Luận Văn Thạc Sĩ: Nghiên Cứu Đặc Điểm Sinh Học Và Tri Thức Địa Phương Của Cây Trà Hoa Vàng Tại Tỉnh Bắc Kạn

• Tác giả: Nguyễn Thị Duyên
• Người hướng dẫn: TS. Nguyễn Văn Thái
• Trường học: Đại học Thái Nguyên
• Chuyên ngành: Lâm học
• Đề tài: Nghiên Cứu Đặc Điểm Sinh Học Và Tri Thức Địa Phương Của Cây Trà Hoa Vàng Tại Bắc Kạn
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2019
• Địa điểm: Thái Nguyên

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. MỞ ĐẦU
• 1.1. Ý nghĩa của đề tài
• 1.2. Ý nghĩa trong học tập và nghiên cứu khoa học
• 1.3. Ý nghĩa trong thực tiễn
• 2. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 2.1. Nghiên cứu liên quan trên Thế giới
• 2.1.1. Nghiên cứu đặc điểm sinh học loài cây
• 2.1.2. Nghiên cứu đặc điểm sinh thái học
• 2.1.3. Những nghiên cứu về chi Trà (Camellia)
• 2.2. Nghiên cứu liên quan ở Việt Nam
• 2.2.1. Nghiên cứu đặc điểm sinh học loài cây
• 2.2.2. Nghiên cứu đặc điểm sinh thái loài cây
• 3. ĐỐI TƯỢNG, GIỚI HẠN, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 3.1. Đối tượng và giới hạn nghiên cứu
• 3.2. Nội dung nghiên cứu
• 3.3. Phương pháp nghiên cứu
• 3.3.1. Phương pháp kế thừa số liệu
• 3.3.2. Phương pháp nghiên cứu phân loại học
• 3.3.3. Điều tra sơ thám
• 3.3.4. Tính toán, sử lý số liệu
• 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
• 4.1. Đặc điểm phân bố và đặc điểm sinh cảnh của Trà hoa vàng
• 4.1.1. Đặc điểm phân bố của Trà hoa vàng
• 4.1.2. Đặc điểm sinh cảnh của Trà hoa vàng
• 4.1.3. Đặc điểm nhận biết của các loài Trà hoa vàng
• 4.1.3.1. Loài Trà hoa vàng búp tím
• 4.1.3.2. Loài Trà hoa vàng lá nhỏ (Camellia sp1)
• 4.1.4. Đặc điểm vật hậu và tái sinh của Trà hoa vàng
• 4.1.4.1. Đặc điểm vật hậu của loài Trà hoa vàng
• 4.1.4.2. Đặc điểm tái sinh của loài Trà hoa vàng
• 4.2. Tri thức địa phương về khai thác và sử dụng Trà hoa vàng
• 4.3. Đề xuất một số giải pháp bảo tồn và phát triển loài
• KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Nghiên cứu đặc điểm sinh học

Nghiên cứu đặc điểm sinh học của cây Trà hoa vàng tại Bắc Kạn tập trung vào các đặc điểm hình thái, sinh trưởng và tái sinh. Cây Trà hoa vàng thuộc chi Camellia, có đặc điểm ưa bóng, thích hợp trồng dưới tán rừng phòng hộ. Các nghiên cứu chỉ ra rằng loài này có khả năng tái sinh tự nhiên tốt, đặc biệt trong điều kiện rừng nhiệt đới ẩm. Đặc điểm vật hậu của cây cũng được ghi nhận, với chu kỳ sinh trưởng phụ thuộc vào điều kiện khí hậu và địa hình.

1.1. Đặc điểm hình thái

Cây Trà hoa vàng có thân bụi, lá nhỏ, hoa màu vàng đặc trưng. Các đặc điểm hình thái như chiều cao, đường kính thân và kích thước lá được đo đạc và phân tích chi tiết. Những đặc điểm này giúp nhận diện loài và phân biệt với các loài khác trong chi Camellia.

1.2. Tái sinh tự nhiên

Khả năng tái sinh tự nhiên của cây Trà hoa vàng được đánh giá qua mật độ cây con và tỷ lệ sống sót. Nghiên cứu chỉ ra rằng loài này có khả năng tái sinh tốt trong điều kiện rừng nhiệt đới, đặc biệt ở những khu vực có độ ẩm cao và ánh sáng vừa phải.

II. Tri thức địa phương

Tri thức địa phương về cây Trà hoa vàng tại Bắc Kạn được tài liệu hóa, bao gồm các phương pháp khai thác, sử dụng và bảo tồn. Người dân địa phương sử dụng lá và hoa của cây để làm đồ uống và dược liệu. Các kinh nghiệm dân gian về trồng trọt và chăm sóc cây cũng được ghi nhận, góp phần vào việc bảo tồn và phát triển loài cây này.

2.1. Khai thác và sử dụng

Người dân địa phương khai thác lá và hoa của cây Trà hoa vàng để làm đồ uống và dược liệu. Các sản phẩm từ cây được sử dụng để hạ huyết áp, giảm tiểu đường và tăng cường hệ miễn dịch. Tri thức này được truyền qua nhiều thế hệ và có giá trị ứng dụng cao.

2.2. Kinh nghiệm trồng trọt

Kinh nghiệm trồng trọt và chăm sóc cây Trà hoa vàng được người dân địa phương tích lũy qua thời gian. Các phương pháp nhân giống bằng hom và kỹ thuật trồng dưới tán rừng được áp dụng rộng rãi, góp phần bảo tồn và phát triển loài cây này.

III. Bảo tồn và phát triển

Nghiên cứu đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát triển cây Trà hoa vàng tại Bắc Kạn. Các biện pháp bao gồm bảo vệ môi trường sống tự nhiên, nhân giống và trồng rừng. Việc bảo tồn loài cây này không chỉ góp phần duy trì đa dạng sinh học mà còn mang lại giá trị kinh tế và văn hóa cho địa phương.

3.1. Bảo vệ môi trường sống

Bảo vệ môi trường sống tự nhiên của cây Trà hoa vàng là yếu tố quan trọng trong việc bảo tồn loài. Các khu vực rừng có sự phân bố của cây cần được quản lý chặt chẽ, hạn chế khai thác bừa bãi và tác động tiêu cực từ con người.

3.2. Nhân giống và trồng rừng

Nhân giống và trồng rừng là giải pháp hiệu quả để phát triển cây Trà hoa vàng. Các kỹ thuật nhân giống bằng hom và trồng dưới tán rừng được áp dụng, giúp tăng số lượng cá thể và mở rộng diện tích phân bố của loài.

Tổng quan nghiên cứu

Cây Trà hoa vàng (Camellia chrysantha) là loài cây quý hiếm thuộc chi Camellia, có giá trị kinh tế và dược liệu cao, được phát hiện tại nhiều vùng miền Bắc Bộ Việt Nam, trong đó tỉnh Bắc Kạn là một trong những khu vực có sự phân bố tự nhiên của loài này. Theo ước tính, Trà hoa vàng có khả năng sinh trưởng chậm, ưa bóng và thường mọc dưới tán rừng tự nhiên nghèo hoặc rừng phục hồi. Tuy nhiên, môi trường sống của loài đang bị đe dọa nghiêm trọng do khai thác quá mức và chặt phá rừng bừa bãi. Nghiên cứu này nhằm đánh giá một số đặc điểm sinh học, sinh thái và tri thức địa phương về cây Trà hoa vàng tại Bắc Kạn, với phạm vi nghiên cứu từ tháng 2/2018 đến tháng 2/2019 tại các xã Nghĩa Tá, Đông Viên, Rã Bản (huyện Chợ Đồn), Mỹ Phương (huyện Ba Bể) và Dương Phong (huyện Bạch Thông).

Mục tiêu cụ thể gồm: (1) Đánh giá đặc điểm sinh học và sinh cảnh của cây Trà hoa vàng; (2) Tài liệu hóa tri thức địa phương về khai thác và sử dụng loài; (3) Đề xuất giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ nguồn gen quý hiếm, góp phần nâng cao đời sống người dân địa phương và phát triển kinh tế lâm nghiệp bền vững. Các chỉ số sinh trưởng như đường kính trung bình thân cây dao động từ 14,8 đến 18,1 cm, chiều cao trung bình từ 6,77 đến 10,37 m, mật độ tái sinh khoảng 19 cây/ha, chủ yếu tái sinh bằng chồi chiếm 90%. Đây là cơ sở khoa học để xây dựng các biện pháp quản lý và phát triển loài trong tương lai.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết sinh thái học cá thể và quần thể, cấu trúc rừng, tái sinh rừng và phân loại học thực vật. Lý thuyết sinh thái học cá thể tập trung vào chu kỳ sống, tập tính và khả năng thích nghi của cây Trà hoa vàng với môi trường sống. Lý thuyết cấu trúc rừng giúp phân tích tổ thành loài, tầng cây và các mối quan hệ sinh thái trong quần xã rừng. Lý thuyết tái sinh rừng được vận dụng để đánh giá khả năng phục hồi và phát triển tự nhiên của loài qua các hình thức tái sinh chồi và hạt. Ngoài ra, nghiên cứu phân loại học giúp xác định chính xác loài và các đặc điểm hình thái sinh học quan trọng như hình thái lá, hoa, quả và hạt.

Các khái niệm chính bao gồm:

• Tổ thành loài (Importance Value Index - IVI): chỉ số đánh giá mức độ ưu thế và vai trò sinh thái của từng loài trong quần xã.
• Chu kỳ vật hậu: các giai đoạn sinh trưởng và phát triển của cây trong năm, bao gồm sinh dưỡng, nụ, hoa và quả.
• Tái sinh tự nhiên: khả năng sinh sản và phát triển cây con từ hạt hoặc chồi dưới tán rừng.
• Sinh cảnh sống: điều kiện khí hậu, đất đai, địa hình và tầng thực vật nơi cây sinh trưởng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp điều tra thực địa kết hợp thu thập số liệu thứ cấp từ các cơ quan chuyên ngành. Cỡ mẫu gồm 18 ô tiêu chuẩn (OTC) diện tích 1.000 m² được lập tại các xã nghiên cứu, đại diện cho các trạng thái rừng khác nhau như rừng tự nhiên nghèo, rừng phục hồi và rừng hỗn giao tre nứa. Phương pháp chọn mẫu là ngẫu nhiên theo tuyến, đảm bảo bao phủ các dạng sinh cảnh có sự xuất hiện của Trà hoa vàng.

Phân tích số liệu sử dụng các công thức tính mật độ, trữ lượng gỗ, tổng tiết diện ngang thân cây và chỉ số tổ thành loài (IVI). Phương pháp phỏng vấn người dân địa phương nhằm thu thập tri thức bản địa về khai thác, sử dụng và nhân giống cây Trà hoa vàng với 50 người tham gia, bao gồm cán bộ kiểm lâm, người dân và các cụ già am hiểu. Thời gian nghiên cứu kéo dài 12 tháng, từ tháng 2/2018 đến tháng 2/2019, đảm bảo thu thập dữ liệu đầy đủ về chu kỳ sinh trưởng và tái sinh của cây.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Phân bố và sinh cảnh: Trà hoa vàng phân bố chủ yếu tại các huyện Chợ Đồn, Bạch Thông và Ba Bể, tập trung ở độ cao từ 230 đến 424 m, độ dốc 15°-33°. Loài xuất hiện nhiều nhất trong rừng tự nhiên nghèo (37% tại Chợ Đồn) và rừng phục hồi (33% tại Ba Bể). Mật độ cây trưởng thành thấp, chỉ khoảng 19 cây/ha, cho thấy nguy cơ suy giảm quần thể tự nhiên.

2. Đặc điểm sinh học: Đường kính trung bình thân cây dao động từ 14,8 đến 18,1 cm, chiều cao trung bình từ 6,77 đến 10,37 m, tiết diện ngang thân từ 2,3 đến 3,8 m², trữ lượng gỗ từ 10 đến 14,7 m³/ha. Chu kỳ vật hậu kéo dài từ tháng 6 đến tháng 12, với thời kỳ sinh dưỡng bắt đầu từ đầu tháng 6, hoa nở rộ vào cuối tháng 11 và kết thúc cuối tháng 12.

3. Tái sinh tự nhiên: Trà hoa vàng tái sinh chủ yếu bằng chồi (90%), tái sinh bằng hạt chiếm khoảng 10%. Cây con có chiều cao trung bình 1,5-2 m, đường kính gốc 2,6-3,4 cm. Mật độ tái sinh khoảng 19 cây/ha, tuy nhiên tái sinh tự nhiên bị ảnh hưởng bởi khai thác và chặt phá rừng.

4. Tri thức địa phương: Người dân thu hái hoa vào tháng 10-11, lá già quanh năm. Lá và hoa được sử dụng làm trà uống có tác dụng thanh nhiệt, hạ huyết áp, giảm tiểu đường và mỡ máu. Rễ cây dùng chữa bỏng và giảm đau. Một số hộ dân đã nhân giống và trồng khoảng 300 gốc tại xã Nghĩa Tá và 30 gốc tại Mỹ Phương.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy Trà hoa vàng tại Bắc Kạn có đặc điểm sinh trưởng chậm, phù hợp với môi trường rừng tự nhiên nghèo và rừng phục hồi. Mật độ cây trưởng thành và tái sinh thấp phản ánh áp lực khai thác và suy thoái môi trường sống. So sánh với các nghiên cứu về loài Camellia tại các vùng khác như Tam Đảo hay Cúc Phương, đặc điểm sinh học và chu kỳ vật hậu tương đồng, tuy nhiên mật độ và khả năng tái sinh tại Bắc Kạn thấp hơn do tác động con người.

Việc tái sinh chủ yếu bằng chồi cho thấy khả năng phục hồi tự nhiên còn hạn chế, cần có biện pháp nhân giống vô tính để bảo tồn nguồn gen. Tri thức địa phương đóng vai trò quan trọng trong việc khai thác và sử dụng bền vững, đồng thời hỗ trợ phát triển các mô hình trồng trọt phù hợp. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố mật độ cây theo loại rừng và bảng chu kỳ vật hậu chi tiết, giúp minh họa rõ ràng các giai đoạn sinh trưởng và phân bố sinh cảnh.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng khu bảo tồn sinh cảnh tự nhiên: Thiết lập các khu vực bảo vệ nghiêm ngặt tại các xã Nghĩa Tá, Đông Viên và Rã Bản nhằm duy trì môi trường sống tự nhiên cho Trà hoa vàng, giảm thiểu khai thác bừa bãi. Thời gian thực hiện trong 3 năm, chủ thể là UBND tỉnh và Ban quản lý rừng phòng hộ.

2. Phát triển nhân giống và trồng mới: Áp dụng phương pháp giâm hom và ươm cây con để nhân rộng nguồn giống, tăng mật độ tái sinh. Mục tiêu tăng mật độ cây trồng lên 50 cây/ha trong vòng 5 năm. Chủ thể là các hộ dân, hợp tác xã nông lâm nghiệp phối hợp với các viện nghiên cứu.

3. Tuyên truyền và nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các lớp tập huấn, hội thảo về giá trị và kỹ thuật bảo tồn Trà hoa vàng cho người dân địa phương, cán bộ kiểm lâm. Mục tiêu trong 2 năm nâng cao nhận thức trên 80% người dân trong vùng nghiên cứu.

4. Khuyến khích phát triển sản phẩm từ Trà hoa vàng: Hỗ trợ nghiên cứu và phát triển các sản phẩm trà, dược liệu từ lá và hoa, tạo giá trị kinh tế bền vững. Thời gian 3-5 năm, chủ thể là doanh nghiệp, viện nghiên cứu và chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà quản lý lâm nghiệp và bảo tồn: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách bảo vệ và phát triển nguồn gen cây Trà hoa vàng, quản lý rừng bền vững.

2. Nhà khoa học và nghiên cứu sinh: Tham khảo các phương pháp điều tra sinh thái, phân tích cấu trúc rừng và tái sinh, cũng như dữ liệu chi tiết về đặc điểm sinh học của loài.

3. Người dân địa phương và hợp tác xã nông lâm nghiệp: Áp dụng tri thức địa phương và kỹ thuật nhân giống để phát triển mô hình trồng trọt, nâng cao thu nhập.

4. Doanh nghiệp chế biến dược liệu và thực phẩm: Khai thác tiềm năng phát triển sản phẩm từ Trà hoa vàng, dựa trên các công dụng dược liệu được xác nhận trong nghiên cứu.

Câu hỏi thường gặp

1. Cây Trà hoa vàng có đặc điểm sinh trưởng như thế nào?
   Trà hoa vàng là cây gỗ nhỏ, cao trung bình 6,77-10,37 m, đường kính thân 14,8-18,1 cm, sinh trưởng chậm, ưa bóng và thường mọc dưới tán rừng nghèo hoặc rừng phục hồi.

2. Loài này tái sinh chủ yếu bằng hình thức nào?
   Tái sinh chủ yếu bằng chồi chiếm khoảng 90%, tái sinh bằng hạt chiếm 10%, mật độ tái sinh khoảng 19 cây/ha.

3. Tri thức địa phương về sử dụng Trà hoa vàng là gì?
   Người dân thu hái hoa và lá để làm trà uống giúp thanh nhiệt, hạ huyết áp, giảm tiểu đường; rễ dùng chữa bỏng và giảm đau; cây còn dùng làm cảnh và thuốc quý.

4. Phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng trong luận văn?
   Phương pháp điều tra thực địa theo tuyến ngẫu nhiên, lập ô tiêu chuẩn, phỏng vấn người dân, phân tích số liệu định lượng về mật độ, trữ lượng và chỉ số tổ thành loài.

5. Giải pháp bảo tồn nào được đề xuất?
   Xây dựng khu bảo tồn sinh cảnh, phát triển nhân giống và trồng mới, tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng, phát triển sản phẩm từ Trà hoa vàng.

Kết luận

• Đã xác định được hai loài Trà hoa vàng phân bố tại Bắc Kạn, chủ yếu trong rừng tự nhiên nghèo và rừng phục hồi với mật độ thấp khoảng 19 cây/ha.
• Đặc điểm sinh học và chu kỳ vật hậu của loài kéo dài từ tháng 6 đến tháng 12, phù hợp với điều kiện khí hậu và địa hình địa phương.
• Tái sinh tự nhiên chủ yếu bằng chồi, khả năng phục hồi tự nhiên còn hạn chế do khai thác và suy thoái môi trường.
• Tri thức địa phương đóng vai trò quan trọng trong khai thác và bảo tồn, một số hộ dân đã nhân giống và trồng trọt thành công.
• Cần triển khai các giải pháp bảo tồn, nhân giống và phát triển sản phẩm nhằm bảo vệ và khai thác bền vững nguồn gen quý hiếm này.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các cơ quan chức năng và cộng đồng địa phương phối hợp thực hiện các giải pháp bảo tồn và phát triển, đồng thời mở rộng nghiên cứu về tiềm năng dược liệu và kinh tế của Trà hoa vàng.