Tổng quan nghiên cứu

Xây dựng văn hóa ứng xử (VHƯX) trong các trường trung học phổ thông (THPT) hiện là một nhiệm vụ trọng tâm nhằm nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển nhân cách học sinh. Theo Quyết định phê duyệt đề án “Xây dựng VHƯX trong trường học giai đoạn 2018-2025” của Thủ tướng Chính phủ, mục tiêu là tạo chuyển biến căn bản về ứng xử văn hóa của cán bộ quản lý, giáo viên, nhân viên và học sinh, góp phần xây dựng môi trường giáo dục lành mạnh, thân thiện. Trên địa bàn huyện Đăk R’lấp, tỉnh Đăk Nông, với hơn 3.500 học sinh và 202 cán bộ, giáo viên, nhân viên tại 4 trường THPT, việc quản lý xây dựng VHƯX có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh đa dạng văn hóa dân tộc và sự phát triển kinh tế xã hội địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu là khảo sát thực trạng quản lý xây dựng VHƯX tại các trường THPT trên địa bàn huyện Đăk R’lấp, phân tích các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả công tác này trong giai đoạn hiện nay. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào đội ngũ cán bộ quản lý, giáo viên, nhân viên và học sinh của 4 trường THPT chính trên địa bàn huyện. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc góp phần xây dựng môi trường giáo dục thân thiện, nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, đồng thời hỗ trợ phát triển văn hóa trường học phù hợp với đặc điểm vùng Tây Nguyên.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về văn hóa ứng xử và quản lý xây dựng văn hóa trong tổ chức giáo dục. Theo Swartz (1998), VHƯX gồm ba cấp độ: cấu trúc hữu hình (artifacts), hệ thống giá trị được tuyên bố (espoused values) và quan niệm chung cơ bản (basic underlying assumptions). Tyler Lacoma (2002) phát triển công cụ đánh giá VHƯX dựa trên bộ khung lý thuyết về vận hành tổ chức và giá trị nền tảng, giúp chẩn đoán và đề xuất thay đổi văn hóa ứng xử trong môi trường công sở.

Trong bối cảnh giáo dục Việt Nam, VHƯX được hiểu là hệ thống các khuôn mẫu ứng xử thể hiện thái độ, kỹ năng của cá nhân và cộng đồng trong mối quan hệ với môi trường thiên nhiên, xã hội và bản thân, dựa trên chuẩn mực văn hóa xã hội nhất định. Quản lý xây dựng VHƯX là quá trình tác động có chủ định của chủ thể quản lý (ban giám hiệu, các cơ quan quản lý giáo dục) nhằm hình thành và duy trì các giá trị, chuẩn mực ứng xử trong nhà trường, góp phần xây dựng môi trường giáo dục lành mạnh, nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

Các khái niệm chính bao gồm: văn hóa ứng xử, quản lý, xây dựng văn hóa ứng xử, môi trường sư phạm, chuẩn mực văn hóa, phong cách làm việc chuyên nghiệp và các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý xây dựng VHƯX (chủ thể quản lý, đối tượng quản lý, môi trường quản lý).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Nguồn dữ liệu chính gồm:

  • Khảo sát bằng phiếu hỏi với 202 đối tượng gồm cán bộ quản lý, giáo viên, nhân viên và học sinh tại 4 trường THPT trên địa bàn huyện Đăk R’lấp.
  • Phỏng vấn sâu một số hiệu trưởng và cán bộ quản lý để thu thập thông tin định tính về thuận lợi, khó khăn trong quản lý xây dựng VHƯX.
  • Quan sát thực tế hoạt động quản lý và xây dựng VHƯX tại các trường.
  • Tổng hợp, phân tích các văn bản pháp luật, quy định liên quan đến văn hóa ứng xử trong giáo dục.

Phương pháp phân tích sử dụng thống kê mô tả, tính điểm trung bình các mức độ đánh giá (rất tốt, tốt, khá, chưa tốt) và phân tích SWOT để đánh giá thực trạng. Cỡ mẫu khảo sát là 202 người, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo đại diện cho các nhóm đối tượng trong nhà trường. Thời gian nghiên cứu tập trung vào năm học 2018-2019.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng nhận diện văn hóa ứng xử hiện có: Điểm trung bình đánh giá các mặt biểu hiện VHƯX là 2.55 trên thang 4 điểm. Mối quan hệ giao tiếp bên trong và bên ngoài nhà trường được đánh giá cao nhất (2.61), trong khi kiến trúc và cách bài trí nơi làm việc, phòng học được đánh giá thấp nhất (2.02), cho thấy cơ sở vật chất chưa đáp ứng tốt yêu cầu xây dựng môi trường văn hóa.

  2. Điều kiện phát triển văn hóa ứng xử: Điểm trung bình là 2.83, trong đó năng lực đội ngũ cán bộ quản lý, giáo viên, nhân viên được đánh giá cao nhất (3.03), sứ mệnh và tầm nhìn nhà trường cũng được đánh giá tích cực (3.02). Tuy nhiên, cơ sở vật chất phục vụ cho hoạt động văn hóa còn hạn chế (2.63), bầu không khí nhà trường chỉ ở mức trên trung bình (2.75).

  3. Xây dựng các chuẩn mực văn hóa: Điểm trung bình là 2.73. Các trường chú trọng xây dựng logo, tuyên bố sứ mệnh (3.06) và các tập quán tích cực (3.5). Tuy nhiên, việc xây dựng các nhân vật “người hùng” làm tấm gương cho học sinh được đánh giá thấp (2.09), và bộ quy tắc ứng xử chưa được coi là kim chỉ nam cho chuẩn mực ứng xử (2.67).

  4. Quản lý xây dựng văn hóa ứng xử: Qua khảo sát, công tác lập kế hoạch, tổ chức thực hiện, chỉ đạo lãnh đạo và giám sát, kiểm tra xây dựng VHƯX tại các trường còn nhiều hạn chế, chưa đồng bộ và thiếu sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ phận. Các yếu tố ảnh hưởng thuộc về chủ thể quản lý như năng lực lãnh đạo, sự quyết đoán có tác động lớn đến hiệu quả quản lý.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy, mặc dù các trường THPT trên địa bàn huyện Đăk R’lấp đã có những bước tiến trong việc xây dựng và quản lý VHƯX, nhưng vẫn còn nhiều bất cập cần khắc phục. Cơ sở vật chất chưa đáp ứng yêu cầu tạo môi trường sư phạm thân thiện, xanh - sạch - đẹp, ảnh hưởng đến hiệu quả xây dựng VHƯX. Việc xây dựng chuẩn mực văn hóa và bộ quy tắc ứng xử chưa được chú trọng đúng mức, dẫn đến sự thiếu thống nhất trong nhận thức và hành vi của các thành viên.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc xây dựng VHƯX cần được tiếp cận một cách hệ thống, đồng bộ và có sự tham gia tích cực của toàn thể cán bộ, giáo viên, nhân viên và học sinh. Các nhà quản lý cần phát huy vai trò lãnh đạo, xây dựng kế hoạch cụ thể, tổ chức thực hiện và giám sát chặt chẽ để tạo ra sự chuyển biến căn bản về văn hóa ứng xử trong nhà trường.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ điểm trung bình các mặt biểu hiện VHƯX, bảng phân tích các điều kiện phát triển và chuẩn mực văn hóa, giúp minh họa rõ nét các mặt mạnh và hạn chế hiện tại, từ đó làm cơ sở đề xuất giải pháp phù hợp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất và cảnh quan môi trường sư phạm

    • Mục tiêu: Nâng điểm đánh giá về môi trường sư phạm từ 2.02 lên trên 3.0 trong 2 năm tới.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường THPT.
    • Hành động: Cải tạo, trang trí lớp học, xây dựng không gian xanh, sạch, đẹp, an toàn.

  2. Xây dựng và phổ biến bộ quy tắc ứng xử chuẩn mực, phù hợp đặc điểm từng trường

    • Mục tiêu: 100% cán bộ, giáo viên, nhân viên và học sinh nắm rõ và thực hiện bộ quy tắc trong vòng 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu các trường, phối hợp với công đoàn và đoàn thanh niên.
    • Hành động: Soạn thảo, tổ chức tập huấn, tuyên truyền và giám sát thực hiện.

  3. Nâng cao năng lực quản lý và nhận thức về VHƯX cho cán bộ quản lý và giáo viên

    • Mục tiêu: Tăng điểm đánh giá năng lực quản lý từ 3.03 lên 3.5 trong 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng.
    • Hành động: Tổ chức tập huấn kỹ năng lãnh đạo, quản lý văn hóa ứng xử, kỹ năng giao tiếp.

  4. Phát triển các hoạt động giáo dục văn hóa ứng xử tích hợp trong chương trình học và hoạt động ngoại khóa

    • Mục tiêu: Tích hợp VHƯX vào ít nhất 3 môn học và tổ chức 4 hoạt động ngoại khóa mỗi năm.
    • Chủ thể thực hiện: Giáo viên chủ nhiệm, tổ chuyên môn, ban giám hiệu.
    • Hành động: Xây dựng kế hoạch, tài liệu giảng dạy, tổ chức các buổi tọa đàm, hội thảo, hoạt động trải nghiệm.

  5. Tăng cường giám sát, kiểm tra và đánh giá hiệu quả xây dựng VHƯX

    • Mục tiêu: Thiết lập hệ thống đánh giá định kỳ hàng học kỳ, nâng điểm đánh giá hiệu quả từ 2.67 lên 3.2 trong 2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Ban chỉ đạo xây dựng VHƯX, ban giám hiệu, các tổ chức đoàn thể trong trường.
    • Hành động: Xây dựng bộ công cụ đánh giá, tổ chức kiểm tra, thu thập phản hồi và điều chỉnh kịp thời.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục

    • Lợi ích: Hiểu rõ cơ sở lý luận và thực trạng quản lý xây dựng VHƯX, từ đó nâng cao năng lực lãnh đạo và quản lý văn hóa trường học.
    • Use case: Xây dựng kế hoạch phát triển văn hóa ứng xử phù hợp với đặc điểm trường học.

  2. Giáo viên và nhân viên các trường THPT

    • Lợi ích: Nắm bắt các chuẩn mực ứng xử, nâng cao nhận thức và kỹ năng giao tiếp, góp phần xây dựng môi trường học tập tích cực.
    • Use case: Tham gia các hoạt động giáo dục văn hóa ứng xử, áp dụng trong giảng dạy và sinh hoạt hàng ngày.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản lý giáo dục

    • Lợi ích: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, kết quả khảo sát thực tiễn và đề xuất giải pháp quản lý văn hóa ứng xử trong trường học.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu, luận văn, hoặc tham khảo tài liệu học tập.

  4. Cơ quan quản lý giáo dục địa phương và Bộ Giáo dục và Đào tạo

    • Lợi ích: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, chương trình phát triển văn hóa ứng xử trong trường học.
    • Use case: Xây dựng các văn bản chỉ đạo, hướng dẫn triển khai xây dựng VHƯX trên phạm vi rộng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Văn hóa ứng xử trong trường học là gì?
    Văn hóa ứng xử là hệ thống các chuẩn mực, giá trị và hành vi ứng xử của các thành viên trong nhà trường, thể hiện qua thái độ, kỹ năng giao tiếp và hành vi trong mối quan hệ với môi trường thiên nhiên, xã hội và bản thân. Ví dụ, thái độ tôn trọng, lịch sự trong giao tiếp giữa giáo viên và học sinh.

  2. Tại sao quản lý xây dựng văn hóa ứng xử lại quan trọng trong trường THPT?
    Quản lý xây dựng VHƯX giúp tạo môi trường giáo dục lành mạnh, nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, phát triển nhân cách học sinh và xây dựng thương hiệu trường học. Một môi trường ứng xử tích cực góp phần giảm mâu thuẫn, tăng cường đoàn kết nội bộ.

  3. Những yếu tố nào ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý xây dựng VHƯX?
    Bao gồm năng lực và vai trò của chủ thể quản lý (ban giám hiệu), nhận thức và thái độ của đối tượng quản lý (giáo viên, nhân viên, học sinh), cũng như môi trường quản lý như chính sách, cơ sở vật chất và sự hỗ trợ từ các bên liên quan.

  4. Các biện pháp nào được đề xuất để nâng cao hiệu quả xây dựng VHƯX?
    Đầu tư cơ sở vật chất, xây dựng bộ quy tắc ứng xử chuẩn mực, nâng cao năng lực quản lý, tích hợp giáo dục VHƯX vào chương trình học và hoạt động ngoại khóa, tăng cường giám sát, kiểm tra và đánh giá hiệu quả.

  5. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả xây dựng văn hóa ứng xử trong trường học?
    Sử dụng các công cụ đánh giá định kỳ dựa trên các tiêu chí như nhận thức, thái độ, hành vi của các thành viên, môi trường sư phạm, sự thay đổi trong mối quan hệ và bầu không khí nhà trường. Ví dụ, khảo sát ý kiến cán bộ, giáo viên, học sinh và phân tích điểm trung bình các mặt biểu hiện VHƯX.

Kết luận

  • Văn hóa ứng xử là yếu tố then chốt góp phần xây dựng môi trường giáo dục lành mạnh, nâng cao chất lượng giáo dục tại các trường THPT huyện Đăk R’lấp, tỉnh Đăk Nông.
  • Thực trạng quản lý xây dựng VHƯX còn nhiều hạn chế, đặc biệt về cơ sở vật chất, xây dựng chuẩn mực và bộ quy tắc ứng xử chưa đồng bộ.
  • Năng lực đội ngũ cán bộ quản lý và sự phối hợp giữa các thành phần trong nhà trường là nhân tố quyết định hiệu quả quản lý VHƯX.
  • Các biện pháp đề xuất tập trung vào nâng cao nhận thức, cải thiện môi trường sư phạm, xây dựng chuẩn mực ứng xử và tăng cường giám sát, kiểm tra.
  • Tiếp tục nghiên cứu và triển khai các giải pháp trong giai đoạn 2024-2026 nhằm tạo chuyển biến căn bản về văn hóa ứng xử trong các trường THPT trên địa bàn huyện Đăk R’lấp.

Để góp phần xây dựng môi trường giáo dục thân thiện, chất lượng, các nhà quản lý và giáo viên cần chủ động áp dụng các biện pháp quản lý xây dựng VHƯX, đồng thời phối hợp chặt chẽ với các bên liên quan nhằm phát huy tối đa hiệu quả công tác này.