Luận văn thạc sĩ: Khảo sát định nghĩa danh từ và vị từ trong từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê (2000)

• Tác giả: Phạm Thị Hương Giang
• Người hướng dẫn: PGS. TS Vũ Đức Nghiệu
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Ngôn ngữ học
• Đề tài: Khảo Sát Các Định Nghĩa Của Từ Loại Danh Từ, Vị Từ Trong Từ Điển Tiếng Việt Của Hoàng Phê - 2000
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2012
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• 1. CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CÓ LIÊN QUAN CỦA LUẬN VĂN
• 1.1. Lý luận về nghĩa của từ và cơ cấu nghĩa của từ
• 1.1.1. Nghĩa của từ
• 1.1.2. Cơ cấu nghĩa của từ
• 1.1.3. Phương pháp phân tích nghĩa của từ
• 2. CHƯƠNG 2: ĐỊNH NGHĨA DANH TỪ TRONG TỪ ĐIỂN TIẾNG VIỆT
• 3. CHƯƠNG 3: ĐỊNH NGHĨA VỊ TỪ TRONG TỪ ĐIỂN TIẾNG VIỆT
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Mục đích và ý nghĩa nghiên cứu

Mục đích của nghiên cứu này là khảo sát và phân tích các định nghĩa danh từ và vị từ trong từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê (2000). Nghiên cứu nhằm làm rõ các vấn đề lý luận liên quan đến nghĩa của từ và cách phân tích, giải thích nghĩa từ. Từ điển không chỉ là công cụ tra cứu mà còn là nguồn tri thức phong phú cho người sử dụng. Việc xây dựng một cuốn từ điển tường giải đòi hỏi sự đầu tư công sức và thời gian từ đội ngũ biên soạn. Đặc biệt, phần định nghĩa và miêu tả nghĩa của từ là rất quan trọng. Nếu định nghĩa rõ ràng và dễ hiểu, người đọc sẽ có cái nhìn chính xác hơn về từ ngữ. Nghiên cứu này cũng góp phần khẳng định và bổ sung vào các phương pháp phân tích, giải thích nghĩa từ trong từ điển tường giải tiếng Việt.

II. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Nghiên cứu về định nghĩa và cách nêu định nghĩa không phải là vấn đề mới. Tác giả Rey – Debove đã thống kê các kiểu loại định nghĩa trong từ điển và phân biệt giữa định nghĩa trong từ điển với định nghĩa của logic học. Ở Việt Nam, Hoàng Phê đã có những nghiên cứu sâu sắc về phân tích ngữ nghĩa trong cuốn Lô gic ngôn ngữ học. Các tác giả khác như Chu Bích Thu cũng đã nhấn mạnh tầm quan trọng của lời định nghĩa trong từ điển. Việc phân loại từ và xây dựng mô hình định nghĩa hiện nay đang được quan tâm đặc biệt, với sự phát triển của các phần mềm hỗ trợ. Nghiên cứu này sẽ tiếp nối những công trình trước đó, nhằm làm rõ hơn về cách nêu định nghĩa và miêu tả nghĩa trong từ điển.

III. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận văn là lời định nghĩa của danh từ và vị từ trong Từ Điển Tiếng Việt do Hoàng Phê biên soạn năm 2000. Do số lượng từ vựng rất lớn, nghiên cứu chỉ tập trung vào một số nhóm từ nổi bật và mô hình định nghĩa đặc trưng của chúng. Phạm vi nghiên cứu sẽ bao gồm các tiểu loại danh từ và vị từ, từ đó đưa ra những nhận xét về cách định nghĩa trong từ điển. Việc phân loại và phân tích sẽ giúp xác định các đặc điểm riêng của từng nhóm từ, từ đó làm rõ hơn về cách thức định nghĩa và miêu tả nghĩa trong từ điển.

IV. Lý luận về nghĩa của từ

Nghĩa của từ là một đối tượng nghiên cứu quan trọng trong ngữ nghĩa học. Ngữ nghĩa học hiện đại không chỉ miêu tả mà còn phát hiện các quy tắc tạo nghĩa. Nghĩa của từ bao gồm các thành tố nghĩa nhỏ hơn, như sở chỉ và sở thị. Sở chỉ là cá thể sự vật mà từ chỉ ra, trong khi sở thị là tên gọi chung cho một lớp sự vật. Việc phân tích nghĩa từ giúp hiểu rõ hơn về cấu trúc và bản chất của nghĩa từ, từ đó có thể xây dựng các mô hình định nghĩa phù hợp. Các thành tố nghĩa này có thể được phân tách và sắp xếp theo một tổ chức nhất định, giúp người nghiên cứu dễ dàng nhận diện và phân biệt giữa các từ.

V. Phương pháp phân tích nghĩa của từ

Phân tích nghĩa của từ là quá trình xác định số lượng nghĩa và các thành tố của mỗi nghĩa. Phương pháp phân tích thành tố nghĩa thường được sử dụng để tìm ra nét nghĩa chung và riêng của từ. Ngữ cảnh cũng đóng vai trò quan trọng trong việc phân tích nghĩa, giúp xác định nghĩa của từ trong từng trường hợp cụ thể. Việc áp dụng phương pháp này không chỉ giúp làm rõ nghĩa của từ mà còn hỗ trợ trong việc xây dựng các mô hình định nghĩa cho các nhóm từ khác nhau. Các bước thực hiện phương pháp này bao gồm tập hợp và phân loại ngữ cảnh, từ đó rút ra các kết luận về nghĩa của từ.

Tổng quan nghiên cứu

Từ điển tiếng Việt là công cụ thiết yếu trong việc tra cứu và hiểu nghĩa từ ngữ, đặc biệt trong bối cảnh nhu cầu sử dụng từ điển giải thích ngày càng tăng. Cuốn Từ Điển Tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên năm 2000 là một trong những từ điển giải thích cỡ vừa, được biên soạn dựa trên khối tư liệu tương đối đầy đủ, phục vụ đa dạng đối tượng người dùng. Tuy nhiên, việc xây dựng lời định nghĩa và miêu tả nghĩa của từ trong từ điển vẫn còn nhiều thách thức, đòi hỏi sự nghiên cứu sâu sắc về mặt ngữ nghĩa và cấu trúc định nghĩa.

Luận văn tập trung khảo sát các định nghĩa của từ loại danh từ và vị từ (vị từ “động”) trong cuốn từ điển này, nhằm làm rõ các mô hình định nghĩa đặc trưng, từ đó đề xuất các công thức định nghĩa phù hợp cho từng nhóm từ. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các nhóm danh từ và vị từ tiêu biểu, được lựa chọn theo các trường biểu vật và tiểu loại từ, trong cuốn từ điển tiếng Việt xuất bản năm 2000. Mục tiêu chính là phân tích cấu trúc nghĩa, các nét nghĩa đặc trưng, và đánh giá cách thức nêu định nghĩa nhằm nâng cao hiệu quả biên soạn từ điển tường giải tiếng Việt.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển từ điển học Việt Nam, góp phần hoàn thiện phương pháp phân tích nghĩa từ, xây dựng mô hình định nghĩa khoa học, chính xác và dễ hiểu. Kết quả nghiên cứu sẽ hỗ trợ các nhà biên soạn từ điển, nhà ngôn ngữ học và những người làm công tác giáo dục ngôn ngữ trong việc nâng cao chất lượng từ điển tiếng Việt, đáp ứng nhu cầu ngày càng đa dạng của người dùng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết ngữ nghĩa học hiện đại, đặc biệt là ngữ nghĩa học từ vựng và ngữ nghĩa học hoạt động, nhằm phân tích nghĩa của từ trong trạng thái tĩnh và động. Khái niệm nghĩa của từ được phân tích thành hai thành tố chính: nghĩa sở chỉ (referent) và nghĩa sở thị (concept), trong đó nghĩa sở thị được xem là nghĩa khái niệm cốt lõi, biểu thị các đặc điểm bản chất của sự vật, hiện tượng.

Cơ cấu nghĩa của từ được xem là tổ chức có trật tự gồm các nghĩa tố (nét nghĩa) – những thành tố ngữ nghĩa tối giản, căn bản. Phương pháp phân tích thành tố nghĩa được áp dụng để xác định các nét nghĩa chung và riêng biệt trong nhóm từ, từ đó xây dựng mô hình định nghĩa phù hợp. Ngoài ra, luận văn tham khảo các kiểu loại định nghĩa trong logic học và từ điển học như định nghĩa bằng loại và sự khác biệt, định nghĩa phân tích, định nghĩa liệt kê, định nghĩa phủ định, định nghĩa theo ngữ cảnh, v.v., nhằm đánh giá và phân loại các cách nêu định nghĩa trong từ điển.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính là lời định nghĩa của các danh từ và vị từ “động” trong Từ Điển Tiếng Việt (Hoàng Phê, 2000). Do khối lượng từ rất lớn, nghiên cứu chọn lọc một số nhóm từ tiêu biểu theo chủ đề (trường biểu vật) và tiểu loại để khảo sát sâu.

Phương pháp nghiên cứu bao gồm:

• Phân loại từ loại: Danh từ và vị từ được phân chia thành các tiểu loại dựa trên đặc điểm ngữ nghĩa và chủ đề thực tại.
• Phân tích thành tố nghĩa: Áp dụng phương pháp phân tích thành tố nghĩa để xác định các nét nghĩa chung và riêng trong từng nhóm từ.
• Xây dựng mô hình định nghĩa: Từ kết quả phân tích nghĩa, xây dựng các mô hình định nghĩa đặc trưng cho từng nhóm từ.
• Đánh giá và nhận xét: So sánh các mô hình định nghĩa với các kiểu định nghĩa trong lý thuyết, nhận xét ưu nhược điểm và đề xuất cải tiến.

Phương pháp phân tích ngữ cảnh cũng được sử dụng để phân biệt nghĩa đa nghĩa của từ, giúp làm rõ nghĩa gốc và nghĩa phái sinh. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm các nhóm từ đại diện cho các tiểu loại danh từ và vị từ, được lựa chọn theo tiêu chí tính tiêu biểu và đa dạng về nghĩa. Phân tích dữ liệu được thực hiện theo timeline nghiên cứu trong năm 2012, với sự hướng dẫn khoa học của PGS. TS Vũ Đức Nghiệu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Mô hình định nghĩa danh từ chỉ người: Các danh từ chỉ quan hệ thân tộc (ông, bà, bố, mẹ, anh, chị, cháu) có mô hình định nghĩa gồm nét nghĩa khái quát [người], các nét nghĩa cụ thể về giới tính, thế hệ, thứ bậc và nét nghĩa đặc trưng riêng từng từ. Ví dụ, từ “mẹ” có 4 nét nghĩa, trong đó nét nghĩa [có con] là đặc trưng riêng biệt. Tỷ lệ nét nghĩa chung chiếm khoảng 60-70% trong các từ nhóm này.

2. Mô hình định nghĩa danh từ chỉ nghề nghiệp: Nhóm từ như công nhân, giáo viên, bác sĩ, nhà văn được định nghĩa theo mô hình: Người – đặc trưng nghề nghiệp – mục đích – điều kiện. Nét nghĩa [người] chiếm 100%, nét nghĩa đặc trưng nghề nghiệp chiếm khoảng 80%, các nét nghĩa mục đích và điều kiện xuất hiện từ 50-70%.

3. Mô hình định nghĩa danh từ chỉ động vật: Phân tích các nhóm động vật như thú, chim, cá, lưỡng cư, bò sát cho thấy mô hình định nghĩa gồm nét nghĩa khái quát (ví dụ: Thú, Chim, Cá), kèm theo các nét nghĩa cụ thể như loại, đặc điểm hình dáng, nơi sống, khả năng, công dụng. Ví dụ, danh từ chỉ động vật nhóm thú có từ 3-5 nét nghĩa, trong đó nét nghĩa “đặc điểm hình dáng” xuất hiện ở 100% các từ, “công dụng” và “khả năng” chiếm khoảng 60-70%.

4. Định nghĩa vị từ “động”: Vị từ được phân loại theo các nhóm hành động như rời chỗ, thay đổi tư thế, phát ra âm thanh, tạo tác, phá hủy, thay đổi trạng thái vật lý, di chuyển có đối tượng, vận chuyển. Mỗi nhóm có mô hình định nghĩa đặc trưng dựa trên các nét nghĩa hành động cụ thể, ví dụ vị từ chỉ hành động rời chỗ có nét nghĩa chung [hoạt động rời chỗ], phân chia thành các nhóm nhỏ hơn như [rời chỗ vô đích] và [rời chỗ có đích].

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc phân tích thành tố nghĩa và xây dựng mô hình định nghĩa theo nhóm từ giúp làm rõ cấu trúc nghĩa phức tạp của từ loại danh từ và vị từ trong tiếng Việt. Việc xác định các nét nghĩa khái quát và cụ thể giúp phân biệt các từ trong cùng nhóm, đồng thời hỗ trợ việc xây dựng lời định nghĩa chính xác, ngắn gọn và dễ hiểu.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn bổ sung chi tiết về mô hình định nghĩa cho từng tiểu loại danh từ và vị từ, đồng thời áp dụng phương pháp phân tích ngữ cảnh để xử lý từ đa nghĩa. Các mô hình định nghĩa được đề xuất phù hợp với yêu cầu cân đối, rõ ràng, không vòng vo, và có tính khoa học trong từ điển học.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các bảng phân loại nét nghĩa và biểu đồ tỉ lệ xuất hiện các nét nghĩa trong từng nhóm từ, giúp minh họa trực quan sự phân bố và đặc trưng nghĩa của từ loại. Điều này góp phần nâng cao chất lượng biên soạn từ điển tiếng Việt, đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của người dùng.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng mô hình định nghĩa chuẩn cho từng nhóm từ: Áp dụng các mô hình định nghĩa đặc trưng đã khảo sát để chuẩn hóa lời định nghĩa trong từ điển tiếng Việt, đảm bảo tính nhất quán và khoa học. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể: Các trung tâm từ điển và nhà xuất bản.

2. Phát triển phần mềm hỗ trợ biên soạn định nghĩa: Tích hợp các mô hình định nghĩa và phương pháp phân tích thành tố nghĩa vào phần mềm biên soạn từ điển, giúp tăng tốc độ và độ chính xác trong công tác biên soạn. Thời gian: 2-3 năm. Chủ thể: Các viện nghiên cứu ngôn ngữ và công nghệ thông tin.

3. Đào tạo chuyên gia từ điển học và ngôn ngữ học ứng dụng: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về phân tích nghĩa từ và xây dựng mô hình định nghĩa cho đội ngũ biên soạn từ điển, nâng cao năng lực chuyên môn. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Trường đại học và viện nghiên cứu.

4. Mở rộng nghiên cứu sang các loại từ khác và từ điển chuyên ngành: Tiếp tục khảo sát mô hình định nghĩa cho các loại từ khác như động từ, tính từ, trạng từ, cũng như từ điển thuật ngữ chuyên ngành để hoàn thiện hệ thống từ điển tiếng Việt đa dạng. Thời gian: 3-5 năm. Chủ thể: Các nhà nghiên cứu ngôn ngữ và từ điển học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà biên soạn từ điển: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và mô hình định nghĩa chi tiết, giúp biên soạn lời định nghĩa chính xác, khoa học, phù hợp với từng nhóm từ, nâng cao chất lượng từ điển tiếng Việt.

2. Giảng viên và sinh viên ngành ngôn ngữ học: Tài liệu tham khảo quý giá về ngữ nghĩa học từ vựng, phương pháp phân tích nghĩa từ, cũng như các kiểu định nghĩa trong từ điển học, hỗ trợ nghiên cứu và giảng dạy.

3. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ học ứng dụng: Cung cấp phương pháp và kết quả nghiên cứu về phân tích nghĩa từ và xây dựng mô hình định nghĩa, phục vụ cho các nghiên cứu về xử lý ngôn ngữ tự nhiên, dịch thuật và phát triển phần mềm ngôn ngữ.

4. Các tổ chức xuất bản và phát triển phần mềm từ điển: Giúp hiểu rõ cấu trúc và đặc điểm định nghĩa trong từ điển tiếng Việt, từ đó phát triển các sản phẩm từ điển điện tử, phần mềm hỗ trợ biên soạn từ điển hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao cần phân tích thành tố nghĩa khi xây dựng định nghĩa từ?
   Phân tích thành tố nghĩa giúp xác định các nét nghĩa chung và riêng của từ, từ đó xây dựng lời định nghĩa chính xác, rõ ràng, tránh nhầm lẫn giữa các từ cùng nhóm. Ví dụ, từ “ngựa” và “thỏ” đều có nét nghĩa chung [thú] nhưng khác nhau ở nét nghĩa [khả năng] và [đặc điểm hình dáng].

2. Mô hình định nghĩa có vai trò gì trong biên soạn từ điển?
   Mô hình định nghĩa là khuôn mẫu giúp biên soạn viên xây dựng lời định nghĩa nhất quán, khoa học, dễ hiểu, phù hợp với đặc điểm ngữ nghĩa của từng nhóm từ, nâng cao chất lượng từ điển và trải nghiệm người dùng.

3. Phương pháp phân tích ngữ cảnh giúp gì cho việc định nghĩa từ đa nghĩa?
   Phân tích ngữ cảnh giúp phân loại các nghĩa của từ đa nghĩa dựa trên các ngữ cảnh sử dụng khác nhau, từ đó xác định nghĩa gốc và nghĩa phái sinh, giúp định nghĩa rõ ràng và đầy đủ hơn.

4. Có những kiểu định nghĩa nào thường được sử dụng trong từ điển tiếng Việt?
   Các kiểu định nghĩa phổ biến gồm định nghĩa phân tích, định nghĩa bằng từ đồng nghĩa, định nghĩa phủ định, định nghĩa liệt kê, định nghĩa theo ngữ cảnh, định nghĩa qua quan hệ và định nghĩa theo chức năng sử dụng.

5. Làm thế nào để áp dụng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn biên soạn từ điển?
   Các nhà biên soạn từ điển có thể áp dụng mô hình định nghĩa đặc trưng cho từng nhóm từ, sử dụng phương pháp phân tích thành tố nghĩa để xây dựng lời định nghĩa chính xác, đồng thời phát triển phần mềm hỗ trợ biên soạn dựa trên các mô hình này.

Kết luận

• Luận văn đã phân tích chi tiết cấu trúc nghĩa và mô hình định nghĩa của danh từ và vị từ trong Từ Điển Tiếng Việt (Hoàng Phê, 2000), làm rõ các nét nghĩa khái quát và cụ thể đặc trưng cho từng nhóm từ.
• Phương pháp phân tích thành tố nghĩa và phân tích ngữ cảnh được áp dụng hiệu quả trong việc xây dựng mô hình định nghĩa, giúp nâng cao chất lượng lời định nghĩa trong từ điển.
• Các mô hình định nghĩa được đề xuất đáp ứng các yêu cầu khoa học về tính cân đối, rõ ràng, không vòng vo, phù hợp với đặc điểm ngữ nghĩa của từng nhóm từ.
• Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn quan trọng trong việc chuẩn hóa và nâng cao chất lượng biên soạn từ điển tiếng Việt, đồng thời hỗ trợ phát triển phần mềm từ điển hiện đại.
• Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm ứng dụng kết quả nghiên cứu trong công tác biên soạn từ điển và đào tạo chuyên gia từ điển học, mở rộng nghiên cứu sang các loại từ và từ điển chuyên ngành trong tương lai.

Hành động tiếp theo: Các nhà xuất bản và trung tâm từ điển nên phối hợp triển khai xây dựng mô hình định nghĩa chuẩn, đồng thời phát triển công cụ hỗ trợ biên soạn từ điển dựa trên kết quả nghiên cứu này để nâng cao chất lượng từ điển tiếng Việt.