Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm văn học theo hướng coi học sinh là bạn đọc đóng vai trò trung tâm đang trở thành yêu cầu cấp thiết. Theo ước tính, hiện nay có khoảng 70% giáo viên Ngữ văn tại các trường trung học phổ thông chưa thực sự áp dụng hiệu quả phương pháp này, dẫn đến việc học sinh tiếp nhận tác phẩm văn học một cách thụ động, thiếu sáng tạo và hứng thú. Vấn đề nghiên cứu tập trung vào việc khảo sát, phân tích các biến pháp dạy học tác phẩm văn học theo hướng coi học sinh là bạn đọc, nhằm đề xuất giải pháp đổi mới phù hợp với thực tiễn giáo dục phổ thông hiện nay.

Mục tiêu cụ thể của luận văn là: (1) nhận diện và phân loại các biến pháp dạy học tác phẩm văn học hiện hành tại các trường THPT; (2) đánh giá mức độ tiếp nhận và tác động của các biến pháp này đối với năng lực đọc hiểu, sáng tạo của học sinh; (3) đề xuất các giải pháp đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm văn học theo hướng phát huy vai trò bạn đọc của học sinh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các trường trung học phổ thông tại Hà Nội trong giai đoạn 2019-2021. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, phát triển năng lực đọc hiểu và sáng tạo của học sinh, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho việc xây dựng chương trình và tài liệu giảng dạy phù hợp.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết tiếp nhận văn học và lý thuyết hệ thống trong giáo dục. Lý thuyết tiếp nhận văn học nhấn mạnh vai trò chủ thể của người đọc trong việc xây dựng ý nghĩa tác phẩm, coi học sinh là bạn đọc tích cực, sáng tạo. Lý thuyết hệ thống giúp phân tích mối quan hệ tương tác giữa các yếu tố trong quá trình dạy học như giáo viên, học sinh, tác phẩm và môi trường giáo dục.

Ba khái niệm trọng tâm được sử dụng gồm:

  • Bạn đọc: học sinh là người tiếp nhận, cảm thụ và sáng tạo ý nghĩa tác phẩm văn học.
  • Biến pháp dạy học: các phương thức, kỹ thuật được giáo viên sử dụng để tổ chức hoạt động học tập nhằm phát huy vai trò bạn đọc của học sinh.
  • Tiếp nhận văn học: quá trình học sinh tương tác với tác phẩm để hình thành hiểu biết và cảm nhận cá nhân.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính gồm: phiếu khảo sát ý kiến của 300 học sinh và 30 giáo viên Ngữ văn tại các trường THPT Hà Nội; phỏng vấn sâu 15 giáo viên và 20 học sinh; quan sát thực tế các tiết dạy văn học. Phương pháp phân tích dữ liệu bao gồm phân tích định tính nội dung phỏng vấn, phân tích thống kê mô tả và so sánh tỷ lệ trong khảo sát.

Quá trình nghiên cứu diễn ra trong 18 tháng, từ tháng 1/2019 đến tháng 6/2020, gồm các giai đoạn: thu thập dữ liệu, xử lý và phân tích, đề xuất giải pháp. Mẫu chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện và phù hợp với mục tiêu nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận diện biến pháp dạy học: Có khoảng 65% giáo viên sử dụng các biến pháp truyền thống như giảng giải, phân tích tác phẩm; chỉ 35% áp dụng biến pháp phát huy vai trò bạn đọc như thảo luận nhóm, đóng vai, sáng tạo nội dung.
  2. Mức độ tiếp nhận của học sinh: 70% học sinh cho biết phương pháp dạy học hiện tại chưa khuyến khích họ phát huy sáng tạo; chỉ 40% cảm thấy hứng thú và chủ động trong giờ học văn.
  3. Tác động đến năng lực học sinh: Học sinh tham gia các hoạt động theo hướng bạn đọc có điểm trung bình môn Ngữ văn cao hơn 15% so với nhóm học sinh học theo phương pháp truyền thống.
  4. Vai trò giáo viên: 80% giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của việc coi học sinh là bạn đọc nhưng gặp khó khăn trong việc thiết kế và tổ chức các hoạt động phù hợp.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của việc áp dụng biến pháp dạy học chưa hiệu quả chủ yếu do giáo viên thiếu kỹ năng tổ chức hoạt động phát huy vai trò bạn đọc, đồng thời chương trình và tài liệu chưa thực sự hỗ trợ đổi mới. So sánh với một số nghiên cứu trong ngành giáo dục cho thấy xu hướng chuyển đổi từ phương pháp truyền thống sang phương pháp lấy học sinh làm trung tâm là tất yếu, nhưng cần có sự chuẩn bị kỹ lưỡng về năng lực giáo viên và tài liệu giảng dạy.

Biểu đồ so sánh tỷ lệ áp dụng biến pháp dạy học và mức độ hứng thú của học sinh có thể minh họa rõ nét mối quan hệ tích cực giữa đổi mới phương pháp và hiệu quả học tập. Bảng phân tích điểm số môn Ngữ văn giữa hai nhóm học sinh cũng cho thấy sự khác biệt có ý nghĩa thống kê, khẳng định giá trị của phương pháp dạy học mới.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực giáo viên: Đào tạo kỹ năng thiết kế và tổ chức các hoạt động dạy học phát huy vai trò bạn đọc, nhằm tăng tỷ lệ áp dụng biến pháp đổi mới lên ít nhất 60% trong vòng 2 năm tới. Chủ thể thực hiện là Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.
  2. Xây dựng và cập nhật tài liệu giảng dạy: Phát triển bộ tài liệu hướng dẫn dạy học tác phẩm văn học theo hướng bạn đọc, tích hợp các hoạt động sáng tạo, thảo luận nhóm, dự kiến hoàn thành trong 12 tháng. Chủ thể là các nhà xuất bản giáo dục và chuyên gia Ngữ văn.
  3. Tăng cường hoạt động trải nghiệm và sáng tạo cho học sinh: Khuyến khích các trường tổ chức các câu lạc bộ văn học, cuộc thi sáng tác, diễn kịch dựa trên tác phẩm văn học để nâng cao sự hứng thú và năng lực sáng tạo của học sinh. Mục tiêu tăng 20% học sinh tham gia các hoạt động này trong 1 năm.
  4. Xây dựng hệ thống đánh giá đổi mới: Thiết lập bộ tiêu chí đánh giá hiệu quả dạy học tác phẩm văn học theo hướng bạn đọc, áp dụng thí điểm tại 10 trường THPT trong năm học tới để làm cơ sở nhân rộng. Chủ thể là các phòng giáo dục và trường THPT.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nắm bắt các biến pháp dạy học mới, nâng cao kỹ năng tổ chức giờ học phát huy vai trò bạn đọc, từ đó cải thiện chất lượng giảng dạy và tạo hứng thú cho học sinh.
  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo giáo viên và phát triển tài liệu giảng dạy phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục.
  3. Sinh viên sư phạm Ngữ văn: Hiểu rõ lý thuyết và thực tiễn đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm văn học, chuẩn bị tốt cho nghề nghiệp tương lai.
  4. Nghiên cứu sinh và học giả ngành giáo dục: Tham khảo mô hình nghiên cứu, phương pháp và kết quả để phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học và tiếp nhận văn học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Biến pháp dạy học tác phẩm văn học theo hướng bạn đọc là gì?
    Biến pháp này tập trung vào việc coi học sinh là người đọc chủ động, sáng tạo, tham gia thảo luận, phân tích và sáng tác dựa trên tác phẩm, thay vì chỉ tiếp nhận thụ động qua giảng giải của giáo viên.

  2. Tại sao cần đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm văn học?
    Phương pháp truyền thống thường khiến học sinh thụ động, thiếu hứng thú và sáng tạo. Đổi mới giúp phát huy năng lực tư duy, cảm thụ và sáng tạo của học sinh, nâng cao hiệu quả học tập.

  3. Làm thế nào để giáo viên có thể áp dụng hiệu quả biến pháp này?
    Giáo viên cần được đào tạo kỹ năng tổ chức hoạt động học tập, thiết kế bài giảng linh hoạt, sử dụng các hình thức thảo luận, đóng vai, sáng tác để kích thích sự tham gia của học sinh.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp hỗn hợp, kết hợp phân tích định tính qua phỏng vấn, quan sát và phân tích định lượng qua khảo sát, thống kê nhằm đảm bảo tính khách quan và toàn diện.

  5. Kết quả nghiên cứu có thể áp dụng ở những địa phương nào?
    Mặc dù nghiên cứu tập trung tại Hà Nội, các kết quả và đề xuất có thể áp dụng rộng rãi tại các trường THPT trên toàn quốc, đặc biệt ở những nơi đang triển khai đổi mới chương trình Ngữ văn.

Kết luận

  • Luận văn đã nhận diện rõ các biến pháp dạy học tác phẩm văn học theo hướng coi học sinh là bạn đọc và đánh giá thực trạng áp dụng tại các trường THPT Hà Nội.
  • Kết quả cho thấy phương pháp này góp phần nâng cao năng lực đọc hiểu, sáng tạo và hứng thú học tập của học sinh.
  • Giáo viên đóng vai trò then chốt trong việc đổi mới phương pháp, cần được đào tạo và hỗ trợ kỹ lưỡng.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả dạy học, phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục phổ thông hiện nay.
  • Tiếp theo, cần triển khai thí điểm các giải pháp, đánh giá hiệu quả và nhân rộng mô hình đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm văn học theo hướng bạn đọc trong toàn hệ thống giáo dục phổ thông.

Quý độc giả và các nhà giáo dục được mời tham khảo và áp dụng các kết quả nghiên cứu nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, phát triển năng lực toàn diện cho học sinh trong thời đại mới.