Pháp Luật Kiểm Soát Hành Vi Quảng Cáo Gây Nhầm Lẫn Ở Việt Nam

Để hiểu rõ về hành vi quảng cáo gây nhầm lẫn, cần xác định khái niệm "quảng cáo". Luật Cạnh Tranh không định nghĩa trực tiếp, nhưng có thể tham khảo các văn bản pháp luật khác. Luật Thương mại 2005 định nghĩa "Quảng cáo thương mại là hoạt động xúc tiến thương mại của thương nhân để giới thiệu với khách hàng về hoạt động kinh doanh hàng hóa, dịch vụ của mình" [27, Điều 102]. Luật Quảng cáo 2012 mở rộng hơn: "Quảng cáo là việc sử dụng các phương tiện nhằm giới thiệu đến công chúng sản phẩm, hàng hóa, dịch vụ có mục đích sinh lợi; sản phẩm, dịch vụ không có mục đích sinh lợi; tổ chức, cá nhân kinh doanh sản phẩm, hàng hoá, dịch vụ được giới thiệu, trừ tin thời sự; chính sách xã hội; thông tin cá nhân" [30, Điều 2, Khoản 1]. Như vậy, quảng cáo là hoạt động giới thiệu thông tin về sản phẩm (công dụng, chất lượng, giá cả, xuất xứ) đến người tiêu dùng. Doanh nghiệp thường đưa ra những ưu điểm nổi bật, dẫn đến tình trạng quảng cáo không đúng thực tế, thổi phồng giá trị, hoặc đưa ra thông tin sai lệch, mơ hồ, gây nhận thức sai cho người tiếp nhận. Những quảng cáo này là hành vi cạnh tranh không lành mạnh, ảnh hưởng tiêu cực đến người tiêu dùng, doanh nghiệp khác và nền kinh tế.

Hành vi quảng cáo gây nhầm lẫn là một dạng của hành vi quảng cáo nhằm cạnh tranh không lành mạnh, do đó mang những đặc điểm tương đồng. Thứ nhất, chủ thể là cá nhân, doanh nghiệp, tổ chức quảng cáo sản phẩm, dịch vụ của mình. Thứ hai, hành vi này khó nhận biết, phụ thuộc vào nhận thức của người tiếp nhận. Thứ ba, hình thức rất đa dạng (so sánh giá, chất lượng, khuyến mại, giảm giá...). Thứ tư, hành vi ngày càng tinh vi và đa dạng hơn, với sự tham gia của nhiều loại hình quảng cáo và cách thức gây nhầm lẫn ngày một tinh vi hơn, khó nhận biết hơn. Thứ năm, dấu hiệu hậu quả không phải là dấu hiệu bắt buộc khi cấu thành hành vi vi phạm. Khi phát hành một sản phẩm quảng cáo thì chỉ cần những thông tin đưa ra trong quảng cáo gây nhầm lẫn cho người tiêu dùng cũng đủ để cấu thành hành vi vi phạm.

Hành vi quảng cáo gây nhầm lẫn về giá rất phổ biến, vì giá cả là yếu tố hàng đầu khi người tiêu dùng lựa chọn sản phẩm. Người tiêu dùng luôn tin rằng mức giá đưa ra là hợp lý, do khó đối chiếu giá quảng cáo và giá thực tế. Các hành vi cơ bản bao gồm: so sánh giá (phóng đại giá sản phẩm tương tự), giảm giá (đẩy giá trước khi giảm lên cao), bán hàng thanh lý (tăng giá trước khi thanh lý), giá khuyến mại (chưa bao gồm VAT hoặc phụ phí). Ví dụ, các hãng hàng không giá rẻ quảng cáo giá vé vô cùng ưu đãi, nhưng chưa bao gồm chi phí ăn uống, lệ phí sân bay, phí ký gửi hàng. Hoặc siêu thị trưng biển giá khuyến mãi lớn, nhưng dòng chữ "Giá sản phẩm chưa bao gồm VAT" thì rất nhỏ, khách hàng không chú ý.

Các doanh nghiệp thường phóng đại chất lượng hoặc công dụng của sản phẩm, vì đây là yếu tố hàng đầu khi lựa chọn. Hình thức này khó kiểm định ngay về độ chính xác, vì chất lượng không thể cân, đong, đo, đếm được. Quảng cáo gây nhầm lẫn về chất lượng được sử dụng với nhiều loại sản phẩm, dịch vụ, nhưng chủ yếu là những sản phẩm, dịch vụ không xác định được ngay chất lượng như chăm sóc sức khỏe, sắc đẹp, đồ ăn, thực phẩm. Ví dụ, quảng cáo mỳ tôm với hình ảnh tô mỳ thơm ngon với nhiều tôm, gia vị hấp dẫn, nhưng thực tế thì khác xa. Nhà quảng cáo tránh vi phạm bằng cách ghi chú: “Hình ảnh mang tính chất minh họa” với phương thức mà người xem không dễ nhận ra.

Khuyến mại là hình thức quảng cáo hiệu quả và phổ biến. Khuyến mại có nhiều hình thức như khuyến mại về giá, số lượng, chất lượng sản phẩm. Các hình thức điển hình: mua sản phẩm X tặng sản phẩm Y miễn phí (doanh nghiệp tăng giá sản phẩm lên rồi mới khuyến mãi, hoặc sản phẩm khuyến mại là hàng tồn kho, hàng lỗi); khuyến mãi dùng thử miễn phí hoặc giá rẻ (làm người tiêu dùng quen với việc sử dụng sản phẩm, sau đó thay đổi giá hoặc điều khoản hợp đồng); khuyến mại với số lượng có hạn (khuyến mại cho số lượng khách hàng nhất định, tạo tâm lý khan hiếm). Thực chất của hình thức này là khuyến mại cho số lượng khách hàng nhất định...

Việc phát hiện và chứng minh hành vi quảng cáo gây nhầm lẫn gặp nhiều khó khăn. Thứ nhất, thông tin quảng cáo ngày càng tinh vi, khó nhận biết. Thứ hai, việc xác định mức độ gây nhầm lẫn phụ thuộc vào nhận thức của người tiêu dùng, mang tính chủ quan. Thứ ba, việc thu thập chứng cứ, tài liệu chứng minh hành vi vi phạm gặp nhiều trở ngại. Thứ tư, nguồn lực cho công tác thanh tra, kiểm tra còn hạn chế.

Mức xử phạt đối với hành vi quảng cáo gây nhầm lẫn hiện nay còn thấp so với lợi nhuận mà doanh nghiệp thu được từ hành vi vi phạm. Điều này khiến cho các doanh nghiệp không ngại vi phạm, chấp nhận nộp phạt để tiếp tục thực hiện hành vi cạnh tranh không lành mạnh. Cần nâng cao mức xử phạt để tăng tính răn đe và ngăn chặn các hành vi vi phạm.

Hệ thống pháp luật hiện hành còn thiếu các quy định cụ thể và rõ ràng về hành vi quảng cáo gây nhầm lẫn. Cần bổ sung các quy định về các hình thức quảng cáo gây nhầm lẫn phổ biến, các tiêu chí để xác định mức độ gây nhầm lẫn, và các biện pháp xử lý phù hợp. Điều này sẽ giúp cho việc áp dụng pháp luật được thống nhất và hiệu quả hơn.

Công tác thanh tra, kiểm tra cần được tăng cường để phát hiện và xử lý kịp thời các hành vi quảng cáo gây nhầm lẫn. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan chức năng (Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng, Bộ Thông tin và Truyền thông, Bộ Y tế...) để đảm bảo hiệu quả công tác thanh tra, kiểm tra. Mức xử phạt cần được nâng cao để tăng tính răn đe.