Hoàn thiện pháp luật về doanh nghiệp tại Việt Nam: Thực trạng và giải pháp

Với tính chất là một thực thể kinh tế - xã hội, doanh nghiệp là đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học, trong đó có khoa học pháp lý. Ở Việt Nam, pháp luật hiện hành sử dụng khái niệm doanh nghiệp để chỉ các chủ thể kinh doanh chủ yếu trong nền kinh tế. Tác giả Nguyễn Am Hiểu đã nhận xét rằng, doanh nghiệp là gì? Trong lịch sử câu hỏi này thường được khoa học kinh tế quan tâm hơn là khoa học pháp lý. Trong luận án, thuật ngữ doanh nghiệp được tiếp cận với tính chất một thuật ngữ khoa học để nghiên cứu mà không lệ thuộc vào việc có hay không có việc sử dụng thuật ngữ này trong pháp luật thực định ở mỗi quốc gia trong các thời kỳ khác nhau.

Lý luận và thực tiễn đã chứng minh sự ra đời và phát triển một cách khách quan của hoạt động kinh doanh với tính chất là một nghề nghiệp trong xã hội. Cũng như nhiều nghề nghiệp khác, nghề kinh doanh được tiến hành bởi những chủ thể nhất định và được tổ chức dưới những hình thức pháp lý nhất định. Trên bình diện khoa học, thuật ngữ được các nhà nghiên cứu sử dụng để định danh những người hành nghề kinh doanh là rất phong phú và đa dạng. Nền kinh tế thế giới đã trải qua nhiều phương thức sản xuất với các hình thức tổ chức kinh doanh khác nhau. Ở mỗi quốc gia và trong từng giai đoạn phát triển kinh tế, với những đặc điểm về chính trị, văn hóa, phong tục, tập quán., nghề kinh doanh có vị trí, vai trò và được nhìn nhận khác nhau, theo đó những chủ thể hành nghề kinh doanh được đối xử một cách không giống nhau trên cả phương diện quan niệm xã hội và pháp luật.

Tính phức tạp, mâu thuẫn, chồng chéo là những biểu hiện không hiếm thấy trong pháp luật hiện hành về doanh nghiệp. Thực tế này là nguyên nhân không nhỏ dẫn đến kìm hãm sự phát triển của hoạt động kinh doanh; tạo ra sự phân bổ các nguồn lực không hợp lý, tác động tiêu cực đến sản xuất kinh doanh và tính công bằng trong môi trường kinh doanh. Chủ trương của Đảng và Nhà nước ta là tiếp tục “Đổi mới và hoàn thiện khung pháp lý, tháo gỡ mọi trở ngại về cơ chế, chính sách và thủ tục hành chính để huy động tối đa mọi nguồn lực, tạo sức bật mới cho phát triển sản xuất, kinh doanh của mọi thành phần kinh tế với các hình thức sở hữu khác nhau.

Những vấn đề pháp lý về tổ chức doanh nghiệp được quy định trong nhiều văn bản pháp luật khác nhau. Nội dung của các văn bản pháp luật này bộc lộ nhiều bất cập cả về nội dung pháp lý và kỹ thuật lập pháp. Tính phức tạp, mâu thuẫn, chồng chéo là những biểu hiện không hiếm thấy trong pháp luật hiện hành về doanh nghiệp. Thực tế này là nguyên nhân không nhỏ dẫn đến kìm hãm sự phát triển của hoạt động kinh doanh; tạo ra sự phân bổ các nguồn lực không hợp lý, tác động tiêu cực đến sản xuất kinh doanh và tính công bằng trong môi trường kinh doanh.

Quốc hội nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã đưa Luật Doanh nghiệp (áp dụng cho các doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế) vào chương trình chuẩn bị xây dựng Luật của Quốc hội nhiệm kỳ khóa IX (2002-2007). Tuy nhiên, xung quanh vấn đề xây dựng Luật Doanh nghiệp chung, vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau trong cả giới nghiên cứu và lập pháp. Bên cạnh những ý kiến ủng hộ quan điểm xây dựng một đạo luật về doanh nghiệp, có quan điểm còn băn khoăn về sự cần thiết và tính kha thi thậm chí phản đối việc pháp điển hóa pháp luật về doanh nghiệp theo cách này.

Trong điều kiện như vậy, việc xây dựng luận cứ khoa học để hoàn thiện pháp luật về doanh nghiệp là nhiệm vụ cấp bách, có ý nghĩa sâu sắc cả về lý luận và thực tiễn. Pháp luật về doanh nghiệp là một nội dung quan trọng của pháp luật kinh doanh trong nền kinh tế thị trường, đang được nhiều nhà khoa học thuộc các lĩnh vực khác nhau quan tâm nghiên cứu. Ở các phạm vi và mức độ khác nhau, có một số công trình đã được công bố, đề cập đến một vài khía cạnh của pháp luật về doanh nghiệp.

Một số công trình nghiên cứu dé cập vấn dé pháp điển hóa pháp luật vé doanh nghiệp, như: Nên có đạo luật chung cho tất cả các doanh nghiệp hoạt động kinh doanh của PGS. Võ Thành Hiệu, Tạp chí tài chính số 11, 1997; Dự thảo Luật Doanh nghiệp - Một số vấn dé phương pháp luận của Nguyễn Như Phát, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, số 5, 1999; Luật Doanh nghiệp chung: cần hay không cần ban hành? của Dương Đăng Huệ, Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp, số 05, 2004; Bàn về tính thống nhất của pháp luật về doanh nghiệp ở Việt Nam hiện nay của Bùi Ngọc Cường, Tạp chí Luật học, số 6, 2004.

Thực tiễn xây dựng, áp dụng pháp luật về doanh nghiệp ở Việt Nam. Pháp luật về doanh nghiệp là một lĩnh vực pháp luật có nội dung rộng và phức tạp. Luận án tập trung nghiên cứu những nội dung cơ bản trong pháp luật về tổ chức doanh nghiệp, đặc biệt là những nội dung có nhiều điểm bất cập, không đảm bảo tính thống nhất của pháp luật về doanh nghiệp. Phạm vi nghiên cứu của Luận án được giới hạn không bao gồm vấn đề hợp tác xã và pháp luật về hợp tác xã.

Mặc dù thực tiễn điều chỉnh pháp luật đối với hợp tác xã luôn gắn liền với hệ thống pháp luật vé chủ thể kinh doanh, song về cơ bản hop tác xã không thể hiện đầy đủ dấu hiệu bản chất của hình thức tổ chức kinh doanh theo đúng ý nghĩa đích thực của khái niệm pháp lý này. Luận án tiếp cận nghiên cứu vấn đề doannh nghiệp của các tổ chức chính trị, tổ chức chính trị xã hội (gọi tắt là doanh nghiệp đoàn thể) với quan điểm coi doanh nghiệp đoàn thể là loại hình công ty TNHH một thành viên, hiện đang được tổ chức và hoạt động theo quy định của Luật Doanh nghiệp (1999).

Ngày 14/9/2001, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 63/2001/NĐ-CP, quy định vấn đề chuyển đổi doanh nghiệp của các tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội thành công ty TNHH một thành viên. Về nguyên tắc, kể từ khi Nghị định này có hiệu lực, các doanh nghiệp đoàn thể đã được xác định rõ bản chất là loại hình công ty TNHH một thành viên và được tổ chức hoạt động theo quy định của Luật Doanh nghiệp (1999). Để làm rõ các vấn đề cần nghiên cứu nêu trên, Luận án sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu khoa học khác nhau, như phương pháp tổng hợp và phân tích, phương pháp thống kê, phương pháp so sánh và đối chiếu, kết hợp nghiên cứu lý luận với thực tiễn.

Các phương pháp nghiên cứu trong Luận án được thực hiện trên nền tảng của phương pháp duy vật lịch sử, duy vật biện chứng; trên cơ sở các quan điểm, đường lối về chính trị, kinh tế, văn hóa và xã hội của Đảng Cộng sản Việt Nam. Luận án có những đóng góp mới cơ bản sau: Xây dựng quan điểm pháp lý tiến bộ và hiện đại về chức năng, vai trò và đặc điểm của pháp luật về doanh nghiệp; xác định rõ vị trí và sự lệ thuộc của pháp luật về doanh nghiệp trong mối liên hệ với các lĩnh vực pháp luật khác của hệ thống pháp luật, đặc biệt là trong mối liên hệ với pháp luật dân sự, mà nền tảng là Bộ luật Dân sự;

Kiến nghị giải pháp sửa đổi, bổ sung quy định về tổ chức các loại hình doanh nghiệp phổ biến và điển hình trong cơ chế thị trường, nhằm tạo sự rõ ràng, minh bạch của pháp luật về doanh nghiệp, đảm bảo cho các nhà đầu tư tổ chức vận hành hoạt động kinh doanh một các hiệu quả, tự do và bình đẳng. Những quan điểm và giải pháp hoàn thiện pháp luật về doanh nghiệp được để xuất trong luận án có khả năng ứng dụng ngay để thiết lập sự thống nhất của pháp luật về doanh nghiệp cả về nội dung và hình thức, phá tan sự mâu thuẫn nội tại của pháp luật về doanh nghiệp đã tồn tại ở Việt Nam trong nhiều năm qua.

Luận án tiếp cận nghiên cứu vấn đề doanh nghiệp của các tổ chức chính trị, tổ chức chính trị xã hội (gọi tắt là doanh nghiệp đoàn thể) với quan điểm coi doanh nghiệp đoàn thể là loại hình công ty TNHH một thành viên, hiện đang được tổ chức và hoạt động theo quy định của Luật Doanh nghiệp (1999). Về lý luận cũng như thực tiễn, doanh nghiệp đoàn thể không phải là hình thức doanh nghiệp phổ biến và có vai trò đáng kể trong điều kiện kinh tế thị trường.