Tổng quan nghiên cứu

Khu di tích Phố Hiến, tọa lạc tại thành phố Hưng Yên, tỉnh Hưng Yên, là một trong những di tích quốc gia đặc biệt của Việt Nam, được công nhận theo Quyết định số 2408/QĐ-TTg ngày 31/12/2014 của Thủ tướng Chính phủ. Với hơn 200 di tích, trong đó có 16 di tích tiêu biểu thuộc Khu di tích Phố Hiến, vùng đất này từng là thương cảng quốc tế sầm uất vào thế kỷ XVI - XVII, nổi danh với câu ca “Thứ nhất Kinh kỳ, thứ nhì Phố Hiến”. Phố Hiến không chỉ là trung tâm kinh tế, chính trị mà còn là nơi giao lưu văn hóa đa dạng, phản ánh qua các công trình kiến trúc nghệ thuật mang dấu ấn Việt Nam, Trung Hoa và phương Tây.

Tuy nhiên, sau nhiều biến động lịch sử và sự thay đổi dòng chảy sông Hồng, Phố Hiến đã trải qua giai đoạn suy thoái, kéo theo sự xuống cấp của nhiều di tích. Công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di tích tại đây còn nhiều hạn chế, như việc khoanh vùng bảo vệ chưa chặt chẽ, xử lý vi phạm chưa đồng bộ, và vai trò tuyên truyền chưa phát huy hết hiệu quả.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm rõ thực trạng công tác quản lý di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật tại Khu di tích Phố Hiến từ khi được công nhận di tích quốc gia đặc biệt đến nay, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý nhằm bảo tồn và phát huy giá trị di tích trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội hiện đại. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 16 di tích tiêu biểu trong khu vực, đặc biệt chú trọng các di tích như Chùa Chuông, Đền Mẫu, Văn Miếu Xích Đằng. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ di sản văn hóa, góp phần phát triển du lịch văn hóa và nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị di tích.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết quản lý di sản văn hóa và quản lý nhà nước về di tích lịch sử văn hóa. Trước hết, khái niệm di sản văn hóa được hiểu là tài sản quý giá do các thế hệ trước để lại, bao gồm cả di sản vật thể và phi vật thể, có giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học. Quản lý di tích lịch sử văn hóa là hoạt động của các chủ thể quản lý nhằm bảo vệ, gìn giữ và phát huy giá trị di tích phù hợp với chuẩn mực văn hóa dân tộc và yêu cầu phát triển xã hội.

Luật Di sản văn hóa Việt Nam năm 2001 (sửa đổi năm 2009) là cơ sở pháp lý quan trọng, quy định rõ các tiêu chí xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt, nội dung quản lý nhà nước về di sản văn hóa, cũng như trách nhiệm của các cấp chính quyền và cơ quan quản lý. Lý thuyết quản lý nhà nước về văn hóa nhấn mạnh vai trò của Nhà nước trong việc ban hành chính sách, tổ chức thực hiện và giám sát công tác bảo tồn di tích, đồng thời phối hợp với cộng đồng dân cư và các tổ chức xã hội.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: di tích lịch sử văn hóa, quản lý di tích, quản lý nhà nước về văn hóa, di tích quốc gia đặc biệt, và các nguyên tắc bảo tồn di sản văn hóa. Ngoài ra, luận văn vận dụng mô hình quản lý đa chủ thể, trong đó sự phối hợp giữa các cơ quan nhà nước, cộng đồng dân cư và các tổ chức xã hội được xem là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả quản lý.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp tổng hợp, phân tích, thống kê và phân loại để nghiên cứu các tài liệu, số liệu liên quan đến di tích Phố Hiến và công tác quản lý di tích. Nguồn dữ liệu bao gồm các văn bản pháp luật, báo cáo quản lý, tài liệu lịch sử, khảo sát thực địa và phỏng vấn trực tiếp với cán bộ quản lý di tích và người dân địa phương.

Cỡ mẫu khảo sát thực địa tập trung vào 16 di tích tiêu biểu trong Khu di tích Phố Hiến, đặc biệt là các di tích Chùa Chuông, Đền Mẫu, Văn Miếu Xích Đằng. Phương pháp chọn mẫu là chọn lọc theo tiêu chí đại diện cho các loại hình di tích và mức độ ảnh hưởng đến đời sống văn hóa cộng đồng. Phỏng vấn trực tiếp được thực hiện với các cán bộ Ban Quản lý di tích, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Hưng Yên, cùng đại diện cộng đồng dân cư nhằm thu thập thông tin đa chiều về thực trạng quản lý và nhận thức bảo tồn.

Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2014 (khi Khu di tích được công nhận di tích quốc gia đặc biệt) đến năm 2018, đảm bảo đánh giá được quá trình quản lý trong giai đoạn gần đây. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp định tính kết hợp định lượng, sử dụng bảng thống kê số liệu di tích, mức độ xuống cấp, nguồn lực đầu tư và các chỉ số đánh giá hiệu quả quản lý.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng quản lý di tích còn nhiều hạn chế: Qua khảo sát thực địa và phỏng vấn, khoảng 60% di tích trong Khu di tích Phố Hiến đang trong tình trạng xuống cấp nhẹ đến trung bình, trong khi chỉ khoảng 40% được tu bổ, tôn tạo kịp thời. Việc khoanh vùng bảo vệ di tích chưa chặt chẽ, dẫn đến tình trạng lấn chiếm, xâm phạm di tích vẫn diễn ra tại một số địa điểm.

  2. Vai trò của các chủ thể quản lý chưa đồng bộ: Ban Quản lý Khu di tích Phố Hiến, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh, cùng các phòng văn hóa cấp thành phố và phường xã đều tham gia quản lý nhưng chưa có sự phối hợp hiệu quả, gây chồng chéo trong công tác quản lý. Khoảng 70% cán bộ quản lý được khảo sát cho biết thiếu nguồn lực và cơ chế phối hợp rõ ràng.

  3. Nhận thức cộng đồng về bảo vệ di tích còn hạn chế: Mặc dù có nhiều hoạt động tuyên truyền, nhưng chỉ khoảng 50% người dân địa phương hiểu rõ về giá trị và trách nhiệm bảo vệ di tích. Sự tham gia của cộng đồng trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích còn yếu, chưa phát huy được vai trò chủ động.

  4. Khai thác giá trị di tích gắn với phát triển du lịch chưa hiệu quả: Mặc dù Khu di tích Phố Hiến có tiềm năng lớn về du lịch văn hóa, nhưng hiện tại chỉ khoảng 30% các di tích được khai thác phục vụ du lịch, còn lại chủ yếu phục vụ tín ngưỡng và sinh hoạt cộng đồng. Việc phát triển dịch vụ du lịch chưa đồng bộ, thiếu các sản phẩm du lịch đặc trưng và quảng bá chưa rộng rãi.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những hạn chế trên xuất phát từ việc thiếu sự thống nhất trong quản lý nhà nước và sự phối hợp giữa các cấp, các ngành. So với một số nghiên cứu về quản lý di tích quốc gia đặc biệt khác, như Khu di tích Cố đô Huế hay Khu di tích Mỹ Sơn, Khu di tích Phố Hiến còn thiếu các cơ chế quản lý chuyên nghiệp và nguồn lực đầu tư bền vững.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố mức độ xuống cấp của di tích, bảng thống kê nguồn lực đầu tư hàng năm, và biểu đồ tròn thể hiện tỷ lệ nhận thức của cộng đồng về bảo vệ di tích. Những kết quả này cho thấy cần có sự đổi mới trong phương thức quản lý, tăng cường vai trò cộng đồng và phát triển du lịch bền vững để bảo tồn di tích hiệu quả hơn.

Việc bảo tồn và phát huy giá trị Khu di tích Phố Hiến không chỉ góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc mà còn là động lực thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương. Do đó, các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý cần được triển khai đồng bộ, có sự tham gia của nhiều chủ thể và phù hợp với bối cảnh hiện nay.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường phối hợp quản lý đa ngành, đa cấp: Thiết lập cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa Ban Quản lý Khu di tích, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch, các phòng văn hóa cấp thành phố và phường xã nhằm thống nhất kế hoạch bảo tồn, tu bổ và phát huy giá trị di tích. Thời gian thực hiện trong vòng 1 năm, chủ thể chính là UBND tỉnh và các cơ quan quản lý văn hóa.

  2. Nâng cao năng lực và nguồn lực cho công tác quản lý: Đầu tư đào tạo chuyên môn cho cán bộ quản lý di tích, đồng thời tăng cường nguồn kinh phí bảo trì, tu bổ di tích. Mục tiêu nâng tỷ lệ di tích được tu bổ kịp thời lên ít nhất 70% trong 3 năm tới. Chủ thể thực hiện là Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch phối hợp với các cơ quan tài chính.

  3. Phát huy vai trò cộng đồng trong bảo vệ di tích: Tổ chức các chương trình tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức của người dân về giá trị di tích và trách nhiệm bảo vệ. Khuyến khích thành lập các tổ tự quản di tích tại địa phương. Mục tiêu tăng tỷ lệ người dân hiểu biết về di tích lên 80% trong 2 năm. Chủ thể là Ban Quản lý Khu di tích và các tổ chức xã hội.

  4. Phát triển du lịch văn hóa bền vững gắn với di tích: Xây dựng sản phẩm du lịch đặc trưng, đa dạng hóa dịch vụ, đồng thời quảng bá rộng rãi hình ảnh Khu di tích Phố Hiến trên các phương tiện truyền thông. Mục tiêu tăng lượng khách du lịch đến di tích lên 50% trong 3 năm. Chủ thể là Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch, Ban Quản lý Khu di tích và doanh nghiệp du lịch.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý văn hóa và di tích: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý di tích quốc gia đặc biệt, giúp nâng cao hiệu quả công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di tích.

  2. Nhà nghiên cứu và học viên cao học chuyên ngành quản lý văn hóa: Tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, phân tích thực trạng và đề xuất giải pháp quản lý di tích lịch sử văn hóa.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước về văn hóa, du lịch: Giúp hoạch định chính sách, xây dựng kế hoạch phát triển du lịch văn hóa gắn với bảo tồn di tích, đồng thời tăng cường sự phối hợp giữa các cấp, ngành.

  4. Cộng đồng dân cư và các tổ chức xã hội: Nâng cao nhận thức về giá trị di tích, khuyến khích sự tham gia tích cực trong công tác bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao Khu di tích Phố Hiến được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt?
    Khu di tích Phố Hiến có giá trị lịch sử, văn hóa và kiến trúc nghệ thuật đặc biệt tiêu biểu, phản ánh quá trình phát triển đô thị thương cảng quốc tế sầm uất vào thế kỷ XVI - XVII, đồng thời lưu giữ nhiều công trình kiến trúc mang dấu ấn Việt Nam, Trung Hoa và phương Tây.

  2. Những khó khăn chính trong công tác quản lý di tích Phố Hiến là gì?
    Khó khăn gồm sự phối hợp chưa đồng bộ giữa các chủ thể quản lý, nguồn lực đầu tư hạn chế, nhận thức cộng đồng chưa cao và việc bảo vệ, tu bổ di tích chưa kịp thời dẫn đến xuống cấp.

  3. Vai trò của cộng đồng dân cư trong bảo vệ di tích được thể hiện như thế nào?
    Cộng đồng dân cư là chủ thể quan trọng trong việc bảo vệ di tích thông qua việc tham gia giám sát, tuyên truyền và duy trì các hoạt động văn hóa truyền thống gắn với di tích, tuy nhiên hiện nay vai trò này chưa được phát huy đầy đủ.

  4. Làm thế nào để phát triển du lịch gắn với bảo tồn di tích?
    Cần xây dựng các sản phẩm du lịch đặc trưng, đa dạng hóa dịch vụ, đồng thời tăng cường quảng bá và nâng cao chất lượng dịch vụ, đảm bảo phát triển bền vững, không làm ảnh hưởng đến giá trị di tích.

  5. Luật Di sản văn hóa có vai trò gì trong quản lý di tích?
    Luật Di sản văn hóa là cơ sở pháp lý quan trọng, quy định tiêu chí xếp hạng, nội dung quản lý, trách nhiệm của các cấp chính quyền và các chủ thể liên quan, tạo hành lang pháp lý cho công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích.

Kết luận

  • Khu di tích Phố Hiến là di tích quốc gia đặc biệt có giá trị lịch sử, văn hóa và kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu, phản ánh sự phát triển đô thị thương cảng quốc tế thời kỳ thế kỷ XVI - XVII.
  • Thực trạng quản lý di tích còn nhiều hạn chế về nguồn lực, phối hợp quản lý và nhận thức cộng đồng, ảnh hưởng đến công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích.
  • Luận văn đã đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm tăng cường phối hợp quản lý, nâng cao năng lực cán bộ, phát huy vai trò cộng đồng và phát triển du lịch văn hóa bền vững.
  • Nghiên cứu góp phần bổ sung tư liệu quý giá cho công tác quản lý di tích quốc gia đặc biệt, đồng thời hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội địa phương thông qua bảo tồn di sản văn hóa.
  • Các bước tiếp theo cần triển khai đồng bộ các giải pháp đề xuất, tăng cường giám sát và đánh giá hiệu quả quản lý, đồng thời mở rộng nghiên cứu sang các khu di tích khác để hoàn thiện công tác quản lý di sản văn hóa quốc gia.

Hành động thiết thực là kêu gọi sự quan tâm, đầu tư và phối hợp chặt chẽ giữa các cấp chính quyền, cộng đồng và các tổ chức xã hội nhằm bảo vệ và phát huy giá trị Khu di tích Phố Hiến, góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc và phát triển bền vững.