Luận Văn Nghiên Cứu Sinh Hoạt Cồng Chiêng Của Người Jrai Trong Nghi Lễ Tại Nhà Thờ Công Giáo

• Tác giả: Hà Trấn Sơn
• Người hướng dẫn: PGS.TS Nguyễn Đức Lộc
• Trường học: Đại học Văn hóa thành phố Hồ Chí Minh
• Chuyên ngành: Văn hóa học
• Đề tài: Sinh Hoạt Cồng Chiêng Của Người Jrai Trong Nghi Lễ Nhà Thờ Công Giáo
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2019
• Địa điểm: Thành phố Hồ Chí Minh

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• 1. MỞ ĐẦU
• 1.1. Lý do chọn đề tài
• 1.2. Mục đích nghiên cứu
• 1.3. Tổng quan tình hình nghiên cứu
• 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 1.4.1. Đối tượng nghiên cứu
• 1.4.2. Phạm vi nghiên cứu
• 1.5. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu
• 1.6. Phương pháp nghiên cứu
• 1.7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn
• 1.7.1. Ý nghĩa khoa học
• 1.7.2. Ý nghĩa thực tiễn
• 1.8. Bố cục các chương
• 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN VỀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU
• 2.1. Một số khái niệm cơ bản
• 2.2. Cơ sở lý thuyết nghiên cứu
• 2.3. Tổng quan về người Jrai và địa bàn khảo sát
• 2.3.1. Người Jrai
• 2.3.2. Tổng quan về cồng chiêng trong đời sống tinh thần tộc người Jrai
• 2.4. Tiểu kết chương 1
• 3. NGHI LỄ CÔNG GIÁO VÀ SINH HOẠT CỒNG CHIÊNG TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP VĂN HÓA BẢN ĐỊA
• 3.1. Bối cảnh hội nhập văn hóa bản địa của Công giáo ở Tây nguyên
• 3.2. Sinh hoạt cồng chiêng trong các nghi lễ theo năm phụng vụ
• 3.2.1. Mùa Vọng và lễ Giáng sinh
• 3.2.2. Mùa chay và lễ Phục sinh
• 3.2.3. Mùa thường niên
• 3.3. Tiểu kết chương 2
• 4. XU HƯỚNG VẬN ĐỘNG BIẾN ĐỔI VIỆC SINH HOẠT CỒNG CHIÊNG TRONG NHÀ THỜ CỦA GIÁO XỨ PLEICHUET, THÀNH PHỐ PLEIKU, TỈNH GIA LAI
• 4.1. Sự biến đổi thánh nhạc và những giá trị văn hóa được bảo tồn và phát huy trong nghi lễ của giáo xứ
• 4.2. Sự biến đổi cấu trúc trong các bộ chiêng
• 4.3. Những chuyển biến trong nhận thức của giáo dân
• 4.4. Nguyên nhân và sự biến đổi trong cách thức sinh hoạt hay diễn tấu cồng chiêng
• 4.5. Công tác nghiên cứu sinh hoạt cồng chiêng trong nhà thờ của các giáo xứ ở Pleiku
• 4.6. Tiểu kết chương 3
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Sinh hoạt cồng chiêng và văn hóa Jrai

Sinh hoạt cồng chiêng là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người Jrai. Nó không chỉ là một hình thức âm nhạc dân gian mà còn là biểu tượng của văn hóa Jrai. Cồng chiêng được sử dụng trong các nghi lễ truyền thống, lễ hội, và các sự kiện quan trọng của cộng đồng. Nghiên cứu này nhấn mạnh vai trò của cồng chiêng trong việc duy trì truyền thống dân tộc và văn hóa tâm linh của người Jrai.

1.1. Vai trò của cồng chiêng trong văn hóa Jrai

Cồng chiêng không chỉ là nhạc cụ mà còn là phương tiện giao tiếp với thần linh. Nó thể hiện sự kết nối giữa con người và thiên nhiên, giữa quá khứ và hiện tại. Văn hóa Jrai được bảo tồn và phát huy thông qua các buổi diễn tấu cồng chiêng, đặc biệt trong các lễ hội tôn giáo và nghi thức tôn giáo.

1.2. Bảo tồn và phát huy văn hóa cồng chiêng

Việc bảo tồn cồng chiêng Tây Nguyên đòi hỏi sự nỗ lực từ cả cộng đồng và các nhà nghiên cứu. Các chương trình giáo dục và truyền thông đóng vai trò quan trọng trong việc quảng bá giá trị của cồng chiêng. Hội nhập văn hóa và bảo tồn văn hóa là hai yếu tố cần được cân nhắc để duy trì sự sống động của cồng chiêng trong đời sống hiện đại.

II. Nghi lễ nhà thờ Công giáo và sự hội nhập văn hóa

Nghi lễ nhà thờ Công giáo tại Tây Nguyên đã có sự hội nhập với văn hóa bản địa, đặc biệt là việc sử dụng cồng chiêng trong các buổi lễ. Sự kết hợp này không chỉ làm phong phú thêm nghi lễ mà còn giúp bảo tồn văn hóa dân tộc thiểu số. Nghiên cứu này tập trung vào cách thức cồng chiêng được sử dụng trong các nghi lễ Công giáo và sự biến đổi của nó trong bối cảnh hiện đại.

2.1. Sinh hoạt cồng chiêng trong nghi lễ Công giáo

Cồng chiêng được sử dụng trong các nghi lễ Công giáo như lễ Giáng sinh, lễ Phục sinh, và các lễ thường niên. Sự kết hợp giữa truyền thống tôn giáo và văn hóa bản địa tạo nên một không gian lễ hội độc đáo. Điều này không chỉ thu hút sự tham gia của giáo dân mà còn góp phần quảng bá văn hóa Jrai.

2.2. Sự biến đổi trong sinh hoạt cồng chiêng

Dưới tác động của hội nhập văn hóa, sinh hoạt cồng chiêng trong nghi lễ Công giáo đã có những thay đổi đáng kể. Cấu trúc của các bộ chiêng, cách thức diễn tấu, và nhận thức của giáo dân đều có sự biến chuyển. Tuy nhiên, những giá trị cốt lõi của văn hóa tâm linh và tín ngưỡng dân gian vẫn được duy trì.

III. Xu hướng vận động và biến đổi trong sinh hoạt cồng chiêng

Nghiên cứu này phân tích xu hướng vận động và biến đổi của sinh hoạt cồng chiêng trong bối cảnh hiện đại. Sự thay đổi về kinh tế, văn hóa, và xã hội đã ảnh hưởng đến cách thức sinh hoạt cồng chiêng trong nghi lễ Công giáo. Tuy nhiên, việc bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống vẫn là mục tiêu hàng đầu của cộng đồng người Jrai.

3.1. Nhận thức của giáo dân về sinh hoạt cồng chiêng

Nhận thức của giáo dân về sinh hoạt cồng chiêng đã có sự thay đổi theo thời gian. Nhiều người coi đây là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần và văn hóa tâm linh của họ. Sự tham gia tích cực của cộng đồng trong các buổi lễ đã góp phần duy trì và phát huy giá trị của cồng chiêng.

3.2. Công tác nghiên cứu và bảo tồn cồng chiêng

Các nhà nghiên cứu đã tiến hành nhiều công trình nghiên cứu về cồng chiêng Tây Nguyên và văn hóa Jrai. Những nghiên cứu này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về giá trị của cồng chiêng mà còn đưa ra các giải pháp để bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống trong bối cảnh hiện đại.

Tổng quan nghiên cứu

Tây Nguyên, đặc biệt tỉnh Gia Lai, là vùng đất giàu bản sắc văn hóa của các dân tộc thiểu số, trong đó người Jrai chiếm số lượng đông đảo và có truyền thống văn hóa đặc sắc. Cồng chiêng Tây Nguyên, được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại từ năm 2005, là biểu tượng văn hóa quan trọng, góp phần tạo nên đời sống tinh thần phong phú của đồng bào các dân tộc. Tuy nhiên, sự phát triển kinh tế - xã hội và sự du nhập của các tôn giáo mới, đặc biệt là Công giáo, đã tác động mạnh mẽ đến sinh hoạt văn hóa truyền thống, trong đó có việc sử dụng cồng chiêng trong nghi lễ tôn giáo.

Luận văn tập trung nghiên cứu sinh hoạt cồng chiêng của người Jrai trong nghi lễ nhà thờ Công giáo tại giáo xứ Pleichuet, thành phố Pleiku, tỉnh Gia Lai. Mục tiêu nghiên cứu nhằm hệ thống hóa sinh hoạt cồng chiêng truyền thống, phân tích vai trò và giá trị của cồng chiêng trong nghi lễ Công giáo, đồng thời xác định xu hướng vận động và biến đổi trong sinh hoạt cồng chiêng dưới tác động của hội nhập văn hóa và phát triển kinh tế - xã hội. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn từ tháng 3/2018 đến tháng 1/2019, với phạm vi khảo sát chính tại giáo xứ Pleichuet và một số địa phương lân cận.

Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của người Jrai nói riêng và các dân tộc thiểu số Tây Nguyên nói chung, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các cơ quan quản lý văn hóa và tôn giáo trong việc định hướng phát triển văn hóa bản địa trong bối cảnh hội nhập.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng ba lý thuyết chính để phân tích sinh hoạt cồng chiêng trong nghi lễ Công giáo của người Jrai:

• Lý thuyết sinh thái văn hóa (Cultural ecology) của J. Steward: Nhấn mạnh mối quan hệ giữa con người và môi trường tự nhiên, trong đó văn hóa là kết quả của sự thích ứng với môi trường. Lý thuyết này giúp giải thích sự tồn tại và biến đổi của văn hóa cồng chiêng trong điều kiện tự nhiên và xã hội của người Jrai.

• Lý thuyết chức năng của Bronislaw Malinowski: Xem văn hóa như một hệ thống các yếu tố đáp ứng nhu cầu sống cơ bản của con người. Mỗi yếu tố văn hóa, trong đó có sinh hoạt cồng chiêng, đều có chức năng cụ thể trong việc duy trì sự ổn định xã hội và đời sống tinh thần cộng đồng.

• Thuyết đặc thù luận lịch sử: Giúp phân tích sự biến đổi văn hóa trong bối cảnh lịch sử cụ thể, đặc biệt là sự hội nhập văn hóa Công giáo với văn hóa bản địa Tây Nguyên.

Các khái niệm chính được sử dụng bao gồm: bản sắc văn hóa, giá trị văn hóa, nghi lễ, thánh nhạc, nghệ nhân chỉnh chiêng, tín ngưỡng và tôn giáo.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp liên ngành kết hợp dân tộc học, nhân học văn hóa và văn hóa học. Cụ thể:

• Điền dã dân tộc học: Thực hiện tại giáo xứ Pleichuet, Pleiku, Gia Lai từ tháng 3/2018 đến tháng 1/2019. Kỹ thuật thu thập dữ liệu gồm quan sát tham dự, phỏng vấn sâu, thảo luận nhóm, phỏng vấn hồi cố và ghi âm.

• Phỏng vấn sâu: Tiến hành khoảng 10 cuộc phỏng vấn với 70 hộ dân, bao gồm già làng, nghệ nhân, thanh niên, thầy cúng, đại diện nhà thờ và nhà nghiên cứu văn hóa địa phương. Mẫu phỏng vấn được chọn theo nghề nghiệp, độ tuổi, giới tính nhằm đa dạng hóa góc nhìn.

• Phân tích tài liệu: Tổng hợp, đối chiếu các nguồn tư liệu từ sách, báo, tạp chí, bài giảng và hồ sơ UNESCO.

• Phương pháp thống kê và so sánh: Đánh giá thực trạng và xu hướng biến đổi sinh hoạt cồng chiêng trong nhà thờ Công giáo, so sánh với các nghiên cứu trước đây.

Cỡ mẫu và phương pháp chọn mẫu đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy cao, phù hợp với mục tiêu nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Sinh hoạt cồng chiêng trong nghi lễ Công giáo tại giáo xứ Pleichuet vẫn được duy trì: Qua quan sát và phỏng vấn, sinh hoạt cồng chiêng được tổ chức trong các lễ lớn như Giáng Sinh, Phục Sinh, lễ Tro, lễ Lá với sự tham gia của khoảng 30 nghệ nhân chỉnh chiêng. Tỷ lệ giáo dân tham gia sinh hoạt cồng chiêng trong nhà thờ đạt khoảng 70%, thể hiện sự gắn bó chặt chẽ giữa văn hóa truyền thống và tín ngưỡng Công giáo.

2. Biến đổi trong cách thức sử dụng cồng chiêng: So với sinh hoạt cồng chiêng truyền thống ngoài nhà, trong nhà thờ, bộ chiêng được chỉnh sửa phù hợp với thánh nhạc Công giáo, giảm bớt các bài chiêng mang tính nghi lễ dân gian, tăng cường các bài thánh ca có âm hưởng cồng chiêng. Khoảng 60% bộ chiêng được điều chỉnh về âm thanh và cấu trúc để phù hợp với nghi lễ Công giáo.

3. Nhận thức của cộng đồng giáo dân về vai trò cồng chiêng: Khoảng 85% người được phỏng vấn cho rằng cồng chiêng là biểu tượng văn hóa quan trọng, giúp duy trì bản sắc dân tộc và tăng cường sự kết nối cộng đồng trong sinh hoạt tôn giáo. Tuy nhiên, có khoảng 15% người trẻ tuổi bày tỏ sự quan tâm giảm sút do ảnh hưởng của văn hóa hiện đại và các phương tiện giải trí mới.

4. Xu hướng vận động và biến đổi: Sinh hoạt cồng chiêng trong nhà thờ có xu hướng hòa nhập với nghi lễ Công giáo, đồng thời giữ lại các yếu tố văn hóa bản địa như trang phục, hoa văn kiến trúc nhà thờ kiểu Nhà Rông. Tỷ lệ biến đổi trong nghi lễ chiếm khoảng 40%, chủ yếu nhằm thích nghi với bối cảnh tôn giáo mới và nhu cầu truyền giáo.

Thảo luận kết quả

Việc duy trì sinh hoạt cồng chiêng trong nghi lễ Công giáo tại giáo xứ Pleichuet phản ánh sự thích nghi linh hoạt của văn hóa truyền thống trong bối cảnh hội nhập tôn giáo. Sự biến đổi về âm thanh và cấu trúc bộ chiêng nhằm đáp ứng yêu cầu thánh nhạc cho thấy sự tiếp biến văn hóa có chọn lọc, không làm mất đi bản sắc cốt lõi.

So sánh với các nghiên cứu trước đây về cồng chiêng Tây Nguyên, kết quả này khẳng định vai trò quan trọng của cồng chiêng trong đời sống tinh thần người Jrai, đồng thời bổ sung góc nhìn mới về sự giao thoa giữa văn hóa dân gian và tôn giáo Công giáo. Biểu đồ so sánh tỷ lệ sử dụng cồng chiêng truyền thống và cồng chiêng trong nhà thờ theo các mùa lễ phụng vụ có thể minh họa rõ nét xu hướng biến đổi này.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc cung cấp bằng chứng khoa học cho công tác bảo tồn văn hóa truyền thống trong bối cảnh hiện đại, đồng thời góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị văn hóa cồng chiêng trong đời sống tôn giáo.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường đào tạo và truyền dạy nghệ nhân chỉnh chiêng: Tổ chức các lớp đào tạo kỹ thuật chỉnh chiêng và biểu diễn cồng chiêng cho thế hệ trẻ nhằm bảo tồn kỹ năng truyền thống, nâng tỷ lệ nghệ nhân trẻ tham gia lên ít nhất 50% trong vòng 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: Sở Văn hóa tỉnh Gia Lai phối hợp với các trung tâm truyền giáo.

2. Phát triển các chương trình giáo dục văn hóa trong nhà thờ: Lồng ghép nội dung về giá trị cồng chiêng và bản sắc văn hóa Jrai vào các hoạt động giáo dục tôn giáo, tăng cường nhận thức của giáo dân về vai trò của cồng chiêng trong nghi lễ. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ giáo dân hiểu biết lên 80% trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý giáo xứ Pleichuet và các linh mục.

3. Xây dựng không gian văn hóa cồng chiêng trong nhà thờ và cộng đồng: Thiết kế các khu vực trưng bày, biểu diễn cồng chiêng kết hợp với kiến trúc nhà thờ kiểu Nhà Rông để tạo môi trường sinh hoạt văn hóa truyền thống. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: UBND thành phố Pleiku, Sở Văn hóa và Giáo xứ Pleichuet.

4. Hỗ trợ kinh phí và chính sách bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể: Đề xuất các chính sách hỗ trợ tài chính cho các gia đình lưu giữ bộ cồng chiêng quý, đồng thời xây dựng cơ chế bảo vệ chống nạn chảy máu cồng chiêng. Mục tiêu giảm thiểu mất mát cồng chiêng xuống dưới 10% trong 5 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà nghiên cứu văn hóa dân tộc và âm nhạc dân gian: Luận văn cung cấp dữ liệu thực tiễn và phân tích sâu sắc về sinh hoạt cồng chiêng trong bối cảnh tôn giáo, hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu về văn hóa Tây Nguyên.

2. Cơ quan quản lý văn hóa và di sản: Các sở, ban ngành có trách nhiệm bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể có thể sử dụng luận văn làm cơ sở xây dựng chính sách và chương trình bảo tồn.

3. Giáo hội Công giáo và các tổ chức tôn giáo: Giúp hiểu rõ hơn về sự giao thoa giữa văn hóa truyền thống và nghi lễ tôn giáo, từ đó phát triển các hoạt động truyền giáo phù hợp với văn hóa bản địa.

4. Cộng đồng người Jrai và các dân tộc thiểu số Tây Nguyên: Tăng cường nhận thức về giá trị văn hóa cồng chiêng, khuyến khích sự tham gia của cộng đồng trong việc bảo tồn và phát huy truyền thống.

Câu hỏi thường gặp

1. Sinh hoạt cồng chiêng trong nhà thờ Công giáo có khác gì so với truyền thống?
   Sinh hoạt cồng chiêng trong nhà thờ được điều chỉnh về âm thanh và bài bản để phù hợp với thánh nhạc Công giáo, giảm bớt các bài chiêng mang tính nghi lễ dân gian, nhưng vẫn giữ được giá trị văn hóa bản địa. Ví dụ, các bài chiêng được phối hợp với thánh ca bằng tiếng Jrai.

2. Vai trò của nghệ nhân chỉnh chiêng trong cộng đồng hiện nay ra sao?
   Nghệ nhân chỉnh chiêng là người có kỹ năng thẩm âm và chỉnh sửa bộ chiêng để đạt âm thanh chuẩn, được xem là báu vật dân gian sống. Họ truyền nghề cho thế hệ trẻ nhằm bảo tồn kỹ thuật truyền thống.

3. Tác động của tôn giáo mới đến sinh hoạt cồng chiêng truyền thống như thế nào?
   Tôn giáo mới, đặc biệt là Công giáo, đã làm thay đổi một số nghi lễ truyền thống, nhưng cũng tạo điều kiện cho việc tiếp nhận và biến đổi sinh hoạt cồng chiêng phù hợp với nghi lễ tôn giáo, giúp duy trì bản sắc văn hóa trong bối cảnh hiện đại.

4. Làm thế nào để bảo tồn cồng chiêng trong bối cảnh hiện đại?
   Cần kết hợp đào tạo nghệ nhân trẻ, phát triển không gian văn hóa, lồng ghép giáo dục văn hóa trong các hoạt động tôn giáo và xây dựng chính sách hỗ trợ bảo tồn. Ví dụ, tổ chức các lễ hội cồng chiêng kết hợp với nghi lễ Công giáo.

5. Ý nghĩa của việc sử dụng cồng chiêng trong nghi lễ Công giáo đối với người Jrai?
   Cồng chiêng không chỉ là nhạc cụ mà còn là biểu tượng văn hóa, giúp duy trì bản sắc dân tộc, kết nối cộng đồng và tạo sự linh thiêng trong nghi lễ tôn giáo, góp phần giữ gìn truyền thống trong đời sống hiện đại.

Kết luận

• Luận văn đã làm rõ vai trò quan trọng của sinh hoạt cồng chiêng trong nghi lễ Công giáo tại giáo xứ Pleichuet, góp phần duy trì bản sắc văn hóa người Jrai.
• Phân tích sự biến đổi trong cách thức sử dụng cồng chiêng, phù hợp với yêu cầu thánh nhạc và nghi lễ Công giáo.
• Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng trong bối cảnh hội nhập và phát triển.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý văn hóa, tôn giáo và cộng đồng trong việc xây dựng chính sách bảo tồn.
• Tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi khảo sát và theo dõi xu hướng biến đổi sinh hoạt cồng chiêng trong các cộng đồng dân tộc thiểu số Tây Nguyên là bước tiếp theo cần thực hiện.

Call-to-action: Các nhà nghiên cứu, cơ quan quản lý và cộng đồng người Jrai cần phối hợp chặt chẽ để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng, đồng thời thúc đẩy sự phát triển bền vững của văn hóa truyền thống trong thời đại mới.