Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội nhanh chóng, đặc biệt là quá trình đô thị hóa mạnh mẽ tại các thành phố ven biển miền Trung Việt Nam, việc phát triển không gian xanh (KGX) trở thành một yếu tố quan trọng nhằm hướng tới sự phát triển bền vững. Thành phố Quy Nhơn, tỉnh Bình Định, với diện tích tự nhiên khoảng 286 km² và dân số gần 290.000 người (năm 2019), đang đối mặt với áp lực gia tăng mật độ xây dựng, suy thoái môi trường và thu hẹp không gian sinh thái do đô thị hóa ồ ạt. Trong giai đoạn 2016 – 2020, biến động diện tích KGX tại Quy Nhơn đã được ghi nhận rõ nét, đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc nghiên cứu hiện trạng và đề xuất các giải pháp phát triển KGX phù hợp.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc đánh giá hiện trạng và biến động các hình thái KGX tại Quy Nhơn, phân tích cấu trúc và hình thái phát triển KGX, từ đó đề xuất định hướng và giải pháp phát triển không gian xanh nhằm tạo dựng môi trường sống tích cực, cân bằng giữa phát triển đô thị và bảo vệ môi trường. Phạm vi nghiên cứu bao gồm toàn bộ diện tích hành chính của thành phố Quy Nhơn, tập trung vào bốn loại hình KGX chính: công viên, vườn cây và dải cây xanh; KGX mặt nước; KGX nông nghiệp; KGX trên núi và rừng trồng. Thời gian nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2016 – 2020, với việc sử dụng dữ liệu viễn thám, GIS và khảo sát thực địa.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho công tác quy hoạch và quản lý không gian xanh tại Quy Nhơn, góp phần nâng cao chất lượng môi trường sống, bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển kinh tế - xã hội bền vững. Các chỉ số như diện tích cây xanh bình quân đạt 13 m²/người và biến động diện tích KGX trong 5 năm qua là những chỉ số quan trọng phản ánh thực trạng và xu hướng phát triển không gian xanh tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về không gian xanh đô thị, cảnh quan sinh thái và phát triển bền vững. Trước hết, quan điểm hệ thống được áp dụng để xem xét KGX như một hệ thống đa chức năng, tích hợp các yếu tố tự nhiên, kinh tế và xã hội, có mối quan hệ biện chứng qua các dòng vật chất, năng lượng và thông tin. Tiếp theo, quan điểm sinh thái được sử dụng để phân tích TP Quy Nhơn như một hệ sinh thái đô thị, trong đó KGX đóng vai trò quan trọng trong việc điều hòa vi khí hậu, cung cấp dịch vụ hệ sinh thái như điều tiết nhiệt độ, lọc không khí và duy trì đa dạng sinh học.

Ngoài ra, quan điểm tổng hợp và lãnh thổ giúp nghiên cứu tổng thể các yếu tố tự nhiên (địa hình, khí hậu, thổ nhưỡng) và kinh tế - xã hội (dân số, phát triển kinh tế) ảnh hưởng đến biến động KGX. Quan điểm lịch sử được vận dụng để phân tích biến động không gian xanh qua thời gian, từ đó hiểu rõ nguyên nhân và xu hướng phát triển. Các khái niệm chính bao gồm: không gian xanh (KGX), cảnh quan sinh thái, dịch vụ hệ sinh thái, biến động không gian xanh, và chỉ số trắc lượng cảnh quan.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm dữ liệu viễn thám, bản đồ GIS, số liệu thống kê dân số, kinh tế - xã hội, cùng với kết quả khảo sát thực địa và phỏng vấn các nhà quản lý, chuyên gia và người dân địa phương. Cỡ mẫu khảo sát thực địa được lựa chọn tại các điểm điển hình đại diện cho các hình thái KGX trong thành phố nhằm đảm bảo tính khách quan và đại diện.

Phương pháp phân tích bao gồm xử lý và phân tích dữ liệu không gian bằng GIS để xác định hiện trạng và biến động diện tích KGX giai đoạn 2016 – 2020, phân tích chỉ số trắc lượng cảnh quan để đánh giá mức độ phân mảnh và cấu trúc KGX. Phương pháp điều tra, phỏng vấn được sử dụng để thu thập ý kiến về khả năng tiếp cận và sử dụng KGX của người dân và khách du lịch. Timeline nghiên cứu kéo dài trong khoảng 12 tháng, bao gồm thu thập dữ liệu, xử lý, phân tích và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiện trạng không gian xanh tại Quy Nhơn: Tổng diện tích cây xanh, thảm cỏ và công viên đạt khoảng 64 ha, bình quân đất cây xanh đô thị đạt 13 m²/người, thấp hơn so với tiêu chuẩn khuyến nghị của các tổ chức quốc tế. Diện tích KGX mặt nước và đất nông nghiệp chiếm tỷ lệ đáng kể, lần lượt khoảng 9,8% và 13,8% tổng diện tích thành phố.

  2. Biến động không gian xanh giai đoạn 2016 – 2020: Diện tích KGX có xu hướng giảm nhẹ do quá trình đô thị hóa tăng nhanh, đặc biệt là các khu vực trung tâm và vùng mở rộng bán đảo Phương Mai. Tỷ lệ giảm diện tích công viên, vườn cây và dải cây xanh đạt khoảng 5%, trong khi diện tích KGX mặt nước và nông nghiệp cũng có sự thu hẹp do chuyển đổi mục đích sử dụng đất.

  3. Khả năng tiếp cận không gian xanh: Qua khảo sát, khoảng 60% người dân và 55% khách du lịch cho biết khả năng tiếp cận các loại hình KGX còn hạn chế, đặc biệt là các khu vực công viên và vườn cây trong nội đô. Các rào cản chính bao gồm khoảng cách địa lý, thiếu các tuyến đường đi bộ và phương tiện công cộng phù hợp.

  4. Ảnh hưởng của KGX đến môi trường đô thị: KGX đóng vai trò quan trọng trong điều hòa nhiệt độ, giảm hiệu ứng đảo nhiệt đô thị. Các khu vực có mật độ cây xanh cao hơn ghi nhận nhiệt độ trung bình thấp hơn từ 2 – 3°C so với các khu vực trung tâm đô thị mật độ xây dựng cao.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của sự giảm sút diện tích KGX là do áp lực phát triển đô thị và mở rộng hạ tầng giao thông, khu công nghiệp, khu dân cư mới. So sánh với các nghiên cứu tại các thành phố ven biển khác, Quy Nhơn có mức độ biến động KGX tương đối cao, phản ánh sự phát triển kinh tế nhanh nhưng chưa đồng bộ với quy hoạch không gian xanh.

Việc khả năng tiếp cận KGX còn hạn chế ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống và sức khỏe cộng đồng, đồng thời làm giảm hiệu quả các dịch vụ hệ sinh thái mà KGX cung cấp. Kết quả khảo sát và phân tích chỉ số cảnh quan cho thấy sự phân mảnh không gian xanh làm giảm tính liên kết sinh thái, ảnh hưởng đến đa dạng sinh học và khả năng điều hòa môi trường.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ biến động diện tích các loại hình KGX theo năm, bản đồ phân bố mật độ cây xanh và biểu đồ tỷ lệ tiếp cận KGX của người dân và khách du lịch, giúp minh họa rõ nét các vấn đề và xu hướng phát triển.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường quy hoạch và mở rộng diện tích không gian xanh: Đề xuất xây dựng các công viên mới, mở rộng vườn cây và dải cây xanh tại các khu vực trung tâm và vùng mở rộng, nhằm nâng tỷ lệ diện tích cây xanh bình quân lên ít nhất 15 m²/người trong vòng 5 năm tới. Chủ thể thực hiện là Ban Quản lý đô thị và Sở Xây dựng.

  2. Phát triển hệ thống KGX mặt nước và nông nghiệp đô thị: Khai thác tiềm năng các vùng đất nông nghiệp và mặt nước hiện có để phát triển các khu sinh thái, vườn rau sạch, hồ điều hòa, góp phần cải thiện vi khí hậu và đa dạng sinh học. Thời gian thực hiện trong 3 năm, phối hợp giữa Sở Nông nghiệp và UBND các phường, xã.

  3. Nâng cao khả năng tiếp cận không gian xanh cho người dân và khách du lịch: Cải thiện hạ tầng giao thông công cộng, xây dựng các tuyến đường đi bộ, lắp đặt biển chỉ dẫn và tạo các điểm dừng chân tại các khu vực KGX. Mục tiêu tăng tỷ lệ tiếp cận KGX lên trên 80% trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện là Sở Giao thông Vận tải và Ban Quản lý du lịch.

  4. Ứng dụng công nghệ GIS và viễn thám trong quản lý và giám sát KGX: Xây dựng hệ thống dữ liệu không gian xanh cập nhật thường xuyên, phục vụ công tác quy hoạch, quản lý và đánh giá hiệu quả phát triển KGX. Thời gian triển khai trong 1 năm, do Trung tâm Công nghệ thông tin và các đơn vị liên quan thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quy hoạch đô thị và quản lý thành phố: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và dữ liệu thực tiễn để xây dựng các kế hoạch phát triển không gian xanh phù hợp với đặc điểm tự nhiên và kinh tế - xã hội của Quy Nhơn.

  2. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành địa lý, môi trường và quy hoạch đô thị: Tài liệu tham khảo hữu ích về phương pháp nghiên cứu biến động không gian xanh, ứng dụng GIS và viễn thám trong phân tích cảnh quan sinh thái.

  3. Các tổ chức và doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực phát triển đô thị và du lịch sinh thái: Giúp hiểu rõ vai trò và tiềm năng của không gian xanh trong phát triển bền vững, từ đó đề xuất các dự án đầu tư phù hợp.

  4. Cộng đồng dân cư và các tổ chức xã hội quan tâm đến môi trường sống: Nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của không gian xanh, thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng trong bảo vệ và phát triển KGX.

Câu hỏi thường gặp

  1. Không gian xanh là gì và tại sao nó quan trọng đối với đô thị?
    Không gian xanh là các khu vực được bao phủ bởi thảm thực vật tự nhiên hoặc nhân tạo trong đô thị, bao gồm công viên, vườn cây, mặt nước và đất nông nghiệp. KGX giúp cải thiện vi khí hậu, giảm ô nhiễm, tăng giá trị bất động sản và nâng cao chất lượng cuộc sống.

  2. Hiện trạng không gian xanh tại Quy Nhơn như thế nào?
    Tổng diện tích cây xanh hiện đạt khoảng 64 ha, bình quân 13 m²/người, thấp hơn tiêu chuẩn quốc tế. Diện tích KGX có xu hướng giảm nhẹ trong giai đoạn 2016 – 2020 do đô thị hóa nhanh.

  3. Các phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để đánh giá không gian xanh?
    Nghiên cứu sử dụng dữ liệu viễn thám, GIS để phân tích biến động diện tích và cấu trúc cảnh quan, kết hợp khảo sát thực địa và phỏng vấn để đánh giá khả năng tiếp cận và sử dụng KGX.

  4. Làm thế nào để cải thiện khả năng tiếp cận không gian xanh cho người dân?
    Cần phát triển hạ tầng giao thông công cộng, xây dựng các tuyến đường đi bộ, tăng cường các điểm dừng chân và quảng bá các khu vực KGX để người dân dễ dàng tiếp cận và sử dụng.

  5. Tại sao việc phát triển không gian xanh lại quan trọng đối với phát triển bền vững của Quy Nhơn?
    KGX giúp cân bằng giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường, giảm thiểu tác động của đô thị hóa, duy trì đa dạng sinh học và tạo môi trường sống lành mạnh, góp phần xây dựng thành phố xanh, sạch, đẹp và đáng sống.

Kết luận

  • Luận văn đã đánh giá chi tiết hiện trạng và biến động không gian xanh tại thành phố Quy Nhơn trong giai đoạn 2016 – 2020, xác định các hình thái KGX chính và mức độ phân mảnh cảnh quan.
  • Phân tích khả năng tiếp cận KGX của người dân và khách du lịch cho thấy còn nhiều hạn chế cần khắc phục để nâng cao hiệu quả sử dụng không gian xanh.
  • Đề xuất các giải pháp phát triển không gian xanh bao gồm mở rộng diện tích cây xanh, phát triển KGX mặt nước và nông nghiệp đô thị, cải thiện hạ tầng tiếp cận và ứng dụng công nghệ GIS trong quản lý.
  • Nghiên cứu góp phần cung cấp cơ sở khoa học cho công tác quy hoạch và quản lý không gian xanh tại Quy Nhơn, hướng tới mục tiêu phát triển đô thị bền vững và nâng cao chất lượng cuộc sống.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, cập nhật dữ liệu không gian xanh định kỳ và tăng cường sự tham gia của cộng đồng trong bảo vệ môi trường đô thị.

Hành động ngay hôm nay để góp phần xây dựng Quy Nhơn trở thành thành phố xanh, sạch và phát triển bền vững!