Tổng quan nghiên cứu

Bảo hiểm xã hội tự nguyện (BHXH tự nguyện) là một thành phần quan trọng trong hệ thống an sinh xã hội của Việt Nam, nhằm bảo đảm quyền lợi cho người lao động không thuộc diện tham gia BHXH bắt buộc. Tính đến năm 2022, số người tham gia BHXH tự nguyện đạt khoảng 1,44 triệu người, chiếm khoảng 30% lực lượng lao động trong độ tuổi, tuy nhiên vẫn còn cách xa mục tiêu của Đảng và Chính phủ. Tỉnh Lạng Sơn, với đặc thù là tỉnh biên giới có nhiều lao động tự do và dân tộc thiểu số, có tỷ lệ người tham gia BHXH bắt buộc rất thấp, do đó việc nghiên cứu pháp luật và thực tiễn thi hành BHXH tự nguyện tại địa phương này là cấp thiết.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích các quy định pháp luật về BHXH tự nguyện, đánh giá thực trạng thi hành pháp luật tại tỉnh Lạng Sơn, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện chính sách BHXH tự nguyện. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các đối tượng tham gia BHXH tự nguyện tại tỉnh Lạng Sơn trong giai đoạn 2018-2023, dựa trên số liệu từ BHXH tỉnh và các báo cáo liên quan.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật về BHXH tự nguyện, đồng thời hỗ trợ các cơ quan quản lý nhà nước và tổ chức thực hiện chính sách an sinh xã hội tại địa phương, góp phần nâng cao tỷ lệ bao phủ BHXH, bảo đảm an sinh xã hội bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết an sinh xã hội và lý thuyết pháp luật hành chính. Lý thuyết an sinh xã hội giúp làm rõ vai trò của BHXH tự nguyện trong việc bảo vệ thu nhập và đảm bảo cuộc sống cho người lao động khi mất khả năng lao động hoặc nghỉ hưu. Lý thuyết pháp luật hành chính cung cấp cơ sở để phân tích các quy định pháp luật, cơ chế quản lý và thi hành pháp luật về BHXH tự nguyện.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: BHXH tự nguyện, đối tượng tham gia BHXH tự nguyện, chế độ hưởng BHXH tự nguyện (hưu trí, tử tuất), mức đóng phí và phương thức đóng phí, cũng như nguyên tắc tự nguyện và hỗ trợ của Nhà nước trong BHXH tự nguyện.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu hỗn hợp, kết hợp phân tích định tính và định lượng. Nguồn dữ liệu chính bao gồm số liệu thống kê từ BHXH tỉnh Lạng Sơn giai đoạn 2018-2023, các văn bản pháp luật liên quan (Luật BHXH 2014, Nghị định 134/2015/NĐ-CP, Thông tư 56/2016/TT-BLĐTBXH), báo cáo công tác của BHXH tỉnh và các tài liệu nghiên cứu khoa học.

Phương pháp phân tích dữ liệu thống kê được áp dụng để đánh giá xu hướng tham gia BHXH tự nguyện, tỷ lệ đóng phí và hiệu quả thực hiện chính sách. Phương pháp so sánh luật học được dùng để đối chiếu các quy định pháp luật hiện hành với thực tiễn thi hành tại địa phương. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn được thực hiện thông qua khảo sát, phỏng vấn cán bộ BHXH và người tham gia BHXH tự nguyện tại Lạng Sơn.

Cỡ mẫu khảo sát khoảng 300 người lao động tự do và cán bộ quản lý BHXH tại 5 huyện trọng điểm của tỉnh. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu ngẫu nhiên có phân tầng nhằm đảm bảo tính đại diện cho các nhóm đối tượng khác nhau.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ người tham gia BHXH tự nguyện tăng nhưng chưa bền vững: Từ năm 2018 đến 2023, số người tham gia BHXH tự nguyện tại Lạng Sơn tăng từ khoảng 7.500 lên hơn 13.300 người, tương đương mức tăng khoảng 77%. Tuy nhiên, tốc độ tăng trưởng không đều, năm 2020 giảm do ảnh hưởng của dịch Covid-19, gây gián đoạn thu nhập và khả năng đóng phí của người lao động.

  2. Đối tượng tham gia chủ yếu là lao động phi chính thức, thu nhập thấp: Phần lớn người tham gia BHXH tự nguyện là lao động nông nghiệp, lao động tự do, người dân tộc thiểu số với thu nhập không ổn định. Khoảng 65% người tham gia thuộc nhóm thu nhập dưới mức chuẩn nghèo khu vực nông thôn, được Nhà nước hỗ trợ đóng phí từ 10% đến 30%.

  3. Chế độ BHXH tự nguyện còn hạn chế, chỉ gồm hưu trí và tử tuất: So với BHXH bắt buộc, BHXH tự nguyện chỉ áp dụng hai chế độ chính là hưu trí và tử tuất, chưa có các chế độ thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp. Điều này làm giảm sức hấp dẫn và tính linh hoạt của BHXH tự nguyện đối với người lao động.

  4. Công tác tuyên truyền và nhận thức pháp luật còn hạn chế: Mặc dù BHXH tỉnh đã tổ chức khoảng 15 đợt ra quân tuyên truyền trong giai đoạn 2018-2023, nhưng nhận thức của người lao động về quyền lợi và nghĩa vụ khi tham gia BHXH tự nguyện vẫn còn thấp. Khoảng 40% người khảo sát cho biết chưa hiểu rõ các quy định pháp luật liên quan.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của tình trạng trên là do đặc thù kinh tế - xã hội của Lạng Sơn với đa số dân cư sống ở vùng nông thôn, thu nhập thấp và không ổn định, dẫn đến khó khăn trong việc đóng phí BHXH tự nguyện đều đặn. So với các tỉnh khác, Lạng Sơn có tỷ lệ người tham gia BHXH tự nguyện thấp hơn trung bình cả nước, phản ánh sự cần thiết phải có các chính sách hỗ trợ đặc thù.

Việc BHXH tự nguyện chỉ áp dụng hai chế độ hưu trí và tử tuất làm giảm tính hấp dẫn so với BHXH bắt buộc, khiến người lao động khó nhận thấy lợi ích trực tiếp, nhất là nhóm lao động trẻ và thu nhập thấp. Các nghiên cứu trong nước và quốc tế cũng chỉ ra rằng đa dạng hóa chế độ BHXH tự nguyện sẽ tăng khả năng thu hút người tham gia.

Công tác tuyên truyền chưa thực sự hiệu quả do thiếu nguồn lực, phương pháp truyền thông chưa phù hợp với đặc điểm dân cư đa dân tộc, trình độ dân trí thấp. Việc phối hợp giữa các cơ quan, tổ chức xã hội và chính quyền địa phương chưa đồng bộ, dẫn đến thông tin chưa đến được đúng đối tượng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng số người tham gia BHXH tự nguyện qua các năm, bảng phân bố đối tượng tham gia theo nhóm thu nhập và bản đồ phân bố địa lý người tham gia BHXH tự nguyện tại các huyện của tỉnh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện khung pháp luật BHXH tự nguyện: Mở rộng các chế độ BHXH tự nguyện, bổ sung các chế độ thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp để tăng tính hấp dẫn và phù hợp với nhu cầu đa dạng của người lao động. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội phối hợp với Bộ Tư pháp.

  2. Tăng cường công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức pháp luật: Xây dựng chương trình truyền thông đa dạng, phù hợp với đặc điểm dân cư địa phương, sử dụng các kênh truyền thông trực tiếp, qua mạng xã hội và các tổ chức cộng đồng. Mục tiêu tăng tỷ lệ người hiểu biết về BHXH tự nguyện lên trên 70% trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: BHXH tỉnh, UBND các huyện, các tổ chức xã hội.

  3. Đẩy mạnh hỗ trợ tài chính cho người thu nhập thấp: Mở rộng chính sách hỗ trợ đóng phí BHXH tự nguyện, tăng tỷ lệ hỗ trợ từ 10-30% lên 40-50% cho nhóm thu nhập thấp và người dân tộc thiểu số. Thời gian thực hiện: 2 năm. Chủ thể thực hiện: Chính phủ, BHXH Việt Nam, UBND tỉnh.

  4. Nâng cao năng lực tổ chức thực hiện BHXH tự nguyện tại địa phương: Tăng cường đào tạo cán bộ BHXH, ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý, thu phí và giải quyết chế độ, đảm bảo thủ tục nhanh gọn, minh bạch. Mục tiêu giảm thời gian giải quyết hồ sơ xuống dưới 15 ngày. Chủ thể thực hiện: BHXH tỉnh, Sở Thông tin và Truyền thông.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý BHXH và các cơ quan nhà nước: Giúp hiểu rõ về pháp luật và thực tiễn thi hành BHXH tự nguyện, từ đó xây dựng chính sách và tổ chức thực hiện hiệu quả hơn.

  2. Nhà nghiên cứu và học viên ngành luật, chính sách xã hội: Cung cấp cơ sở lý luận và dữ liệu thực tiễn để nghiên cứu sâu hơn về BHXH tự nguyện và an sinh xã hội.

  3. Người lao động, đặc biệt là lao động phi chính thức và dân tộc thiểu số: Nắm bắt quyền lợi, nghĩa vụ khi tham gia BHXH tự nguyện, từ đó chủ động tham gia bảo hiểm để bảo vệ bản thân.

  4. Các tổ chức xã hội, doanh nghiệp bảo hiểm và ngân hàng: Tham khảo để phối hợp triển khai các chương trình BHXH tự nguyện, phát triển sản phẩm phù hợp với nhu cầu người dân.

Câu hỏi thường gặp

  1. BHXH tự nguyện là gì và ai có thể tham gia?
    BHXH tự nguyện là hình thức bảo hiểm xã hội do Nhà nước tổ chức, người lao động tự nguyện tham gia và đóng phí theo thu nhập. Người dân từ đủ 15 tuổi trở lên không thuộc diện tham gia BHXH bắt buộc đều có thể tham gia.

  2. Chế độ BHXH tự nguyện gồm những gì?
    Hiện nay, BHXH tự nguyện tại Việt Nam gồm hai chế độ chính: hưu trí và tử tuất. Người tham gia đóng phí đủ thời gian sẽ được hưởng lương hưu hàng tháng hoặc trợ cấp tử tuất cho thân nhân.

  3. Mức đóng phí BHXH tự nguyện được tính như thế nào?
    Mức đóng phí được tính trên cơ sở thu nhập do người tham gia lựa chọn, trong khung từ mức chuẩn nghèo khu vực nông thôn đến 20 lần mức lương cơ sở. Mức phí là 22% thu nhập tháng.

  4. Nhà nước có hỗ trợ gì cho người tham gia BHXH tự nguyện?
    Nhà nước hỗ trợ một phần mức đóng phí cho người thuộc hộ nghèo, cận nghèo và các nhóm đối tượng khó khăn, với tỷ lệ hỗ trợ từ 10% đến 30% mức đóng hàng tháng.

  5. Làm thế nào để tham gia và hưởng chế độ BHXH tự nguyện?
    Người tham gia cần đăng ký tại cơ quan BHXH địa phương, hoàn thành thủ tục đóng phí theo quy định. Khi đủ điều kiện về tuổi và thời gian đóng, người tham gia có thể làm hồ sơ hưởng chế độ hưu trí hoặc thân nhân làm hồ sơ hưởng chế độ tử tuất.

Kết luận

  • BHXH tự nguyện đóng vai trò quan trọng trong hệ thống an sinh xã hội, đặc biệt với nhóm lao động phi chính thức và thu nhập thấp tại tỉnh Lạng Sơn.
  • Luật BHXH năm 2014 và các văn bản hướng dẫn đã tạo hành lang pháp lý vững chắc cho BHXH tự nguyện, nhưng vẫn còn một số hạn chế về chế độ và chính sách hỗ trợ.
  • Thực tiễn thi hành tại Lạng Sơn cho thấy số người tham gia tăng nhưng chưa bền vững, nhận thức pháp luật còn hạn chế, và công tác tuyên truyền cần được nâng cao.
  • Đề xuất hoàn thiện pháp luật, đa dạng hóa chế độ, tăng cường hỗ trợ tài chính và nâng cao năng lực tổ chức thực hiện là cần thiết để phát triển BHXH tự nguyện hiệu quả.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, giám sát và đánh giá hiệu quả thực hiện, đồng thời mở rộng nghiên cứu sang các địa phương khác để hoàn thiện chính sách toàn quốc.

Hành động ngay hôm nay: Các cơ quan quản lý và tổ chức liên quan cần phối hợp triển khai các giải pháp nâng cao nhận thức và hỗ trợ người lao động tham gia BHXH tự nguyện, góp phần xây dựng hệ thống an sinh xã hội bền vững cho tương lai.