai bước được vận dụng hiệu quả để giải thích cơ chế và tác động của báo điện tử trong GS&PBXH.
  • Báo điện tử tận dụng ưu thế đa phương tiện, tính tức thời và khả năng tương tác để tạo không gian công mở, thúc đẩy sự tham gia của công chúng và nâng cao tính minh bạch trong chính sách công.
  • Hạn chế về quan điểm tòa soạn, áp lực từ các nhóm lợi ích và năng lực nhà báo cần được khắc phục để nâng cao hơn nữa hiệu quả GS&PBXH.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể về đào tạo, công nghệ, chính sách nội bộ và phối hợp xã hội nhằm phát huy vai trò của báo điện tử trong giám sát và phản biện xã hội về chính sách công trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan báo chí, nhà quản lý và nhà nghiên cứu nên phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất để nâng cao hiệu quả GS&PBXH, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng khảo sát nhằm cập nhật xu hướng truyền thông mới.