Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc phát triển năng lực hợp tác giải quyết vấn đề (NLHTGQVĐ) cho học sinh trở thành một yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng giáo dục và đáp ứng nhu cầu xã hội hiện đại. Theo báo cáo của ngành giáo dục, phần lớn học sinh THPT hiện nay chưa phát triển tốt năng lực này, đặc biệt trong môn Hóa học hữu cơ lớp 11, phần hiđrocacbon. Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2017-2018 tại hai trường THPT ở tỉnh Bình Thuận và Đăk Lăk nhằm vận dụng phương pháp dạy học dự án (DHDA) để phát triển NLHTGQVĐ cho học sinh.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc thiết kế và triển khai các dự án dạy học phần hiđrocacbon, đồng thời xây dựng bộ công cụ đánh giá năng lực hợp tác giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 11. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong phần hóa học hữu cơ lớp 11, với thực nghiệm sư phạm tại hai trường THPT nêu trên. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả học tập môn Hóa học, đồng thời phát triển các năng lực thiết yếu cho học sinh, đặc biệt là năng lực hợp tác và giải quyết vấn đề, phù hợp với định hướng phát triển năng lực trong chương trình giáo dục phổ thông tổng thể năm 2017.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về năng lực và dạy học dự án. Năng lực được hiểu là khả năng thực hiện hiệu quả các hoạt động trong tình huống cụ thể, bao gồm kiến thức, kỹ năng và thái độ. Cấu trúc năng lực hợp tác giải quyết vấn đề theo mô hình ATC21S gồm hai hợp phần chính: năng lực xã hội (sự tham gia, điều chỉnh xã hội) và năng lực nhận thức (xây dựng kiến thức, điều chỉnh nhiệm vụ). Ngoài ra, mô hình PISA 2015 và Samuel Greiff cũng được tham khảo để xây dựng tiêu chí đánh giá năng lực.

Dạy học dự án được định nghĩa là phương pháp tổ chức dạy học, trong đó học sinh thực hiện nhiệm vụ học tập phức hợp, kết hợp lý thuyết và thực hành để tạo ra sản phẩm cụ thể. Phương pháp này có các đặc điểm: định hướng thực tiễn, hứng thú, hành động, kỹ năng mềm, sản phẩm, tính tự lực cao, cộng tác và tính phức hợp.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính gồm khảo sát thực trạng qua phiếu điều tra với 26 giáo viên và 200 học sinh tại các trường THPT ở Bình Thuận, Đăk Lăk và TP. Hồ Chí Minh; thực nghiệm sư phạm với các kế hoạch dạy học dự án phần hiđrocacbon lớp 11 tại hai trường THPT tỉnh Bình Thuận và Đăk Lăk trong năm học 2017-2018.

Phương pháp phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả và so sánh, kiểm định t-test để đánh giá sự khác biệt giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng. Cỡ mẫu được lựa chọn nhằm đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy của kết quả. Các công cụ đánh giá bao gồm bảng kiểm quan sát, phiếu tự đánh giá học sinh, biên bản hoạt động nhóm và bộ tiêu chí đánh giá năng lực hợp tác giải quyết vấn đề dựa trên mô hình ATC21S.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng vận dụng phương pháp dạy học dự án: 69,2% giáo viên cho rằng DHDA hiệu quả nhất khi áp dụng trong phần hóa học hữu cơ; tuy nhiên, 50% giáo viên chưa sử dụng phương pháp này do hạn chế về điều kiện cơ sở vật chất và thời gian. Chỉ 7,7% giáo viên thường xuyên áp dụng DHDA.

  2. Mức độ phát triển năng lực hợp tác giải quyết vấn đề của học sinh: Trước thực nghiệm, 69,2% học sinh chưa đạt năng lực hợp tác giải quyết vấn đề; chỉ 7,7% được đánh giá tốt. Sau thực nghiệm, nhóm học sinh tham gia DHDA có sự tiến bộ rõ rệt với mức tăng trung bình năng lực lên khoảng 30% so với nhóm đối chứng.

  3. Khó khăn trong hoạt động nhóm: 57,7% giáo viên và 48,5% học sinh phản ánh tình trạng đùn đẩy trách nhiệm; 53,8% giáo viên và 44,5% học sinh chưa biết cách phân công công việc hợp lý; 42,3% giáo viên và 62,5% học sinh gặp tranh cãi, bất đồng ý kiến trong nhóm.

  4. Thái độ học sinh đối với DHDA: 60,5% học sinh rất muốn trải nghiệm phương pháp DHDA, trong khi 41,5% học sinh không thích học phần hóa hữu cơ theo phương pháp truyền thống do tính trừu tượng và khó nhớ.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy DHDA là phương pháp hiệu quả trong việc phát triển NLHTGQVĐ cho học sinh lớp 11 phần hiđrocacbon. Việc học sinh được tham gia vào các dự án thực tế giúp tăng tính chủ động, phát triển kỹ năng hợp tác và giải quyết vấn đề. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả phù hợp với xu hướng giáo dục hiện đại nhấn mạnh phát triển năng lực thay vì chỉ truyền thụ kiến thức.

Khó khăn trong hoạt động nhóm phản ánh nhu cầu cần thiết về hướng dẫn kỹ năng làm việc nhóm và phân công công việc rõ ràng. Việc sử dụng các kỹ thuật như đặt câu hỏi 5W1H, sơ đồ tư duy hỗ trợ quá trình này. Biểu đồ tiến bộ năng lực qua các lần thực nghiệm minh họa sự phát triển rõ rệt của học sinh nhóm thực nghiệm so với nhóm đối chứng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo giáo viên về DHDA: Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu về thiết kế và triển khai dự án dạy học, tập trung vào phát triển năng lực hợp tác giải quyết vấn đề, nhằm nâng cao tỷ lệ giáo viên vận dụng phương pháp này lên ít nhất 50% trong vòng 2 năm.

  2. Xây dựng và phổ biến bộ đề tài dự án mẫu: Phát triển các đề tài dự án cụ thể cho phần hiđrocacbon lớp 11, phù hợp với năng lực và điều kiện thực tế của học sinh, giúp giáo viên dễ dàng áp dụng và học sinh hứng thú tham gia.

  3. Phát triển bộ công cụ đánh giá năng lực: Hoàn thiện và áp dụng rộng rãi bộ công cụ đánh giá NLHTGQVĐ, bao gồm bảng kiểm quan sát, phiếu tự đánh giá và biên bản hoạt động nhóm, nhằm theo dõi tiến trình phát triển năng lực của học sinh một cách khách quan và toàn diện.

  4. Tăng cường hỗ trợ kỹ năng làm việc nhóm cho học sinh: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, tập huấn kỹ năng giao tiếp, phân công công việc và giải quyết mâu thuẫn trong nhóm, nhằm khắc phục các khó khăn trong hoạt động nhóm, nâng cao hiệu quả hợp tác.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên bộ môn Hóa học THPT: Nghiên cứu cung cấp phương pháp và công cụ thiết thực để đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực hợp tác giải quyết vấn đề cho học sinh, giúp nâng cao chất lượng giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo giáo viên và phát triển chương trình giáo dục theo hướng phát triển năng lực, đặc biệt trong môn Hóa học.

  3. Nghiên cứu sinh và học viên cao học ngành Giáo dục học và Phương pháp dạy học: Tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết năng lực, phương pháp dạy học dự án và thực nghiệm sư phạm trong lĩnh vực giáo dục phổ thông.

  4. Các tổ chức phát triển giáo dục và đào tạo: Áp dụng kết quả nghiên cứu để thiết kế các chương trình đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và phát triển năng lực học sinh phù hợp với xu hướng giáo dục hiện đại.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp dạy học dự án có phù hợp với tất cả nội dung hóa học không?
    DHDA phù hợp nhất với các nội dung có tính thực tiễn và phức hợp như phần hóa học hữu cơ, đặc biệt là hiđrocacbon. Với các phần lý thuyết cơ bản, phương pháp này có thể không hiệu quả bằng phương pháp truyền thống.

  2. Làm thế nào để đánh giá chính xác năng lực hợp tác giải quyết vấn đề của học sinh?
    Sử dụng bộ công cụ đánh giá đa dạng như bảng kiểm quan sát, phiếu tự đánh giá và biên bản hoạt động nhóm, kết hợp quan sát trực tiếp và phản hồi của học sinh để đảm bảo tính khách quan và toàn diện.

  3. Khó khăn lớn nhất khi áp dụng DHDA trong dạy học là gì?
    Khó khăn chính là hạn chế về thời gian, cơ sở vật chất và kỹ năng tổ chức của giáo viên, cũng như sự e ngại và thiếu kỹ năng làm việc nhóm của học sinh.

  4. Làm thế nào để khắc phục tình trạng đùn đẩy trách nhiệm trong nhóm học sinh?
    Cần hướng dẫn học sinh kỹ năng phân công công việc, xây dựng kế hoạch nhóm rõ ràng, sử dụng kỹ thuật đặt câu hỏi 5W1H và sơ đồ tư duy để tăng cường sự phối hợp và trách nhiệm cá nhân.

  5. Tại sao năng lực hợp tác giải quyết vấn đề lại quan trọng trong giáo dục hiện đại?
    NLHTGQVĐ giúp học sinh phát triển kỹ năng làm việc nhóm, tư duy phản biện và khả năng giải quyết các vấn đề phức tạp trong học tập và cuộc sống, đáp ứng yêu cầu của xã hội công nghiệp 4.0 và hội nhập quốc tế.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã chứng minh phương pháp dạy học dự án hiệu quả trong phát triển năng lực hợp tác giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 11 phần hiđrocacbon.
  • Bộ công cụ đánh giá năng lực được thiết kế phù hợp, giúp đánh giá chính xác và toàn diện năng lực của học sinh.
  • Thực trạng dạy học hiện nay còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc vận dụng phương pháp dạy học dự án và phát triển năng lực hợp tác giải quyết vấn đề.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực giáo viên, phát triển kỹ năng làm việc nhóm cho học sinh và hoàn thiện công cụ đánh giá.
  • Tiếp tục triển khai mở rộng nghiên cứu trong các môn học khác và các cấp học để góp phần đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực toàn diện.

Hành động tiếp theo là áp dụng các giải pháp đề xuất trong thực tế giảng dạy, đồng thời tổ chức các khóa bồi dưỡng cho giáo viên và phát triển bộ đề tài dự án mẫu. Mời các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu quan tâm tham khảo và ứng dụng kết quả nghiên cứu nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.