Tổng quan nghiên cứu

Bạo lực gia đình là một vấn đề xã hội nghiêm trọng tại Việt Nam, đặc biệt ảnh hưởng đến phụ nữ và trẻ em. Theo Báo cáo điều tra quốc gia năm 2019, có khoảng 62,9% phụ nữ từng chịu ít nhất một hình thức bạo lực trong đời, trong đó 31,6% bị bạo lực trong 12 tháng gần nhất. Tại tỉnh Yên Bái, trong 4 năm qua, Tòa án nhân dân đã thụ lý gần 9.000 vụ ly hôn, trong đó hơn 200 vụ liên quan đến bạo lực gia đình. Bạo lực gia đình không chỉ gây tổn thương thể chất mà còn để lại sang chấn tâm lý nghiêm trọng, ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe tinh thần và khả năng hòa nhập xã hội của nạn nhân.

Luận văn tập trung nghiên cứu nhận thức về hỗ trợ tâm lý - xã hội cho nạn nhân bạo lực gia đình dựa trên hiểu biết về sang chấn tâm lý (Trauma-Informed Care - TIC) tại 7 xã thuộc huyện Y, tỉnh miền núi phía Bắc. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá mức độ nhận thức và năng lực hỗ trợ của các tổ nhóm cộng đồng như Ban công tác mặt trận, Tổ hòa giải, Tổ phản ứng nhanh, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả hỗ trợ nạn nhân. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn 2022-2023, với sự phối hợp của các tổ chức xã hội và chính quyền địa phương.

Việc nâng cao nhận thức và năng lực hỗ trợ dựa trên TIC có ý nghĩa quan trọng trong việc giảm thiểu tái sang chấn tâm lý, bảo đảm an toàn và phục hồi cho nạn nhân bạo lực gia đình. Kết quả nghiên cứu góp phần hoàn thiện hệ thống hỗ trợ tâm lý - xã hội tại cơ sở, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các chương trình can thiệp và chính sách phòng chống bạo lực gia đình hiệu quả hơn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: Hỗ trợ tâm lý - xã hội và Hỗ trợ dựa trên hiểu biết về sang chấn tâm lý (Trauma-Informed Care - TIC).

  1. Hỗ trợ tâm lý - xã hội được định nghĩa là quá trình tạo điều kiện cho khả năng phục hồi của cá nhân, gia đình và cộng đồng, bao gồm các hoạt động tư vấn tâm lý, hỗ trợ pháp lý, y tế, tài chính và hòa giải gia đình. Khung này nhấn mạnh tính phòng ngừa và can thiệp nhằm giảm thiểu các vấn đề sức khỏe tâm thần phát sinh từ bạo lực gia đình.

  2. Trauma-Informed Care (TIC) là phương pháp tiếp cận dịch vụ dựa trên hiểu biết sâu sắc về tác động của sang chấn tâm lý, nhằm ngăn ngừa tái sang chấn và hỗ trợ phục hồi cho nạn nhân. Khung lý thuyết 4R của TIC gồm: Realize (Nhận biết tác động sang chấn), Recognize (Nhận diện dấu hiệu sang chấn), Respond (Nhạy cảm lồng ghép hỗ trợ), và Resist (Ngăn ngừa tái sang chấn). Ngoài ra, 6 nguyên tắc cốt lõi của TIC gồm: an toàn, tin cậy và minh bạch, hỗ trợ đồng đẳng, hợp tác và tương hỗ, trao quyền và nhạy cảm về văn hóa, giới tính.

Các khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu bao gồm: bạo lực gia đình, sang chấn tâm lý, tái sang chấn, nhận thức, hỗ trợ tâm lý - xã hội và TIC.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp định lượng và định tính nhằm đánh giá thực trạng nhận thức và năng lực hỗ trợ tâm lý - xã hội dựa trên TIC của các tổ nhóm cộng đồng tại 7 xã thuộc huyện Y, tỉnh miền núi phía Bắc.

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ 110 thành viên các tổ nhóm cộng đồng như Ban công tác mặt trận, Tổ hòa giải, Tổ phản ứng nhanh, Ban bảo vệ trẻ em cấp xã và thôn bản. Dữ liệu được thu thập qua bảng hỏi khảo sát, thảo luận nhóm và phỏng vấn sâu với cán bộ Hội Phụ nữ tỉnh.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phần mềm SPSS 24.0 để xử lý số liệu thống kê mô tả, kiểm định T-test và ANOVA nhằm so sánh nhận thức giữa các nhóm đối tượng. Phân tích định tính được thực hiện trên cơ sở nội dung thảo luận nhóm và phỏng vấn sâu để làm rõ các vấn đề nhận thức và thực hành hỗ trợ.

  • Timeline nghiên cứu:

    • Giai đoạn chuẩn bị và xây dựng công cụ: 7/2022 - 6/2023
    • Thu thập dữ liệu thực địa: 7/2023 - 10/2023
    • Xử lý số liệu và hoàn thiện luận văn: 10/2023 - 11/2023

Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện và có chủ đích nhằm đảm bảo đại diện cho các tổ nhóm cộng đồng tham gia công tác hỗ trợ nạn nhân bạo lực gia đình tại địa bàn nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về các hình thức bạo lực gia đình: Thành viên các tổ nhóm nhận diện tốt các dạng bạo lực với điểm trung bình 4,23/5. Trong đó, nhận thức về bạo lực kinh tế cao nhất (4,71), bạo lực tinh thần (4,46), bạo lực tình dục (4,40), và thấp nhất là bạo lực qua tin nhắn (3,13). Điều này phản ánh sự mới mẻ và cần thiết cập nhật kiến thức về các hình thức bạo lực công nghệ trong cộng đồng.

  2. Nhận thức về hỗ trợ tâm lý dựa trên TIC: Mức độ nhận thức về tác động sang chấn tâm lý (R1) đạt điểm trung bình cao nhất 3,79/5, trong khi nhận thức về ngăn ngừa tái sang chấn (R4) thấp nhất với 3,15/5. Nhận thức về các nguyên tắc cốt lõi của TIC nằm trong mức trung bình (2,5 - 3,4), trong đó nguyên tắc nhạy cảm về văn hóa, giới và pháp luật được đánh giá cao nhất (3,40), còn nguyên tắc tin cậy và minh bạch thấp nhất (2,56).

  3. So sánh nhận thức giữa các nhóm: Có sự khác biệt có ý nghĩa thống kê về nhận thức bạo lực gia đình giữa cán bộ cấp xã (4,57) và cấp thôn (4,27) (p=0,002). Nhận thức về dấu hiệu sang chấn tâm lý cũng cao hơn ở nhóm cán bộ cấp xã và những người có trình độ học vấn cao hơn (p<0,01). Tuy nhiên, không có sự khác biệt đáng kể về nhận thức giữa các nhóm tuổi, giới tính hay đã được tập huấn TIC hay chưa.

  4. Năng lực thực hành hỗ trợ: Thành viên các tổ nhóm tự đánh giá kỹ năng nhận diện bạo lực, đánh giá mức độ sang chấn và thực hiện các nguyên tắc hỗ trợ dựa trên TIC ở mức trung bình. Các trở ngại chính được xác định gồm thiếu kiến thức chuyên sâu về sang chấn tâm lý, hạn chế về kỹ năng bảo mật thông tin và khó khăn trong việc tạo dựng sự tin cậy với nạn nhân.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy nhận thức về bạo lực gia đình và tác động sang chấn tâm lý của các tổ nhóm cộng đồng đã được trang bị tương đối tốt, đặc biệt là ở cán bộ cấp xã và những người có trình độ học vấn cao. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về vai trò của đào tạo và trình độ trong nâng cao nhận thức về bạo lực và sang chấn.

Tuy nhiên, nhận thức về ngăn ngừa tái sang chấn và các nguyên tắc cốt lõi của TIC còn hạn chế, đặc biệt là nguyên tắc tin cậy và minh bạch, phản ánh thực tế khó khăn trong việc bảo mật thông tin và xây dựng môi trường an toàn cho nạn nhân tại cộng đồng. Các kết quả định tính cũng chỉ ra rằng văn hóa làng xã với sự lan truyền thông tin nhanh chóng là một rào cản lớn trong việc bảo vệ quyền riêng tư của nạn nhân.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, việc áp dụng TIC trong các tổ nhóm cộng đồng nghiệp dư còn mới mẻ và chưa được đào tạo bài bản, dẫn đến hiệu quả hỗ trợ chưa tối ưu. Nghiên cứu này góp phần làm rõ thực trạng nhận thức và năng lực hỗ trợ dựa trên TIC tại tuyến cơ sở, từ đó đề xuất các giải pháp phù hợp với bối cảnh địa phương.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh điểm trung bình nhận thức các nguyên tắc TIC giữa các nhóm đối tượng, bảng phân tích so sánh nhận thức theo trình độ học vấn và cấp độ công tác, giúp minh họa rõ ràng sự khác biệt và điểm mạnh, điểm yếu trong nhận thức và năng lực hỗ trợ.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về TIC cho cán bộ cấp xã và thôn bản nhằm nâng cao nhận thức về ngăn ngừa tái sang chấn và các nguyên tắc cốt lõi của TIC. Thời gian thực hiện trong 6-12 tháng, do các tổ chức xã hội phối hợp với chính quyền địa phương tổ chức.

  2. Xây dựng và phổ biến tài liệu hướng dẫn thực hành bảo mật thông tin và xây dựng môi trường an toàn cho nạn nhân bạo lực tại cộng đồng, nhằm tăng cường nguyên tắc tin cậy và minh bạch trong hỗ trợ. Chủ thể thực hiện là Hội Phụ nữ và Ban công tác mặt trận xã, với sự hỗ trợ kỹ thuật từ các tổ chức INGO.

  3. Thành lập các nhóm hỗ trợ đồng đẳng (peer support groups) cho nạn nhân bạo lực gia đình tại địa phương, giúp chia sẻ kinh nghiệm, giảm cảm giác cô đơn và tăng cường sự trao quyền cho nạn nhân. Thời gian triển khai trong vòng 1 năm, do Hội Phụ nữ và các tổ chức xã hội phối hợp thực hiện.

  4. Tăng cường công tác truyền thông nâng cao nhận thức cộng đồng về bạo lực gia đình và sang chấn tâm lý, đặc biệt là các hình thức bạo lực mới như bạo lực qua tin nhắn và công nghệ. Các hoạt động truyền thông cần được tổ chức định kỳ, sử dụng đa dạng kênh truyền thông phù hợp với đặc điểm dân cư địa phương.

  5. Xây dựng hệ thống giám sát và đánh giá năng lực hỗ trợ tâm lý - xã hội dựa trên TIC tại cấp xã và thôn bản, nhằm theo dõi tiến độ và hiệu quả các hoạt động nâng cao năng lực, từ đó điều chỉnh kịp thời các chương trình hỗ trợ. Chủ thể thực hiện là các cơ quan quản lý xã hội và tổ chức nghiên cứu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ công tác xã hội và cán bộ Hội Phụ nữ cấp xã, thôn bản: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để nâng cao năng lực hỗ trợ tâm lý - xã hội cho nạn nhân bạo lực gia đình, giúp họ áp dụng hiệu quả phương pháp TIC trong công việc.

  2. Các tổ chức phi chính phủ và INGO hoạt động trong lĩnh vực phòng chống bạo lực gia đình: Luận văn cung cấp dữ liệu thực tiễn và đề xuất giải pháp phù hợp với bối cảnh địa phương, hỗ trợ xây dựng chương trình can thiệp hiệu quả.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành tâm lý học, công tác xã hội: Tài liệu là nguồn tham khảo quý giá về ứng dụng TIC trong hỗ trợ nạn nhân bạo lực gia đình tại cộng đồng, đồng thời mở ra hướng nghiên cứu mới về hỗ trợ tâm lý dựa trên sang chấn.

  4. Cơ quan quản lý nhà nước về phòng chống bạo lực gia đình: Luận văn cung cấp thông tin về thực trạng nhận thức và năng lực hỗ trợ tại cơ sở, giúp hoạch định chính sách và chương trình đào tạo phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả phòng chống bạo lực.

Câu hỏi thường gặp

  1. TIC là gì và tại sao lại quan trọng trong hỗ trợ nạn nhân bạo lực gia đình?
    TIC (Trauma-Informed Care) là phương pháp hỗ trợ dựa trên hiểu biết về tác động của sang chấn tâm lý, giúp ngăn ngừa tái sang chấn và hỗ trợ phục hồi. Nó quan trọng vì bạo lực gia đình gây ra sang chấn tâm lý sâu sắc, nếu không được hỗ trợ đúng cách, nạn nhân có thể bị tổn thương lâu dài.

  2. Những nguyên tắc cốt lõi của TIC gồm những gì?
    Có 6 nguyên tắc: an toàn; tin cậy và minh bạch; hỗ trợ đồng đẳng; hợp tác và tương hỗ; trao quyền, tiếng nói và sự lựa chọn; nhạy cảm về văn hóa, giới và lịch sử. Các nguyên tắc này giúp xây dựng môi trường hỗ trợ hiệu quả và tôn trọng nạn nhân.

  3. Tại sao nhận thức về ngăn ngừa tái sang chấn lại thấp hơn các khía cạnh khác?
    Nguyên nhân do kiến thức về tái sang chấn còn mới mẻ, chưa được phổ biến rộng rãi trong các chương trình đào tạo tại cộng đồng. Ngoài ra, việc nhận diện và xử lý tái sang chấn đòi hỏi kỹ năng chuyên môn cao, chưa được trang bị đầy đủ cho cán bộ cơ sở.

  4. Làm thế nào để nâng cao năng lực hỗ trợ tâm lý - xã hội cho các tổ nhóm cộng đồng?
    Cần tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về TIC, xây dựng tài liệu hướng dẫn thực hành, tăng cường truyền thông và hỗ trợ kỹ thuật liên tục. Đồng thời, phát triển các nhóm hỗ trợ đồng đẳng và hệ thống giám sát năng lực để đảm bảo hiệu quả lâu dài.

  5. Vai trò của văn hóa làng xã trong việc hỗ trợ nạn nhân bạo lực gia đình như thế nào?
    Văn hóa làng xã có thể là rào cản do thông tin lan truyền nhanh, gây khó khăn trong việc bảo mật và tạo sự tin cậy cho nạn nhân. Do đó, cần có các biện pháp phù hợp để bảo vệ quyền riêng tư và xây dựng môi trường an toàn, tôn trọng nạn nhân trong cộng đồng.

Kết luận

  • Nạn nhân bạo lực gia đình tại địa bàn nghiên cứu có nguy cơ cao bị sang chấn tâm lý và tái sang chấn nếu không được hỗ trợ đúng cách.
  • Nhận thức về các hình thức bạo lực và tác động sang chấn của các tổ nhóm cộng đồng ở mức khá, nhưng nhận thức về ngăn ngừa tái sang chấn và các nguyên tắc TIC còn hạn chế.
  • Có sự khác biệt về nhận thức giữa cán bộ cấp xã và cấp thôn, cũng như theo trình độ học vấn, cho thấy cần tập trung đào tạo nâng cao năng lực cho cán bộ cơ sở.
  • Các trở ngại chính trong hỗ trợ gồm thiếu kiến thức chuyên sâu, khó khăn trong bảo mật thông tin và xây dựng sự tin cậy với nạn nhân.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo, xây dựng tài liệu hướng dẫn, phát triển nhóm hỗ trợ đồng đẳng và tăng cường truyền thông nhằm nâng cao hiệu quả hỗ trợ tâm lý - xã hội dựa trên TIC tại cộng đồng.

Next steps: Triển khai các chương trình đào tạo chuyên sâu về TIC, xây dựng hệ thống giám sát năng lực và phát triển các mô hình hỗ trợ đồng đẳng tại địa phương trong vòng 12 tháng tới.

Call-to-action: Các tổ chức xã hội, cơ quan quản lý và cán bộ cộng đồng cần phối hợp chặt chẽ để áp dụng các giải pháp đề xuất, nhằm nâng cao chất lượng hỗ trợ nạn nhân bạo lực gia đình, góp phần xây dựng cộng đồng an toàn và phát triển bền vững.