Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh giáo dục phổ thông hiện nay, việc khai thác kiến thức lý luận văn học (LLVH) trong đọc – hiểu văn bản văn học đóng vai trò then chốt trong việc nâng cao năng lực cảm thụ và tư duy phản biện của học sinh. Theo báo cáo của ngành giáo dục, tỷ lệ học sinh lớp 11 gặp khó khăn trong việc vận dụng kiến thức LLVH để phân tích tác phẩm văn học chiếm khoảng 60%, gây ảnh hưởng tiêu cực đến kết quả học tập và phát triển năng lực ngôn ngữ. Luận văn tập trung nghiên cứu phương pháp khai thác các kiến thức LLVH trong đọc – hiểu văn bản văn học lớp 11 chương trình nâng cao, nhằm đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả dạy học môn Ngữ văn ở trường phổ thông trung học.

Phạm vi nghiên cứu được giới hạn trong chương trình Ngữ văn lớp 11 tại một số trường THPT trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh trong năm học 2023-2024. Mục tiêu cụ thể là khảo sát thực trạng vận dụng kiến thức LLVH trong giảng dạy và học tập, phân tích các khó khăn, từ đó đề xuất phương pháp khai thác kiến thức LLVH phù hợp, góp phần nâng cao năng lực đọc – hiểu văn bản văn học của học sinh. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cải tiến chương trình và phương pháp dạy học Ngữ văn, đồng thời hỗ trợ giáo viên và học sinh phát triển năng lực văn học toàn diện.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý luận văn học truyền thống và lý thuyết dạy học hiện đại. Lý luận văn học truyền thống cung cấp các khái niệm cơ bản như bản chất văn học, cấu trúc tác phẩm, thể loại văn học, và các phương pháp phân tích văn bản (phân tích nội dung, phân tích hình thức, phê bình văn học). Lý thuyết dạy học hiện đại nhấn mạnh vai trò của phương pháp khai thác kiến thức LLVH trong phát triển năng lực tư duy phản biện, năng lực cảm thụ thẩm mỹ và năng lực tự học của học sinh.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm:

  • Kiến thức lý luận văn học (LLVH): hệ thống các quan điểm, nguyên lý, phương pháp nghiên cứu và phân tích tác phẩm văn học.
  • Đọc – hiểu văn bản văn học: quá trình nhận diện, phân tích, đánh giá và cảm thụ tác phẩm văn học dựa trên kiến thức LLVH.
  • Năng lực cảm thụ thẩm mỹ: khả năng nhận biết và đánh giá giá trị nghệ thuật của tác phẩm văn học.
  • Phương pháp khai thác kiến thức LLVH: các kỹ thuật và chiến lược giúp giáo viên và học sinh vận dụng hiệu quả kiến thức lý luận trong quá trình đọc – hiểu.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp tài liệu, khảo sát thực trạng và phân tích định tính – định lượng. Nguồn dữ liệu chính bao gồm: chương trình Ngữ văn lớp 11, các tài liệu lý luận văn học, kết quả khảo sát ý kiến giáo viên và học sinh tại 5 trường THPT trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh với cỡ mẫu 150 học sinh và 20 giáo viên. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho nhóm học sinh lớp 11 chương trình nâng cao.

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm và phân tích nội dung các câu trả lời khảo sát. Timeline nghiên cứu kéo dài 6 tháng, từ tháng 9/2023 đến tháng 2/2024, bao gồm thu thập tài liệu, khảo sát thực địa, xử lý dữ liệu và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng vận dụng kiến thức LLVH còn hạn chế: Khoảng 65% học sinh chưa nắm vững các khái niệm cơ bản về LLVH như thể loại, cấu trúc tác phẩm, và các phương pháp phân tích. 70% giáo viên cho biết việc khai thác kiến thức LLVH trong giảng dạy chưa được chú trọng đúng mức, dẫn đến học sinh khó khăn trong việc phân tích sâu sắc tác phẩm.

  2. Phương pháp giảng dạy chưa đa dạng và hiệu quả: 60% giáo viên sử dụng chủ yếu phương pháp thuyết trình và phân tích mẫu, thiếu các hoạt động tương tác, thảo luận nhóm và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Học sinh phản ánh 55% cảm thấy bài giảng lý thuyết LLVH khô khan, khó tiếp thu.

  3. Thiếu công cụ hỗ trợ khai thác kiến thức LLVH: 80% giáo viên chưa có tài liệu hướng dẫn cụ thể về phương pháp khai thác LLVH trong đọc – hiểu văn bản. 75% học sinh thiếu các bài tập thực hành vận dụng kiến thức LLVH vào phân tích tác phẩm.

  4. Năng lực tư duy và cảm thụ văn học của học sinh chưa phát triển toàn diện: Qua khảo sát, chỉ có khoảng 40% học sinh đạt mức khá trở lên về năng lực phân tích, đánh giá tác phẩm dựa trên kiến thức LLVH. So với các nghiên cứu trước đây, tỷ lệ này thấp hơn khoảng 15%, cho thấy sự cần thiết cải tiến phương pháp dạy học.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng trên là do chương trình giảng dạy chưa tích hợp sâu kiến thức LLVH với các hoạt động đọc – hiểu văn bản, giáo viên thiếu kỹ năng và tài liệu hỗ trợ phù hợp. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc kết hợp lý thuyết và thực hành trong dạy học LLVH được xem là yếu tố quyết định nâng cao hiệu quả học tập.

Biểu đồ phân bố mức độ nắm vững kiến thức LLVH của học sinh và bảng so sánh phương pháp giảng dạy hiện tại với các phương pháp tiên tiến sẽ minh họa rõ nét hơn về khoảng cách giữa thực tế và yêu cầu đổi mới. Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu là làm rõ vai trò thiết yếu của LLVH trong phát triển năng lực đọc – hiểu văn bản, đồng thời chỉ ra các điểm nghẽn cần khắc phục trong giảng dạy.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng tài liệu hướng dẫn khai thác kiến thức LLVH: Soạn thảo bộ tài liệu chuyên biệt, bao gồm các bài tập vận dụng kiến thức LLVH trong phân tích tác phẩm, giúp giáo viên và học sinh dễ dàng tiếp cận và thực hành. Thời gian thực hiện: 6 tháng; chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Đào tạo nâng cao năng lực cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp khai thác LLVH trong đọc – hiểu văn bản, tập trung vào kỹ năng thiết kế bài giảng tương tác, sử dụng công nghệ hỗ trợ. Mục tiêu tăng tỷ lệ giáo viên áp dụng phương pháp mới lên 80% trong 1 năm.

  3. Đổi mới phương pháp giảng dạy: Khuyến khích áp dụng phương pháp dạy học tích cực như thảo luận nhóm, dự án học tập, phân tích tình huống thực tế để phát triển năng lực tư duy và cảm thụ văn học của học sinh. Chủ thể thực hiện: giáo viên các trường THPT; thời gian áp dụng: từ năm học 2024-2025.

  4. Tăng cường đánh giá năng lực vận dụng kiến thức LLVH: Thiết kế các đề kiểm tra, bài thi có nội dung khai thác sâu kiến thức LLVH, đánh giá toàn diện năng lực đọc – hiểu và phân tích văn bản của học sinh. Chủ thể: Ban giám hiệu các trường THPT; thời gian: áp dụng từ kỳ thi học kỳ II năm học 2024-2025.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nắm bắt phương pháp khai thác kiến thức LLVH hiệu quả, cải tiến bài giảng, nâng cao chất lượng dạy học và phát triển năng lực học sinh.

  2. Sinh viên sư phạm Ngữ văn: Là tài liệu tham khảo quý giá giúp hiểu sâu về lý luận văn học và phương pháp dạy học hiện đại, chuẩn bị tốt cho công tác giảng dạy tương lai.

  3. Nhà quản lý giáo dục: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách đào tạo giáo viên, phát triển chương trình giảng dạy Ngữ văn phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục.

  4. Nghiên cứu sinh, học giả trong lĩnh vực giáo dục và văn học: Tham khảo các kết quả nghiên cứu thực tiễn, phương pháp phân tích và đề xuất giải pháp đổi mới dạy học LLVH trong bối cảnh giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

1. Kiến thức lý luận văn học là gì và tại sao quan trọng trong dạy học Ngữ văn?
Kiến thức LLVH là hệ thống các quan điểm, nguyên lý và phương pháp nghiên cứu tác phẩm văn học. Nó giúp học sinh hiểu sâu sắc bản chất, cấu trúc và giá trị nghệ thuật của tác phẩm, từ đó nâng cao năng lực đọc – hiểu và cảm thụ văn học.

2. Phương pháp khai thác kiến thức LLVH trong đọc – hiểu văn bản gồm những gì?
Bao gồm việc vận dụng các khái niệm lý luận để phân tích nội dung, hình thức, thể loại, nhân vật, chủ đề tác phẩm; sử dụng phương pháp so sánh, phân tích, tổng hợp và đánh giá để hiểu và cảm nhận tác phẩm một cách toàn diện.

3. Những khó khăn phổ biến khi dạy học LLVH ở lớp 11 là gì?
Học sinh thường gặp khó khăn trong việc nắm vững các khái niệm trừu tượng, giáo viên thiếu tài liệu và phương pháp giảng dạy đa dạng, bài giảng còn khô khan, thiếu liên hệ thực tiễn, dẫn đến hiệu quả học tập thấp.

4. Làm thế nào để nâng cao năng lực cảm thụ thẩm mỹ của học sinh qua LLVH?
Cần kết hợp dạy lý thuyết với các hoạt động thực hành như thảo luận nhóm, phân tích tình huống, sáng tạo bài tập vận dụng, đồng thời khuyến khích học sinh tự đọc, tự cảm nhận và trình bày ý kiến cá nhân về tác phẩm.

5. Giáo viên có thể áp dụng những công cụ hỗ trợ nào để khai thác LLVH hiệu quả?
Có thể sử dụng tài liệu hướng dẫn chuyên biệt, phần mềm hỗ trợ phân tích văn bản, video minh họa, các bài tập tương tác trực tuyến, đồng thời tổ chức các buổi học ngoại khóa, câu lạc bộ văn học để tăng tính hấp dẫn và hiệu quả.

Kết luận

  • Kiến thức lý luận văn học là nền tảng quan trọng giúp học sinh lớp 11 nâng cao năng lực đọc – hiểu và cảm thụ văn bản văn học.
  • Thực trạng dạy học LLVH hiện nay còn nhiều hạn chế, đặc biệt về phương pháp giảng dạy và tài liệu hỗ trợ.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp cụ thể như xây dựng tài liệu hướng dẫn, đào tạo giáo viên, đổi mới phương pháp giảng dạy và tăng cường đánh giá năng lực học sinh.
  • Việc áp dụng hiệu quả kiến thức LLVH góp phần phát triển toàn diện năng lực văn học và tư duy phản biện của học sinh phổ thông.
  • Đề nghị các cơ quan quản lý, nhà trường và giáo viên phối hợp triển khai các giải pháp trong năm học tới để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn.

Hành động tiếp theo: Giáo viên và nhà trường nên bắt đầu áp dụng các phương pháp khai thác kiến thức LLVH được đề xuất, đồng thời tham gia các khóa đào tạo nâng cao năng lực giảng dạy để đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục hiện đại.