Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển kinh tế - xã hội, giáo dục thế hệ trẻ ngày càng đặt ra yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của người học. Theo Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI, đổi mới phương pháp dạy học theo hướng hiện đại là trọng tâm nhằm phát triển năng lực hành động và kỹ năng vận dụng kiến thức thực tiễn cho học sinh. Môn Ngữ văn, đặc biệt là phân môn Đọc Văn, giữ vai trò quan trọng trong việc bồi dưỡng tâm hồn và năng lực thẩm mỹ cho học sinh trung học phổ thông (THPT). Tuy nhiên, thực tế dạy học Ngữ văn tại nhiều trường phổ thông còn tồn tại nhiều hạn chế như giờ học thiếu hấp dẫn, học sinh thụ động, giáo viên chưa khai thác hiệu quả hệ thống câu hỏi hướng dẫn học bài.

Luận văn tập trung nghiên cứu xây dựng hệ thống câu hỏi nêu vấn đề trong dạy học tác phẩm văn xuôi lãng mạn 1930 – 1945 cho học sinh lớp 11, nhằm nâng cao hiệu quả giờ học và phát huy năng lực tư duy sáng tạo của học sinh. Nghiên cứu được thực hiện tại trường THPT Lương Thế Vinh, với đối tượng là học sinh lớp 11 và giáo viên dạy môn Ngữ văn. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hai tác phẩm tiêu biểu: Hai đứa trẻ của Thạch Lam và Chữ người tử tù của Nguyễn Tuân. Việc xây dựng hệ thống câu hỏi nêu vấn đề không chỉ giúp học sinh phát hiện và giải quyết các vấn đề nghệ thuật, nội dung trong tác phẩm mà còn góp phần đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực người học, phù hợp với đặc điểm tâm lý lứa tuổi và xu hướng tích hợp liên môn trong giáo dục phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về phương pháp dạy học nêu vấn đề, đặc biệt là khái niệm câu hỏi nêu vấn đề được phát triển từ triết học Socrát và các nhà giáo dục hiện đại. Theo GS. Phan Trọng Luận, câu hỏi nêu vấn đề là loại câu hỏi đặt ra nhằm kích thích học sinh vận dụng kiến thức đã biết để giải quyết những vấn đề mới, tạo ra tình huống có vấn đề trong giờ học. PGS. Vũ Song nhấn mạnh câu hỏi này không nhằm tái hiện kiến thức mà phải làm rõ vấn đề tiềm ẩn trong tác phẩm, khơi gợi hứng thú nhận thức và động viên học sinh giải quyết vấn đề.

Luận văn cũng vận dụng các nguyên tắc xây dựng câu hỏi nêu vấn đề: dựa trên đặc điểm tâm lý tiếp nhận của học sinh, gắn với vấn đề và tình huống có vấn đề trong tác phẩm, mang tính hệ thống liên tục và đặt trong mối tương quan với các phương pháp dạy học khác như đọc sáng tạo, gợi mở, tái tạo và nghiên cứu. Ngoài ra, nghiên cứu khai thác đặc trưng sáng tạo trong kết cấu tác phẩm và nghệ thuật sử dụng chi tiết của văn xuôi lãng mạn 1930 – 1945 để xây dựng câu hỏi phù hợp.

Ba khái niệm chính được sử dụng gồm:

  • Câu hỏi nêu vấn đề: câu hỏi chứa mâu thuẫn giữa cái đã biết và cái chưa biết, tạo ra tình huống có vấn đề để kích thích tư duy sáng tạo.
  • Tình huống có vấn đề: trạng thái tâm lý đặc biệt khi học sinh nhận thấy khó khăn trong nhận thức và cần vận dụng phương thức hành động mới để đạt hiểu biết mới.
  • Tích hợp liên môn: phương pháp dạy học kết hợp kiến thức, kỹ năng từ nhiều môn học nhằm giải quyết vấn đề một cách toàn diện và thực tiễn.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phối hợp bao gồm:

  • Phương pháp nghiên cứu lý luận: tổng hợp, phân tích các tài liệu, công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về câu hỏi nêu vấn đề và phương pháp dạy học tác phẩm văn học.
  • Phương pháp điều tra: thu thập thông tin thực tiễn về việc sử dụng câu hỏi nêu vấn đề trong dạy học qua khảo sát giáo viên và học sinh tại trường THPT Lương Thế Vinh.
  • Thực nghiệm sư phạm: áp dụng hệ thống câu hỏi nêu vấn đề trong dạy học hai tác phẩm Hai đứa trẻ và Chữ người tử tù cho học sinh lớp 11, đánh giá hiệu quả qua bài kiểm tra, quan sát và phỏng vấn.
  • Phương pháp thống kê toán học: sử dụng bảng biểu, thống kê, kiểm định để phân tích kết quả thực nghiệm, so sánh mức độ tiếp thu và hứng thú học tập của học sinh trước và sau khi áp dụng hệ thống câu hỏi.

Cỡ mẫu thực nghiệm gồm hai lớp 11 với tổng số khoảng 60 học sinh, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho đối tượng nghiên cứu. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong một học kỳ năm học 2015-2016.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiệu quả nâng cao khả năng tư duy sáng tạo của học sinh: Qua thực nghiệm, học sinh sử dụng hệ thống câu hỏi nêu vấn đề đã tăng khả năng vận dụng kiến thức để phân tích, giải thích các chi tiết nghệ thuật trong tác phẩm. Kết quả bài kiểm tra cho thấy điểm trung bình của lớp thực nghiệm tăng khoảng 15% so với lớp đối chứng.

  2. Tăng cường sự chủ động và tích cực trong giờ học: Quan sát và phỏng vấn cho thấy 85% học sinh tham gia tích cực phát biểu ý kiến, thảo luận nhóm khi được đặt câu hỏi nêu vấn đề, so với 60% ở lớp chưa áp dụng phương pháp này.

  3. Giáo viên nâng cao kỹ năng xây dựng câu hỏi và tổ chức giờ học: Giáo viên tham gia thực nghiệm đã cải thiện kỹ năng thiết kế câu hỏi phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh và nội dung tác phẩm, đồng thời biết kết hợp linh hoạt các phương pháp dạy học tích cực.

  4. Khó khăn trong việc áp dụng câu hỏi nêu vấn đề: Một số học sinh vẫn gặp khó khăn trong việc diễn đạt suy nghĩ và liên hệ thực tiễn do thói quen học thụ động và hạn chế về vốn từ ngữ. Giáo viên cũng gặp khó khăn trong việc cân đối mức độ khó của câu hỏi để phù hợp với trình độ đa dạng của học sinh.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của câu hỏi nêu vấn đề trong việc phát huy năng lực tư duy sáng tạo và sự chủ động của học sinh trong học tập môn Ngữ văn. Việc xây dựng hệ thống câu hỏi dựa trên tình huống có vấn đề trong tác phẩm giúp học sinh nhận diện được mâu thuẫn, xung đột nội dung và nghệ thuật, từ đó phát triển kỹ năng phân tích, tổng hợp và đánh giá. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với quan điểm của GS. Phan Trọng Luận và PGS. Vũ Song về tính hiệu quả của câu hỏi nêu vấn đề trong dạy học văn học.

Việc tích hợp liên môn trong xây dựng câu hỏi cũng góp phần làm phong phú nội dung và tạo sự hấp dẫn cho giờ học, giúp học sinh liên hệ kiến thức văn học với lịch sử, địa lý, giáo dục công dân và văn hóa nghệ thuật. Tuy nhiên, để phát huy tối đa hiệu quả, giáo viên cần được đào tạo bài bản về kỹ năng xây dựng câu hỏi và tổ chức giờ học, đồng thời cần có tài liệu tham khảo phong phú và thiết bị hỗ trợ giảng dạy.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm trung bình bài kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, bảng thống kê tỷ lệ học sinh tích cực tham gia thảo luận, cũng như biểu đồ thể hiện mức độ hài lòng của giáo viên về phương pháp dạy học mới.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và phổ biến hệ thống câu hỏi nêu vấn đề chuẩn hóa: Thiết kế bộ câu hỏi mẫu cho các tác phẩm văn xuôi lãng mạn 1930 – 1945, phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh lớp 11, làm tài liệu tham khảo cho giáo viên. Thời gian thực hiện: 6 tháng; Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Tổ chức bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên: Tập huấn kỹ năng xây dựng câu hỏi nêu vấn đề, tổ chức giờ học tích cực và tích hợp liên môn. Mục tiêu nâng cao năng lực chuyên môn và đổi mới phương pháp dạy học. Thời gian: hàng năm; Chủ thể: Trung tâm bồi dưỡng giáo viên và các trường THPT.

  3. Ứng dụng công nghệ thông tin trong xây dựng và sử dụng câu hỏi: Phát triển phần mềm hỗ trợ thiết kế câu hỏi, tổ chức các hoạt động học tập tương tác trực tuyến nhằm tăng cường sự hứng thú và chủ động của học sinh. Thời gian: 1 năm; Chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các đơn vị công nghệ giáo dục.

  4. Tăng cường đầu tư tài liệu và thiết bị dạy học: Cung cấp sách tham khảo, tài liệu nghiên cứu và thiết bị hỗ trợ giảng dạy hiện đại để giáo viên có điều kiện vận dụng linh hoạt câu hỏi nêu vấn đề trong giờ học. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Nhà trường và các cơ quan quản lý giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nâng cao kỹ năng xây dựng câu hỏi nêu vấn đề, đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường hiệu quả giờ học tác phẩm văn xuôi lãng mạn 1930 – 1945.

  2. Nhà quản lý giáo dục và chuyên viên bồi dưỡng giáo viên: Làm cơ sở xây dựng chương trình đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn, phát triển tài liệu giảng dạy phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên sư phạm chuyên ngành Ngữ văn: Tham khảo lý luận và phương pháp thực tiễn trong dạy học văn học, chuẩn bị hành trang nghề nghiệp với kỹ năng thiết kế câu hỏi và tổ chức giờ học tích cực.

  4. Nghiên cứu sinh và nhà khoa học giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và cơ sở lý luận để phát triển các nghiên cứu sâu hơn về phương pháp dạy học nêu vấn đề và đổi mới giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Câu hỏi nêu vấn đề khác gì so với câu hỏi tái hiện?
    Câu hỏi nêu vấn đề yêu cầu học sinh vận dụng kiến thức đã biết để giải quyết vấn đề mới, kích thích tư duy sáng tạo, trong khi câu hỏi tái hiện chỉ yêu cầu nhớ lại kiến thức có sẵn. Ví dụ, câu hỏi nêu vấn đề có thể hỏi: "Tại sao hình ảnh ngọn đèn con trong Hai đứa trẻ được nhắc lại nhiều lần?" thay vì chỉ hỏi mô tả hình ảnh đó.

  2. Làm thế nào để xây dựng câu hỏi nêu vấn đề phù hợp với học sinh lớp 11?
    Cần dựa trên đặc điểm tâm lý, trình độ nhận thức của học sinh, gắn câu hỏi với tình huống có vấn đề trong tác phẩm, đảm bảo câu hỏi có tính hệ thống và kích thích sự tò mò, sáng tạo của học sinh.

  3. Tại sao cần tích hợp liên môn khi dạy tác phẩm văn học?
    Tích hợp liên môn giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về bối cảnh lịch sử, văn hóa, xã hội của tác phẩm, đồng thời phát triển kỹ năng tổng hợp kiến thức và vận dụng thực tiễn, làm tăng hứng thú học tập.

  4. Khó khăn phổ biến khi áp dụng câu hỏi nêu vấn đề là gì?
    Học sinh có thể chưa quen với tư duy sáng tạo, còn thụ động trong học tập; giáo viên chưa thành thạo kỹ năng xây dựng câu hỏi phù hợp; thiếu tài liệu và thiết bị hỗ trợ giảng dạy.

  5. Làm sao để đánh giá hiệu quả của việc sử dụng câu hỏi nêu vấn đề?
    Có thể đánh giá qua kết quả bài kiểm tra, mức độ tham gia tích cực của học sinh trong giờ học, phản hồi từ học sinh và giáo viên, cũng như quan sát sự thay đổi trong thái độ và kỹ năng tư duy của học sinh.

Kết luận

  • Xây dựng hệ thống câu hỏi nêu vấn đề trong dạy học tác phẩm văn xuôi lãng mạn 1930 – 1945 giúp phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh lớp 11.
  • Câu hỏi nêu vấn đề tạo ra tình huống có vấn đề, kích thích tư duy và nâng cao hiệu quả tiếp nhận tác phẩm văn học.
  • Việc tích hợp liên môn trong xây dựng câu hỏi góp phần làm phong phú nội dung và tăng tính hấp dẫn của giờ học.
  • Thực nghiệm tại trường THPT Lương Thế Vinh cho thấy phương pháp này nâng cao điểm số và sự tham gia tích cực của học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp bồi dưỡng giáo viên, xây dựng tài liệu, ứng dụng công nghệ và đầu tư thiết bị nhằm phát huy hiệu quả phương pháp trong thực tiễn.

Next steps: Triển khai bồi dưỡng giáo viên, hoàn thiện bộ câu hỏi mẫu, phát triển phần mềm hỗ trợ và mở rộng thực nghiệm tại các trường THPT khác.

Call to action: Các nhà giáo dục và quản lý cần quan tâm đầu tư và áp dụng phương pháp câu hỏi nêu vấn đề để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, góp phần đổi mới căn bản giáo dục phổ thông.