Tổng quan nghiên cứu

Nghề gốm truyền thống tại Việt Nam có lịch sử lâu đời với nhiều thương hiệu nổi bật như gốm Chu Đậu, Bát Tràng, Thổ Hà, Phù Lãng, Cây Mai và Lái Thiêu. Gốm Lái Thiêu, xuất hiện khoảng giữa thế kỷ 19, tuy ra đời muộn hơn nhưng nổi bật với kỹ thuật tạo hình, hoa văn trang trí độc đáo và tính ứng dụng cao trong đời sống. Sản phẩm gốm Lái Thiêu từng phổ biến khắp các vùng miền Nam bộ, từ Nam ra Bắc, và hiện diện trong đời sống đương đại. Tuy nhiên, sự phát triển của công nghiệp và đô thị hóa đã khiến nhiều lò gốm truyền thống tại Bình Dương – quê hương gốm Lái Thiêu – phải dỡ bỏ, làm thu hẹp không gian sản xuất thủ công truyền thống.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm nhận diện đặc trưng của dòng gốm gia dụng Nam bộ này, phân tích kỹ thuật tạo tác, kiểu dáng, hoa văn trang trí và ý nghĩa biểu tượng trên sản phẩm qua các thời kỳ lịch sử. Đồng thời, nghiên cứu đánh giá thực trạng và xu hướng phát triển của gốm Lái Thiêu trong bối cảnh hiện đại. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào khu vực làng nghề gốm Lái Thiêu và các trung tâm sản xuất gốm truyền thống tại tỉnh Bình Dương, với các sản phẩm có niên đại từ giữa thế kỷ 19 đến nay.

Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp dữ liệu khoa học về nghề gốm truyền thống, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa phi vật thể, đồng thời hỗ trợ các nhà quản lý văn hóa và chính quyền địa phương xây dựng các chính sách bảo tồn hiệu quả. Theo ước tính, hiện có khoảng 40 lò gốm truyền thống từng hoạt động tại Bình Dương, trong đó Lái Thiêu là trung tâm thương mại lớn nhất tỉnh thời kỳ đầu thế kỷ 20.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu áp dụng hai lý thuyết chính để phân tích gốm Lái Thiêu:

  • Thuyết sinh thái văn hóa của Julian Steward: Lý thuyết này nhấn mạnh văn hóa chịu ảnh hưởng trực tiếp từ môi trường sinh thái. Steward phân biệt phần cốt lõi của văn hóa (như sinh kế, tổ chức xã hội) chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ môi trường, trong khi phần không cốt lõi (ý nghĩa biểu tượng, nghệ thuật) ít bị ảnh hưởng. Lý thuyết này giúp giải thích điều kiện tự nhiên thuận lợi tại vùng đất Lái Thiêu – Bình Dương đã tạo nên đặc trưng riêng cho dòng gốm này với màu sắc trầm lắng, kiểu dáng mộc mạc.

  • Ký hiệu học văn hóa của Iu. Lotman: Lý thuyết này tập trung vào vai trò của biểu tượng trong văn hóa, cho rằng biểu tượng tồn tại xuyên suốt chiều dài lịch sử, từ quá khứ đến tương lai, và ý nghĩa của chúng ít thay đổi theo thời gian. Lý thuyết này được sử dụng để giải thích sự tồn tại và ý nghĩa lâu dài của các đề tài hoa văn trang trí trên gốm Lái Thiêu.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng bao gồm: gốm, sành, sứ, men gốm, hoa văn trang trí, các loại men truyền thống (dầu sủi, dầu chủng), và ba trường phái gốm Lái Thiêu (Phúc Kiến, Triều Châu, Quảng Đông).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính với cách tiếp cận liên ngành dưới góc nhìn văn hóa học, kết hợp các ngành khảo cổ học, sử học, văn hóa học, bảo tàng học và xã hội học. Nguồn dữ liệu bao gồm tư liệu lịch sử, hiện vật gốm Lái Thiêu xưa và hiện đại, các bộ sưu tập bảo tàng tại TP. Hồ Chí Minh