Luận văn thạc sĩ về kiến thức bản địa của người Thái trong quản lý tài nguyên rừng tại Nghệ An

• Tác giả: Trần Thị Tý
• Người hướng dẫn: PGS. Phạm Xuân Hoàn
• Trường học: Trường Đại học Lâm nghiệp
• Chuyên ngành: Lâm học
• Đề tài: Nghiên Cứu Kiến Thức Bản Địa Của Người Thái Trong Quản Lý Tài Nguyên Rừng Tại Khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Pù Hoạt, Tỉnh Nghệ An
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2017
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CẢM ƠN
• DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
• DANH MỤC CÁC BẢNG
• DANH MỤC CÁC HÌNH
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. Trên thế giới
• 1.2. Đặc điểm, vai trò của kiến thức bản địa
• 1.3. Khái niệm kiến thức bản địa
• 1.4. Đặc điểm của tri thức bản địa
• 1.5. Vai trò của kiến thức bản địa trong quản lý bảo vệ nguồn tài nguyên thiên nhiên
• 1.6. MỤC TIÊU, QUAN ĐIỂM, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 1.6.1. Giới hạn đề tài
• 1.6.2. Nội dung nghiên cứu
• 1.6.3. Quan điểm và phương pháp luận nghiên cứu
• 1.6.4. Phương pháp thu thập số liệu thứ cấp
• 1.6.5. Phương pháp thu thập dữ liệu sơ cấp
• 1.6.6. Phương pháp khảo sát thực địa
• 1.6.7. Phương pháp phân tích, xử lý số liệu
• 1.6.8. Phương pháp chuyên gia
• 1.7. ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN VÀ KINH TẾ - XÃ HỘI KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN PÙ HOẠT
• 1.7.1. Điều kiện tự nhiên
• 1.7.2. Điều kiện kinh tế - xã hội
• 1.7.3. Phân bố dân cư, lao động trong vùng
• 1.8. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
• 1.8.1. Khái quát về người Thái ở khu vực nghiên cứu
• 1.8.2. Lịch sử cư trú
• 1.8.3. Vai trò của tri thức truyền thống của người Thái
• 1.8.4. Phân tích kiến thức bản địa dân tộc Thái ở KBTTN Pù Hoạt trong quản lý rừng và sử dụng đất rừng
• 1.8.4.1. Quản rừng và đất rừng
• 1.8.4.2. Quản rừng dựa vào cộng đồng
• 1.8.4.3. Tri thức địa phương trong sử dụng lâm sản
• 1.8.4.4. Phân loại lâm sản
• 1.8.4.5. Các nhóm cây được người dân khai thác, sử dụng
• 1.8.5. Sự mai một tri thức địa phương
• 1.8.6. Một số đề xuất để góp phần bảo tồn, phát triển tri thức bản địa
• 1.8.7. Đánh giá khả năng ứng dụng Kiến thức bản địa trong quản lý, sử dụng rừng của người Thái ở KBTTN Pù Hoạt
• 1.8.8. Tiềm năng sử dụng tri thức bản địa
• 1.8.9. Một số kiến thức bản địa có thể vận dụng, phát triển
• 2. KẾT LUẬN, KIẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ BIỂU

I. Tổng Quan Nghiên Cứu Kiến Thức Bản Địa Quản Lý Rừng

Kiến thức bản địa (KTBĐ) là vốn quý của cộng đồng các dân tộc, cấu thành bản sắc văn hoá Việt Nam. KTBĐ đóng vai trò quan trọng trong phát triển kỹ thuật phù hợp với điều kiện kinh tế, xã hội, văn hoá, phong tục địa phương. Tổng kết, lưu giữ và vận dụng nguồn tri thức này vào các chương trình phát triển là tiền đề quan trọng để thực hiện mục tiêu phát triển bền vững. KTBĐ tồn tại và phát triển trong những hoàn cảnh nhất định ở một vùng địa lý xác định với sự đóng góp của mọi thành viên trong cộng đồng. KTBĐ đã được nhiều dân tộc sử dụng trong sản xuất nông lâm nghiệp, sử dụng tài nguyên, ứng phó với thiên tai. KTBĐ là một giải pháp để các nhà hoạch định chính sách, nhà nghiên cứu cải thiện điều kiện môi trường, tăng tính hiệu quả trong phát triển kinh tế- xã hội và quản lý bền vững tài nguyên thiên nhiên bằng những biện pháp ít tốn kém và có khả năng thích nghi tốt với điều kiện địa phương. Tuy vậy, việc thu thập KTBĐ cũng chưa được đầy đủ nhất là những vấn đề có liên quan tới quản lý các loại tài nguyên, sản xuất, văn hóa, xã hội và đặc biệt là một số vấn đề về kinh nghiệm kỹ thuật, áp dụng các KTBĐ, phát huy các đặc tính truyền thống cộng đồng của đồng bào dân tộc thiểu số trong phát triển kinh tế - xã hội.

1.1. Vai Trò Của Kiến Thức Bản Địa Về Rừng Trên Thế Giới

Thuật ngữ "tri thức bản địa" được Robert Chambers dùng lần đầu năm 1979. Sau đó, Brokensha và D.Warren sử dụng năm 1980. Khái niệm này được sử dụng trong tác phẩm của Louise Grenier (1998). Công trình này đưa ra nội dung bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, sự phát triển một tổ chức nghiên cứu, sưu tầm tư liệu, một số nghiên cứu điển hình và đánh giá, công nhận và thử nghiệm cùng kiến thức bản địa. Các vấn đề sâu hơn trong nghiên cứu kiến thức bản địa như: quan điểm địa phương và nghiên cứu khoa học; mối quan hệ,sự bổ sung cho nhaugiữa khoa học, công nghệ và tri thức bản địa; kiến thức bản địa cho phát triển; Các bên liên quan trong nghiên cứu, sử dụng tri thức bản địa; quyền và sự tham dự của người dân,. được đề cập trong nghiên cứu của Paul Sillitoe (2000).

1.2. Nghiên Cứu Kiến Thức Bản Địa Ở Việt Nam Tổng Quan

Ở Việt Nam, các nghiên cứu về KTBĐ cũng đã bắt đầu được quan tâm, chú ý nghiên cứu trong một vài thập niên trở lại đây. Vấn đề này cũng được nhiều nhà khoa học thuộc cả hai l nh vực - khoa học tự nhiên và khoa học xã hội nghiên cứu như: Lê Trọng Cúc, Đào Trọng Hùng, Phạm Quang Hoan, Ngô Đức Thịnh,.Ngô Đức Thịnh (2002) trong "Tri thức dân gian và phát triển" đã trình bày một số nội dung: Khái niệm tri thức dân gian; Các loại tri thức dân gian của các tộc người; Vai trò của tri thức dân gian; Bảo tồn tri thức dân gian. Trong bài viết "Thế giới quan bản địa" ông cũng đã trình bày một số nội dung: Khái niệm tri thức bản địa; Các l nh vực của tri thức bản địa; Những nghiên cứu trường hợp…Hai bài viết trên của tác giả Ngô Đức Thịnh trình bày tương đối đầy đủ về khái niệm, nội hàm và các l nh vực liên quan của kiến thức bản địa.

II. Thách Thức Mai Một Kiến Thức Bản Địa Quản Lý Rừng

Tại Nghệ An, người Thái chiếm tỉ lệ lớn nhất trong các dân tộc thiểu số, tập trung ở các huyện miền Tây của tỉnh. Cư trú và khai thác lãnh thổ lâu dài trên mảnh đất vùng KBTTN Pù Hoạt, người Thái đã tạo lập cho mình những nét văn hoá riêng không lẫn với các dân tộc khác trong vùng Thổ, Khơ Mú,… và cũng khác với người đồng tộc của họ ở Tây Bắc dân tộc Thái ở Sơn La, Điện Biên,… . Trên cơ sở thừa kế vốn truyền thống văn hoá của người Thái ở Nam Trung Hoa, Đông Nam Á và Tây Bắc, khi vào Nghệ An, sống trong những điều kiện vừa có tính chất chung của núi rừng nhiệt đới vừa có nét riêng do ảnh hưởng các điều kiện địa lí tự nhiên, đặc biệt là địa hình và khí hậu, đồng bào Thái ở Tây Nghệ An đã tích luỹ được nhiều kiến thức, kinh nghiệm trong sản xuất nông nghiệp. Những tri thức đó thể hiện sự hài hoà giữa khai thác và bảo vệ môi trường tự nhiên vừa thể hiện sự hiểu biết sâu sắc về môi trường xung quanh của người dân bản địa.

2.1. Thực Trạng Sử Dụng Kiến Thức Bản Địa Của Người Thái

Mặc dù vốn kiến thức bản địa phong phú, nhưng việc sử dụng chúng trong phát triển kinh tế - xã hội của người Thái chưa được thật sự hiệu quả. Người Thái vẫn là dân tộc có nhiều hộ nghèo trong các huyện nằm trong KBTTN Pù Hoạt, đặc biệt là các huyện Kì Sơn, Quỳ Châu, Tương Dương. Tác động của biến đổi khí hậu đang ảnh hưởng nhiều đến đời sống và sản xuất của người Thái vốn d còn phụ thuộc nhiều vào tự nhiên. Khả năng sử dụng các kiến thức bản địa để thích ứng với biến đổi khí hậu và phát triển kinh tế của người Thái chưa nhiều.

2.2. Nguy Cơ Mai Một Tri Thức Bản Địa Về Quản Lý Rừng

Trước sự phát triển như vũ bão của khoa học k thuật và xu thế toàn cầu hoá, kiến thức bản địa của người Thái ở Tây Nghệ An đang dần bị mai một, thậm chí có nguy cơ biến mất. Ở Nghệ An các đề tài chủ yếu tập trung vào nghiên cứu văn hoá các dân tộc. Kiến thức bản địa của các dân tộc thiểu số cũng chưa được chú trọng nghiên cứu, đặc biệt là đối với dân tộc Thái.

2.3. Mục Tiêu Nghiên Cứu Kiến Thức Bản Địa Người Thái Nghệ An

Nghiên cứu tri thức bản địa của dân tộc Thái nhằm thu thập, lưu trữ, nâng cao sự hiểu biết các tiến trình phát triển, ứng dụng và điều chỉnh kỹ thuật, góp phần bảo tồn và phát huy những kinh nghiệm quý báu cho sự phát triển kinh tế - xã hội bền vững ở KBTTN Pù Hoạt. Vì vậy, tác giả tiến hành thực hiện đề tài: “Nghiên cứu kiến thức bản địa của người Thái trong quản lý tài nguyên rừng tại Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt, tỉnh Nghệ An.” Nhằm góp phần nghiên cứu một cách hệ thống, đầy đủ kiến thức bản địa của dân tộc Thái, đánh giá khả năng ứng dụng kiến thức bản địa trong phát triển kinh tế - xã hội ở khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt và đề xuất các giải pháp bảo tồn, phát huy và kết hợp kiến thức bản địa với kiến thức khoa học một cách hiệu quả trong quản lý rừng theo định hướng bền vững.

III. Phương Pháp Nghiên Cứu Kiến Thức Bản Địa Quản Lý Rừng

Các hướng nghiên cứu đã được thực hiện gồm: bảo tồn văn hóa, xã hội học và nghiên cứu, khai thác giá trị của kiến thức bản địa cho phát triển kinh tế bền vững Vũ Trường Giang, 2007 . Các nhà khoa học tự nhiên thường tìm hiểu kiến thức bản địa trong quản lý, sử dụng và bảo vệ các nguồn tài nguyên thiên nhiên; các nhà nông học thường tìm hiểu về các tri thức liên quan đến giống cây trồng, vật nuôi, mùa vụ, kinh nghiệm canh tác…; các nhà khoa học thuộc ngành y - dược thường quan tâm đến các tri thức liên quan đến cây thuốc, các bài thuốc dân gian và các y thuật cổ truyền…

3.1. Nghiên Cứu Kiến Thức Bản Địa Về Cây Thuốc Ở Việt Nam

Nghiên cứu về cây thuốc và kiến thức bản địa về cách sử dụng cây thuốc ở Việt Nam cho biết: Việt Nam được đánh giá là nước đứng thứ 16 trên thế giới về sự phong phú và đa dạng sinh vật. Trong đó, hệ thực vật cũng rất phong phú và đa dạng,. Về tính đa dạng sinh học: Đến nay, Việt Nam đã phát hiện được khoảng 60 giống vật nuôi quý hiếm bản địa, riêng tại 15 tỉnh miền núi phía Bắc từ Quảng Ninh đến Lai Châu đã góp mặt 22 giống vật nuôi nội vùng, chiếm 30 tổng lượng giống vật nuôi bản địa quý hiếm của cả nước, bao gồm nhiều loài như: Bò H’mông, lợn hung Hà Giang , lợn táp ná Cao Bằng , gà tè Yên Bái , ngựa bạch, gà sáu ngón, vịt đốm Lạng Sơn . Các giống vật nuôi quý hiếm này không chỉ có giá trị về mặt thực phẩm, hợp khẩu vị người Việt Nam, mà còn có giá trị dược liệu.Tuy nhiên, nhiều năm qua, do không được quan tâm đầu tư đúng mức, nhiều giống bản địa đang đứng trước nguy cơ bị mai một, bị đe doạ tuyệt chủng” Nguyễn Đăng Vang, Cục trưởng Cục thú y, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn trả lời phỏng vấn Vietnamnet ngày 20/6/2003 .

3.2. Phân Tích Kiến Thức Bản Địa Trong Nông Nghiệp

Hoàng Xuân Tý - Lê Trọng Cúc (1998), trong tác phẩm "Kiến thức bản địa của đồng bào vùng cao trong nông nghiệp và quản lý tài nguyên thiên nhiên" đã phân tích kiến thức bản địa của đồng bào vùng cao trong một số l nh vực cụ thể [11].Lê Trọng Cúc tán đồng quan điểm của Đào Thế Tuấn Hệ sinh thái nông nghiệp Việt Nam-1984 : Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng canh tác nương rẫy vẫn là phương thức có hiệu quả nhất đối với các nước vùng nhiệt đới ẩm. Một đơn vị năng lượng bỏ ra có thể thu được từ 5 đến 15 đơn vị năng lượng sản phẩm. Một ngày công sản xuất nương rẫy thu được bằng 2 lần ngày công ở Đồng bằng sông Cửu Long và 3 lần ở vùng Đồng bằng sông Hồng” Lê Trọng Cúc . Thực tế canh tác nương rẫy đang được duy trì như một hệ nông nghiệp chủ yếu ở vùng nhiệt đới và đóng vai trò quan trọng, bởi vì nó bao trùm một vùng rộng lớn, chứa đựng sự đa dạng về truyền thống, văn hoá và con người và đang trở thành tiêu chuẩn thực tiễn, nơi mà các nhóm văn hoá truyền thống đang bị phá vỡ bởi những hoạt động khai thác của một nền văn hoá xa lạ.

IV. Kiến Thức Bản Địa Người Thái Quản Lý Rừng Bền Vững

Trên cơ sở thừa kế vốn truyền thống văn hoá của người Thái ở Nam Trung Hoa, Đông Nam Á và Tây Bắc, khi vào Nghệ An, sống trong những điều kiện vừa có tính chất chung của núi rừng nhiệt đới vừa có nét riêng do ảnh hưởng các điều kiện địa lí tự nhiên, đặc biệt là địa hình và khí hậu, đồng bào Thái ở Tây Nghệ An đã tích luỹ được nhiều kiến thức, kinh nghiệm trong sản xuất nông nghiệp. Những tri thức đó thể hiện sự hài hoà giữa khai thác và bảo vệ môi trường tự nhiên vừa thể hiện sự hiểu biết sâu sắc về môi trường xung quanh của người dân bản địa.

4.1. Vai Trò Của Tri Thức Truyền Thống Của Người Thái

Người Thái đã tạo lập cho mình những nét văn hoá riêng không lẫn với các dân tộc khác trong vùng Thổ, Khơ Mú,… và cũng khác với người đồng tộc của họ ở Tây Bắc dân tộc Thái ở Sơn La, Điện Biên,… . Trên cơ sở thừa kế vốn truyền thống văn hoá của người Thái ở Nam Trung Hoa, Đông Nam Á và Tây Bắc, khi vào Nghệ An, sống trong những điều kiện vừa có tính chất chung của núi rừng nhiệt đới vừa có nét riêng do ảnh hưởng các điều kiện địa lí tự nhiên, đặc biệt là địa hình và khí hậu, đồng bào Thái ở Tây Nghệ An đã tích luỹ được nhiều kiến thức, kinh nghiệm trong sản xuất nông nghiệp.

4.2. Quản Lý Rừng Dựa Vào Cộng Đồng Của Người Thái

Những tri thức đó thể hiện sự hài hoà giữa khai thác và bảo vệ môi trường tự nhiên vừa thể hiện sự hiểu biết sâu sắc về môi trường xung quanh của người dân bản địa. Mặc dù vốn kiến thức bản địa phong phú, nhưng việc sử dụng chúng trong phát triển kinh tế - xã hội của người Thái chưa được thật sự hiệu quả.

V. Ứng Dụng Kiến Thức Bản Địa Phát Triển Kinh Tế Xã Hội

Mặc dù vốn kiến thức bản địa phong phú, nhưng việc sử dụng chúng trong phát triển kinh tế - xã hội của người Thái chưa được thật sự hiệu quả. Người Thái vẫn là dân tộc có nhiều hộ nghèo trong các huyện nằm trong KBTTN Pù Hoạt, đặc biệt là các huyện Kì Sơn, Quỳ Châu, Tương Dương. Tác động của biến đổi khí hậu đang ảnh hưởng nhiều đến đời sống và sản xuất của người Thái vốn d còn phụ thuộc nhiều vào tự nhiên. Khả năng sử dụng các kiến thức bản địa để thích ứng với biến đổi khí hậu và phát triển kinh tế của người Thái chưa nhiều.

5.1. Tiềm Năng Sử Dụng Tri Thức Bản Địa Trong Quản Lý Rừng

Người Thái vẫn là dân tộc có nhiều hộ nghèo trong các huyện nằm trong KBTTN Pù Hoạt, đặc biệt là các huyện Kì Sơn, Quỳ Châu, Tương Dương. Tác động của biến đổi khí hậu đang ảnh hưởng nhiều đến đời sống và sản xuất của người Thái vốn d còn phụ thuộc nhiều vào tự nhiên.

5.2. Đề Xuất Giải Pháp Bảo Tồn Và Phát Huy Tri Thức Bản Địa

Khả năng sử dụng các kiến thức bản địa để thích ứng với biến đổi khí hậu và phát triển kinh tế của người Thái chưa nhiều. Mặt khác, trước sự phát triển như vũ bão của khoa học k thuật và xu thế toàn cầu hoá, kiến thức bản địa của người Thái ở Tây Nghệ An đang dần bị mai một, thậm chí có nguy cơ biến mất.

VI. Kết Luận Tương Lai Kiến Thức Bản Địa Quản Lý Rừng

Ở Nghệ An các đề tài chủ yếu tập trung vào nghiên cứu văn hoá các dân tộc. Kiến thức bản địa của các dân tộc thiểu số cũng chưa được chú trọng nghiên cứu, đặc biệt là đối với dân tộc Thái. Nghiên cứu tri thức bản địa của dân tộc Thái nhằm thu thập, lưu trữ, nâng cao sự hiểu biết các tiến trình phát triển, ứng dụng và điều chỉnh kỹ thuật, góp phần bảo tồn và phát huy những kinh nghiệm quý báu cho sự phát triển kinh tế - xã hội bền vững ở KBTTN Pù Hoạt.

6.1. Nghiên Cứu Hệ Thống Kiến Thức Bản Địa Của Dân Tộc Thái

Vì vậy, tác giả tiến hành thực hiện đề tài: “Nghiên cứu kiến thức bản địa của người Thái trong quản lý tài nguyên rừng tại Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt, tỉnh Nghệ An.” Nhằm góp phần nghiên cứu một cách hệ thống, đầy đủ kiến thức bản địa của dân tộc Thái.

6.2. Đánh Giá Khả Năng Ứng Dụng Kiến Thức Bản Địa

Đánh giá khả năng ứng dụng kiến thức bản địa trong phát triển kinh tế - xã hội ở khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt và đề xuất các giải pháp bảo tồn, phát huy và kết hợp kiến thức bản địa với kiến thức khoa học một cách hiệu quả trong quản lý rừng theo định hướng bền vững.

Tổng quan nghiên cứu

Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt, tỉnh Nghệ An, với diện tích quản lý lên đến 85.231,08 ha, là nơi cư trú lâu đời của đồng bào dân tộc Thái, chiếm 83,7% dân số trong vùng nghiên cứu. Người Thái tại đây sở hữu một kho tàng kiến thức bản địa phong phú liên quan đến quản lý và sử dụng tài nguyên rừng, được hình thành qua nhiều thế hệ trong điều kiện địa lý, khí hậu đặc thù của vùng núi nhiệt đới gió mùa. Tuy nhiên, trước sự phát triển nhanh chóng của khoa học kỹ thuật và biến đổi khí hậu, kiến thức bản địa này đang đứng trước nguy cơ mai một, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý tài nguyên và phát triển kinh tế - xã hội bền vững.

Mục tiêu nghiên cứu là xác định, đánh giá giá trị và khả năng ứng dụng kiến thức bản địa của người Thái trong quản lý tài nguyên rừng tại khu bảo tồn, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy hiệu quả nguồn tri thức này. Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 11/2016 đến tháng 5/2017, tập trung tại 3 xã thuộc huyện Quế Phong, tỉnh Nghệ An, với phạm vi khảo sát bao gồm các bản trong vùng lõi và vùng đệm của khu bảo tồn.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn đa dạng sinh học, nâng cao hiệu quả quản lý rừng, đồng thời góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững cho cộng đồng dân tộc Thái. Các chỉ số như diện tích rừng có trữ lượng cao chiếm 86% tổng diện tích rừng, tỷ lệ lao động nông lâm nghiệp chiếm 95% lực lượng lao động trong vùng, cùng với sự đa dạng sinh học với 763 loài thực vật và 193 loài động vật có xương sống, cho thấy tiềm năng và thách thức trong quản lý tài nguyên rừng tại khu vực này.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về kiến thức bản địa (Indigenous Knowledge) và quản lý tài nguyên thiên nhiên bền vững. Theo đó, kiến thức bản địa được hiểu là hệ thống tri thức truyền thống, mang tính địa phương, được tích lũy qua nhiều thế hệ và gắn liền với thực tiễn sinh hoạt, sản xuất của cộng đồng dân cư bản địa. Lý thuyết sinh thái học và hệ thống được áp dụng để phân tích mối quan hệ giữa con người, môi trường và tài nguyên rừng trong bối cảnh xã hội - kinh tế đặc thù của người Thái tại Pù Hoạt.

Các khái niệm chính bao gồm:

• Kiến thức bản địa: tri thức truyền miệng, phi văn bản, mang tính thực tiễn và kinh nghiệm, liên tục được tái tạo và thay đổi theo thời gian.
• Quản lý rừng dựa vào cộng đồng: sự tham gia của cộng đồng dân cư trong việc bảo vệ, sử dụng và phát triển tài nguyên rừng.
• Đa dạng sinh học: sự phong phú về loài thực vật và động vật trong khu bảo tồn, là cơ sở cho các hoạt động sinh kế và bảo tồn.
• Phương pháp đánh giá nông thôn có sự tham gia (PRA): kỹ thuật thu thập dữ liệu sơ cấp thông qua sự tham gia trực tiếp của cộng đồng dân cư.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu bao gồm số liệu thứ cấp từ các báo cáo của Ban quản lý khu bảo tồn, các tài liệu nghiên cứu trước đây, bản đồ hành chính, và số liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát thực địa. Phương pháp thu thập dữ liệu sơ cấp chủ yếu là phỏng vấn bán cấu trúc (SSI) và phỏng vấn không chính thức với 210 cá nhân đại diện cho các hộ gia đình tại 7 bản thuộc 3 xã nghiên cứu. Mẫu được chọn ngẫu nhiên, phân chia theo giới tính và nhóm tuổi nhằm đánh giá sự khác biệt về kiến thức bản địa.

Phương pháp phân tích sử dụng thống kê mô tả với phần mềm Microsoft Excel để tổng hợp, phân loại và đánh giá các nhóm tri thức bản địa liên quan đến quản lý rừng, sử dụng lâm sản và canh tác nương rẫy. Ngoài ra, phương pháp chuyên gia được áp dụng để lấy ý kiến đóng góp từ các nhà khoa học, cán bộ quản lý và già làng nhằm đảm bảo tính khoa học và thực tiễn của kết quả nghiên cứu.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 11/2016 đến tháng 5/2017, bao gồm các giai đoạn thu thập số liệu, khảo sát thực địa, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Kiến thức bản địa trong quản lý rừng và đất rừng
   Người Thái tại Pù Hoạt có hệ thống quản lý rừng truyền thống dựa trên phân loại rừng thiêng, rừng bảo vệ nguồn nước và rừng sản xuất. Khoảng 86% diện tích rừng có trữ lượng cao được bảo vệ nhờ các quy định truyền thống và sự tham gia của cộng đồng. Các quy ước về bảo vệ rừng được truyền miệng và thực thi nghiêm ngặt, góp phần hạn chế khai thác trái phép.

2. Quản lý rừng dựa vào cộng đồng
   Khoảng 95% lao động trong vùng tham gia vào các hoạt động nông lâm nghiệp, trong đó có nhiều hộ gia đình được giao khoán quản lý hơn 54.850 ha rừng. Sự phối hợp giữa Ban quản lý khu bảo tồn và cộng đồng dân cư đã tạo ra hiệu quả trong bảo vệ rừng, giảm thiểu tình trạng khai thác lâm sản trái phép so với các khu vực khác.

3. Sử dụng lâm sản ngoài gỗ và canh tác nương rẫy
   Người Thái sử dụng đa dạng các loại lâm sản ngoài gỗ như cây thuốc, cây rau, cây lương thực và thực phẩm. Việc phân loại và khai thác các nhóm cây này dựa trên kiến thức bản địa giúp bảo tồn nguồn gen và duy trì cân bằng sinh thái. Tỷ lệ sử dụng các loại cây thuốc quý trong cộng đồng đạt khoảng 70%, thể hiện vai trò quan trọng của tri thức truyền thống trong y học dân gian.

4. Sự mai một và thách thức đối với kiến thức bản địa
   Biến đổi khí hậu và sự phát triển kinh tế - xã hội đã làm giảm khả năng ứng dụng kiến thức bản địa, đặc biệt ở nhóm người trẻ tuổi. Khoảng 40% người trẻ trong vùng không nắm vững các quy định truyền thống về quản lý rừng, dẫn đến nguy cơ mất mát tri thức. So sánh với các nghiên cứu tại các khu bảo tồn khác cho thấy mức độ mai một kiến thức bản địa tại Pù Hoạt tương đối cao, đòi hỏi các biện pháp bảo tồn cấp thiết.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy kiến thức bản địa của người Thái đóng vai trò then chốt trong quản lý và bảo vệ tài nguyên rừng tại Pù Hoạt. Việc phân loại rừng theo chức năng và các quy ước truyền thống đã góp phần duy trì đa dạng sinh học với hơn 763 loài thực vật và 193 loài động vật được ghi nhận. Các biểu đồ thể hiện tỷ lệ diện tích rừng có trữ lượng cao và phân bố lao động trong lĩnh vực nông lâm nghiệp sẽ minh họa rõ nét vai trò của cộng đồng trong bảo vệ rừng.

So với các nghiên cứu tại khu bảo tồn Hang Kia – Pà Cò và các vùng núi phía Bắc, mô hình quản lý rừng dựa vào cộng đồng của người Thái tại Pù Hoạt có nhiều điểm tương đồng về cơ chế truyền miệng và sự tham gia của già làng, trưởng bản. Tuy nhiên, sự phát triển kinh tế và giao lưu văn hóa tại Pù Hoạt đã làm thay đổi phần nào cấu trúc xã hội và kiến thức truyền thống, tạo ra thách thức trong việc duy trì và phát huy tri thức bản địa.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc cung cấp cơ sở khoa học để kết hợp kiến thức bản địa với tri thức khoa học hiện đại, từ đó xây dựng các chính sách quản lý rừng bền vững, phù hợp với điều kiện địa phương và xu thế phát triển chung.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng chương trình đào tạo và truyền thông nâng cao nhận thức
   Tổ chức các lớp tập huấn, hội thảo nhằm truyền dạy kiến thức bản địa cho thế hệ trẻ, đặc biệt là các quy định truyền thống về quản lý rừng. Mục tiêu tăng tỷ lệ người trẻ hiểu và áp dụng kiến thức bản địa lên ít nhất 80% trong vòng 3 năm. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý khu bảo tồn phối hợp với chính quyền địa phương và các tổ chức phi chính phủ.

2. Phát triển mô hình quản lý rừng cộng đồng kết hợp khoa học và truyền thống
   Thiết lập các mô hình quản lý rừng dựa vào cộng đồng, kết hợp sử dụng công nghệ GIS và bản đồ truyền thống để giám sát và bảo vệ rừng hiệu quả. Mục tiêu giảm 30% tình trạng khai thác trái phép trong 5 năm. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý khu bảo tồn, các tổ chức nghiên cứu và cộng đồng dân cư.

3. Bảo tồn và phát triển lâm sản ngoài gỗ có giá trị kinh tế và y học
   Khuyến khích phát triển các nghề thủ công và sản xuất dựa trên lâm sản ngoài gỗ như cây thuốc, cây rau bản địa, tạo sinh kế bền vững cho người dân. Mục tiêu tăng thu nhập từ lâm sản ngoài gỗ lên 25% trong 4 năm. Chủ thể thực hiện: UBND các xã, các tổ chức hỗ trợ phát triển nông lâm nghiệp.

4. Xây dựng hệ thống lưu trữ và bảo tồn tri thức bản địa
   Thiết lập kho tư liệu điện tử và truyền miệng về kiến thức bản địa, phối hợp với các già làng, thầy mo để ghi chép, bảo tồn các quy ước, tín ngưỡng liên quan đến quản lý rừng. Mục tiêu hoàn thành hệ thống lưu trữ trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: Trung tâm nghiên cứu văn hóa dân tộc, Ban quản lý khu bảo tồn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà quản lý tài nguyên và môi trường
   Có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách quản lý rừng bền vững, phát huy vai trò cộng đồng trong bảo vệ tài nguyên thiên nhiên.

2. Các nhà nghiên cứu và học giả về văn hóa dân tộc và lâm nghiệp
   Tài liệu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn về kiến thức bản địa, góp phần phát triển các nghiên cứu liên ngành về sinh thái và xã hội.

3. Cộng đồng dân tộc Thái và các tổ chức phi chính phủ
   Giúp nâng cao nhận thức, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời phát triển sinh kế dựa trên tài nguyên bản địa.

4. Các nhà hoạch định chính sách phát triển nông thôn và biến đổi khí hậu
   Nghiên cứu cung cấp thông tin về khả năng ứng dụng kiến thức bản địa trong thích ứng với biến đổi khí hậu và phát triển kinh tế - xã hội bền vững.

Câu hỏi thường gặp

1. Kiến thức bản địa là gì và tại sao nó quan trọng trong quản lý rừng?
   Kiến thức bản địa là hệ thống tri thức truyền thống, được tích lũy qua nhiều thế hệ, gắn liền với thực tiễn sinh hoạt và sản xuất của cộng đồng. Nó quan trọng vì giúp bảo vệ đa dạng sinh học, duy trì cân bằng sinh thái và phát triển sinh kế bền vững.

2. Phương pháp thu thập dữ liệu sơ cấp trong nghiên cứu này là gì?
   Sử dụng phỏng vấn bán cấu trúc (SSI) và phỏng vấn không chính thức với 210 cá nhân đại diện cho các hộ gia đình, kết hợp với phương pháp đánh giá nông thôn có sự tham gia (PRA) để thu thập thông tin đa chiều và chính xác.

3. Người Thái quản lý rừng như thế nào theo truyền thống?
   Họ phân loại rừng thành rừng thiêng, rừng bảo vệ nguồn nước và rừng sản xuất, áp dụng các quy ước truyền miệng nghiêm ngặt để bảo vệ tài nguyên, đồng thời phân quyền quản lý theo gia đình và dòng họ.

4. Tác động của biến đổi khí hậu đến kiến thức bản địa ra sao?
   Biến đổi khí hậu làm thay đổi điều kiện tự nhiên, gây khó khăn cho việc áp dụng các tri thức truyền thống, đặc biệt làm giảm sự hiểu biết và thực hành của thế hệ trẻ, dẫn đến nguy cơ mai một tri thức.

5. Làm thế nào để bảo tồn và phát huy kiến thức bản địa hiệu quả?
   Cần kết hợp đào tạo, truyền thông nâng cao nhận thức, xây dựng mô hình quản lý rừng cộng đồng, phát triển sinh kế dựa trên lâm sản ngoài gỗ và lưu trữ hệ thống tri thức bản địa dưới dạng điện tử và truyền miệng.

Kết luận

• Kiến thức bản địa của người Thái tại Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt là nguồn lực quý giá trong quản lý và bảo vệ tài nguyên rừng, góp phần duy trì đa dạng sinh học với hơn 763 loài thực vật và 193 loài động vật.
• Hệ thống quản lý rừng truyền thống dựa vào cộng đồng đã tạo ra hiệu quả bảo vệ rừng, giảm thiểu khai thác trái phép và duy trì cân bằng sinh thái.
• Biến đổi khí hậu và phát triển kinh tế - xã hội đang đe dọa sự tồn tại và phát huy của kiến thức bản địa, đặc biệt ở thế hệ trẻ.
• Nghiên cứu đề xuất các giải pháp đồng bộ về đào tạo, quản lý cộng đồng, phát triển sinh kế và bảo tồn tri thức nhằm phát huy hiệu quả kiến thức bản địa trong phát triển bền vững.
• Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các chương trình đào tạo, xây dựng mô hình quản lý rừng cộng đồng và thiết lập hệ thống lưu trữ tri thức bản địa, kêu gọi sự phối hợp giữa các cấp chính quyền, cộng đồng và các tổ chức nghiên cứu.

Hành động ngay hôm nay để bảo tồn và phát huy kiến thức bản địa sẽ góp phần bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và phát triển kinh tế - xã hội bền vững cho các thế hệ tương lai tại Pù Hoạt và các vùng núi khác.