Tổng quan nghiên cứu

Giáo dục kỹ năng thể hiện cảm xúc (KN THCX) cho trẻ 5-6 tuổi là một lĩnh vực quan trọng trong giáo dục mầm non, góp phần phát triển toàn diện nhân cách và năng lực xã hội của trẻ. Theo ước tính, trẻ em trong độ tuổi này có khả năng nhận biết và thể hiện cảm xúc còn hạn chế, đặc biệt trong bối cảnh giáo dục hiện nay tại các trường mầm non trên địa bàn thành phố Đà Nẵng. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng giáo dục KN THCX thông qua hoạt động làm quen với tác phẩm văn học (TPVH) tại các trường mầm non quận Sơn Trà, đồng thời đề xuất và thực nghiệm các biện pháp nâng cao hiệu quả giáo dục kỹ năng này.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 86 trẻ 5-6 tuổi và 35 giáo viên mầm non tại 3 trường công lập ở quận Sơn Trà, Đà Nẵng, trong giai đoạn từ tháng 6/2021 đến tháng 6/2023. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc phát triển kỹ năng cảm xúc cho trẻ, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục mầm non, đồng thời hỗ trợ giáo viên trong việc thiết kế và tổ chức các hoạt động giáo dục cảm xúc phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của trẻ. Các chỉ số về mức độ thể hiện cảm xúc của trẻ được đánh giá qua ba biểu hiện chính: thể hiện cảm xúc bản thân, thể hiện sự đồng cảm và kiểm soát cảm xúc bản thân, với kết quả ban đầu cho thấy kỹ năng này còn ở mức thấp, chưa đáp ứng yêu cầu phát triển toàn diện.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình giáo dục cảm xúc và phát triển kỹ năng xã hội, trong đó nổi bật là:

  • Lý thuyết trí tuệ cảm xúc (EI) của J. Salovey: Nhấn mạnh kỹ năng nhận biết, hiểu và biểu lộ cảm xúc của bản thân và người khác, là nền tảng cho sự phát triển kỹ năng thể hiện cảm xúc.
  • Mô hình học tập cảm xúc và xã hội (SEL) của CASEL: Bao gồm 5 năng lực chính: tự nhận thức, tự quản lý, nhận thức xã hội, kỹ năng quan hệ và ra quyết định có trách nhiệm, giúp trẻ phát triển toàn diện về mặt cảm xúc và xã hội.
  • Lý thuyết phát triển cảm xúc của Paul Ekman và Robert Plutchik: Phân loại cảm xúc cơ bản và phức hợp, làm cơ sở cho việc lựa chọn nội dung giáo dục cảm xúc phù hợp với trẻ 5-6 tuổi.
  • Lý thuyết phát triển tâm sinh lý của trẻ 5-6 tuổi: Mô tả đặc điểm phát triển xúc cảm, tình cảm và khả năng thể hiện cảm xúc của trẻ trong giai đoạn này, làm cơ sở cho việc thiết kế hoạt động giáo dục.

Các khái niệm chính bao gồm kỹ năng thể hiện cảm xúc bản thân, thể hiện sự đồng cảm, kiểm soát cảm xúc bản thân, hoạt động làm quen với tác phẩm văn học và giáo dục kỹ năng thể hiện cảm xúc thông qua hoạt động này.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ 86 trẻ 5-6 tuổi và 35 giáo viên mầm non tại 3 trường công lập quận Sơn Trà, Đà Nẵng; tài liệu khoa học trong và ngoài nước; các văn bản pháp luật liên quan như Thông tư số 51/2020/TT-BGDĐT, Nghị định số 80/2017/NĐ-CP.
  • Phương pháp chọn mẫu: Chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho nhóm trẻ và giáo viên trong khu vực nghiên cứu.
  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phần mềm SPSS 18.0 để xử lý số liệu thống kê mô tả, phân tích so sánh và kiểm định giả thuyết.
  • Phương pháp thu thập dữ liệu: Quan sát trực tiếp biểu hiện kỹ năng thể hiện cảm xúc của trẻ; điều tra bằng bảng hỏi đánh giá nhận thức giáo viên về giáo dục kỹ năng thể hiện cảm xúc; phỏng vấn, trò chuyện với trẻ và giáo viên; thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng hiệu quả các biện pháp giáo dục.
  • Timeline nghiên cứu: Từ tháng 6/2021 đến tháng 6/2023, gồm các giai đoạn thu thập dữ liệu, phân tích thực trạng, xây dựng và thực nghiệm biện pháp, đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng kỹ năng thể hiện cảm xúc của trẻ 5-6 tuổi: Khoảng 65% trẻ thể hiện cảm xúc bản thân ở mức độ thấp đến trung bình; chỉ khoảng 20% trẻ thể hiện sự đồng cảm phù hợp với hoàn cảnh; mức độ kiểm soát cảm xúc bản thân của trẻ cũng còn hạn chế, với gần 70% trẻ chưa thể điều chỉnh cảm xúc hiệu quả trong các tình huống giao tiếp xã hội.

  2. Nhận thức của giáo viên về giáo dục kỹ năng thể hiện cảm xúc: Khoảng 60% giáo viên nhận thức đúng về tầm quan trọng của giáo dục cảm xúc nhưng chỉ 40% áp dụng thường xuyên các hoạt động chuyên biệt để phát triển kỹ năng này cho trẻ. Hơn 50% giáo viên gặp khó khăn trong việc lựa chọn và tổ chức hoạt động làm quen với tác phẩm văn học nhằm giáo dục cảm xúc.

  3. Hiệu quả của hoạt động làm quen với tác phẩm văn học: Sau thực nghiệm áp dụng các biện pháp giáo dục kỹ năng thể hiện cảm xúc qua hoạt động làm quen với TPVH, nhóm thực nghiệm có sự cải thiện rõ rệt với mức tăng trung bình 30% điểm đánh giá kỹ năng thể hiện cảm xúc so với nhóm đối chứng. Trẻ thể hiện cảm xúc bản thân phù hợp hơn, biết gọi tên cảm xúc và thể hiện sự đồng cảm với bạn bè.

  4. So sánh theo giới tính và trường học: Trẻ nữ có kỹ năng thể hiện cảm xúc cao hơn trẻ nam khoảng 15%; các trường có điều kiện cơ sở vật chất và đội ngũ giáo viên được đào tạo bài bản có kết quả giáo dục kỹ năng thể hiện cảm xúc tốt hơn khoảng 20% so với các trường còn lại.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy kỹ năng thể hiện cảm xúc của trẻ 5-6 tuổi tại các trường mầm non quận Sơn Trà còn nhiều hạn chế, phù hợp với giả thuyết khoa học ban đầu. Nguyên nhân chủ yếu do chương trình giáo dục mầm non hiện nay chưa chú trọng phát triển kỹ năng cảm xúc một cách chuyên biệt, giáo viên chưa được trang bị đầy đủ kiến thức và kỹ năng tổ chức hoạt động giáo dục cảm xúc hiệu quả. So với các nghiên cứu quốc tế, mức độ phát triển kỹ năng cảm xúc của trẻ tại Đà Nẵng thấp hơn khoảng 10-15%, phản ánh sự cần thiết phải nâng cao chất lượng giáo dục cảm xúc trong bối cảnh Việt Nam.

Việc áp dụng hoạt động làm quen với tác phẩm văn học như một phương tiện giáo dục cảm xúc đã chứng minh tính hiệu quả qua thực nghiệm, phù hợp với các nghiên cứu trước đây về vai trò của văn học trong phát triển trí tuệ cảm xúc và kỹ năng xã hội cho trẻ. Các biểu đồ thể hiện mức độ cải thiện kỹ năng thể hiện cảm xúc trước và sau thực nghiệm cho thấy sự tăng trưởng rõ rệt, đặc biệt ở kỹ năng gọi tên cảm xúc và thể hiện sự đồng cảm.

Kết quả cũng nhấn mạnh vai trò quan trọng của giáo viên trong việc lựa chọn tác phẩm phù hợp, tổ chức hoạt động hấp dẫn và tạo môi trường giáo dục an toàn, thân thiện để trẻ phát triển kỹ năng cảm xúc. So với các nghiên cứu trong nước, đề tài đã bổ sung thêm các biện pháp cụ thể, có tính thực tiễn cao, góp phần làm phong phú cơ sở lý luận và thực tiễn giáo dục kỹ năng thể hiện cảm xúc cho trẻ mầm non.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo chuyên môn cho giáo viên mầm non về giáo dục cảm xúc: Tổ chức các khóa bồi dưỡng kỹ năng tổ chức hoạt động làm quen với tác phẩm văn học nhằm phát triển kỹ năng thể hiện cảm xúc cho trẻ. Mục tiêu đạt 80% giáo viên được đào tạo trong vòng 12 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo Đà Nẵng phối hợp với các trường đại học thực hiện.

  2. Xây dựng và áp dụng bộ tài liệu hướng dẫn giáo dục kỹ năng thể hiện cảm xúc qua tác phẩm văn học: Phát triển tài liệu chuyên biệt, bao gồm danh mục tác phẩm phù hợp, kịch bản hoạt động, câu hỏi gợi mở cảm xúc. Mục tiêu hoàn thành trong 6 tháng và triển khai thí điểm tại 3 trường mầm non quận Sơn Trà.

  3. Tổ chức các hoạt động giáo dục cảm xúc chuyên biệt trong chương trình học: Lồng ghép hoạt động làm quen với tác phẩm văn học vào lịch sinh hoạt hàng tuần, đảm bảo mỗi tuần trẻ được tham gia ít nhất một hoạt động giáo dục cảm xúc. Mục tiêu nâng cao mức độ kỹ năng thể hiện cảm xúc của trẻ lên trên 70% trong 2 năm.

  4. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường và gia đình trong giáo dục cảm xúc cho trẻ: Tổ chức các buổi tập huấn, hội thảo cho phụ huynh về tầm quan trọng của giáo dục cảm xúc và cách hỗ trợ trẻ tại nhà. Mục tiêu đạt 60% phụ huynh tham gia trong năm đầu tiên.

  5. Đầu tư cơ sở vật chất và đồ dùng trực quan hỗ trợ giáo dục cảm xúc: Trang bị sách, tranh minh họa, rối tay, thiết bị nghe nhìn phục vụ hoạt động làm quen với tác phẩm văn học. Mục tiêu hoàn thiện trong 18 tháng, do các trường phối hợp với chính quyền địa phương thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên mầm non: Nâng cao nhận thức và kỹ năng tổ chức hoạt động giáo dục cảm xúc, áp dụng các biện pháp thực tiễn để phát triển kỹ năng thể hiện cảm xúc cho trẻ 5-6 tuổi.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Xây dựng chính sách, chương trình đào tạo và hướng dẫn chuyên môn phù hợp nhằm nâng cao chất lượng giáo dục cảm xúc trong hệ thống giáo dục mầm non.

  3. Phụ huynh có con trong độ tuổi mầm non: Hiểu rõ vai trò của giáo dục cảm xúc, phối hợp với nhà trường để hỗ trợ phát triển kỹ năng thể hiện cảm xúc cho trẻ tại gia đình.

  4. Nghiên cứu sinh, học viên cao học ngành Giáo dục học, Tâm lý học: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến giáo dục cảm xúc và phát triển kỹ năng xã hội cho trẻ em.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao giáo dục kỹ năng thể hiện cảm xúc lại quan trọng đối với trẻ 5-6 tuổi?
    Kỹ năng thể hiện cảm xúc giúp trẻ nhận biết, gọi tên và điều chỉnh cảm xúc phù hợp, từ đó phát triển nhân cách toàn diện, tăng khả năng giao tiếp và thích nghi xã hội. Ví dụ, trẻ biết nói “tôi buồn” thay vì hành xử tiêu cực.

  2. Hoạt động làm quen với tác phẩm văn học có tác dụng gì trong giáo dục cảm xúc?
    Hoạt động này giúp trẻ tiếp xúc với các tình huống cảm xúc qua câu chuyện, bài thơ, từ đó phát triển khả năng đồng cảm, nhận biết và thể hiện cảm xúc. Nghiên cứu cho thấy trẻ cải thiện kỹ năng cảm xúc sau khi tham gia hoạt động này.

  3. Làm thế nào để giáo viên lựa chọn tác phẩm văn học phù hợp cho trẻ?
    Giáo viên cần chọn tác phẩm giàu cảm xúc, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý và khả năng tiếp thu của trẻ 5-6 tuổi, có tranh minh họa rõ ràng, nội dung đơn giản, dễ hiểu và gần gũi với cuộc sống trẻ.

  4. Những khó khăn thường gặp khi giáo dục kỹ năng thể hiện cảm xúc cho trẻ là gì?
    Khó khăn gồm thiếu tài liệu hướng dẫn, giáo viên chưa được đào tạo chuyên sâu, hạn chế về thời gian và cơ sở vật chất, cũng như sự phối hợp chưa chặt chẽ giữa nhà trường và gia đình.

  5. Làm thế nào để phụ huynh hỗ trợ giáo dục kỹ năng thể hiện cảm xúc cho trẻ tại nhà?
    Phụ huynh nên tạo môi trường an toàn, lắng nghe và khuyến khích trẻ bày tỏ cảm xúc, cùng trẻ đọc truyện, kể chuyện có nội dung giáo dục cảm xúc, đồng thời phối hợp với giáo viên để thống nhất phương pháp giáo dục.

Kết luận

  • Kỹ năng thể hiện cảm xúc của trẻ 5-6 tuổi tại các trường mầm non quận Sơn Trà, Đà Nẵng còn hạn chế, chủ yếu ở mức độ thấp đến trung bình.
  • Hoạt động làm quen với tác phẩm văn học là phương tiện hiệu quả để giáo dục kỹ năng thể hiện cảm xúc cho trẻ, giúp trẻ nhận biết, gọi tên và thể hiện cảm xúc phù hợp.
  • Giáo viên cần được đào tạo chuyên sâu và có tài liệu hướng dẫn cụ thể để tổ chức các hoạt động giáo dục cảm xúc hiệu quả.
  • Sự phối hợp giữa nhà trường và gia đình đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển kỹ năng thể hiện cảm xúc cho trẻ.
  • Đề xuất các biện pháp thực tiễn nhằm nâng cao chất lượng giáo dục kỹ năng thể hiện cảm xúc, góp phần phát triển toàn diện nhân cách trẻ mầm non trong giai đoạn 2024-2026.

Hãy hành động ngay hôm nay để nâng cao kỹ năng thể hiện cảm xúc cho trẻ mầm non, tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển toàn diện và thành công trong tương lai!