Nghiên Cứu Giải Pháp Bảo Tồn và Phát Triển Các Loài Cây Có Giá Trị Lương Thực Tại Khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Xuân Nha, Tỉnh Sơn La

• Tác giả: Trần Thị Thanh Hương
• Người hướng dẫn: TS. Trần Thị Phương Anh
• Trường học: Trường Đại Học Lâm Nghiệp
• Chuyên ngành: Quản Lý Tài Nguyên Rừng
• Đề tài: Giải Pháp Bảo Tồn và Phát Triển Các Loài Cây Thực Phẩm Tại Khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Xuân Nha
• Loại tài liệu: Luận Văn Thạc Sĩ
• Năm xuất bản: 2013
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CẢM ƠN
• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. Lược sử nghiên cứu trên thế giới
• 1.2. Lược sử nghiên cứu ở Việt Nam
• 1.3. Lược sử nghiên cứu tại khu BTTN Xuân Nha
• 2. CHƯƠNG 2: MỤC TIÊU, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Mục tiêu nghiên cứu
• 2.1.1. Mục tiêu tổng quát
• 2.1.2. Mục tiêu cụ thể
• 2.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 2.3. Nội dung nghiên cứu
• 2.3.1. Xây dựng danh lục các loài cây LTTP tại khu BTTN Xuân Nha, tỉnh Sơn La
• 2.3.2. Thành phần các loài cây LTTP tại khu vực nghiên cứu
• 2.3.3. Thực trạng quản lý, vai trò và sử dụng các loài cây LTTP tại khu vực nghiên cứu
• 2.3.4. Một số đặc điểm sinh học của một số loài cây LTTP có giá trị
• 2.3.5. Đề xuất giải pháp bảo tồn và phát triển một số loài cây LTTP tại khu vực nghiên cứu
• 2.4. Phương pháp nghiên cứu
• 2.4.1. Phương pháp kế thừa
• 2.4.2. Điều tra ngoại nghiệp
• 3. CHƯƠNG 3: ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ - XÃ HỘI KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN XUÂN NHA, TỈNH SƠN LA
• 3.1. Vị trí và ranh giới
• 3.2. Địa chất và thổ nhưỡng
• 3.3. Khí hậu, thuỷ văn
• 3.4. Tình hình chung về khu hệ thực vật
• 3.5. Dân số, dân tộc, lao động, phân bố dân cư, tỷ lệ tăng dân số
• 3.6. Tập quán canh tác, sinh hoạt văn hoá
• 3.6.1. Tập quán canh tác
• 3.6.2. Sinh hoạt văn hoá, phong tục tập quán
• 3.7. Tình hình kinh tế
• 3.7.1. Các hoạt động kinh tế
• 3.7.2. Những tác động ảnh hưởng tới khu BTTN
• 3.7.3. Phân mức độ giàu nghèo
• 3.8. Văn hoá giáo dục, y tế, giao thông
• 3.8.1. Về văn hoá giáo dục
• 3.8.2. Tình hình sử dụng đất đai tài nguyên
• 4. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 4.1. Danh lục các loài cây LTTP được tại khu BTTN Xuân Nha, tỉnh Sơn La
• 4.2. Thành phần các loài cây có giá trị LTTP tại khu vực nghiên cứu
• 4.3. Thành phần các loài cây có giá trị LTTP theo ngành thực vật
• 4.4. Các loài cây LTTP quý, hiếm tại khu BTTN Xuân Nha
• 4.5. Thành phần các loài cây có giá trị LTTP theo nhóm sử dụng
• 4.6. Thành phần các loài cây có giá trị LTTP theo dạng sống
• 4.7. Thành phần các loài cây có giá trị LTTP theo các sinh cảnh sống
• 4.8. Thành phần các loài cây có giá trị LTTP theo bộ phận sử dụng
• 4.9. Thực trạng quản lý, vai trò và sử dụng các loài cây LTTP tại khu vực nghiên cứu
• 4.9.1. Thực trạng quản lý và vai trò của các loài cây LTTP tại khu vực nghiên cứu
• 4.9.2. Tình hình khai thác, sử dụng, gây trồng nguồn tài nguyên cây LTTP tại khu BTTN Xuân Nha
• 4.9.3. Hoạt động mua bán một số loài cây LTTP tại khu vực nghiên cứu
• 4.9.4. Kinh nghiệm sử dụng các loài cây LTTP
• 4.10. Một số đặc điểm sinh học của một vài loài cây LTTP có giá trị
• 4.11. Một số giải pháp bảo tồn và phát triển một số loài cây LTTP tại khu vực nghiên cứu
• 4.11.1. Nguyên nhân gây suy giảm các loài cây có giá trị LTTP tại khu BTTN Xuân Nha
• 4.11.2. Đề xuất một số giải pháp bảo tồn phát triển một số loài cây có giá trị
• KẾT LUẬN, TỒN TẠI VÀ KIẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Tổng Quan Về Bảo Tồn Cây Thực Phẩm Tại Xuân Nha 55

Hệ thực vật Việt Nam vô cùng đa dạng, đặc biệt là các loài cây thực phẩm. Hiểu biết về nhóm cây này, nhất là ở vùng trung du và miền núi, còn hạn chế. Người dân vùng cao thường khai thác cây mọc hoang dại mà ít chú trọng gieo trồng. Khu Bảo tồn thiên nhiên Xuân Nha (Sơn La) nổi tiếng với sự đa dạng sinh học, nhiều loài động thực vật quý hiếm cần bảo tồn đa dạng sinh học thực vật. Nghiên cứu này nhằm cung cấp tư liệu cơ bản về nguồn tài nguyên cây lương thực thực phẩm, từ đó đề xuất biện pháp bảo tồn và phát triển bền vững.

1.1. Tầm quan trọng của cây thực phẩm bản địa

Cây thực phẩm bản địa đóng vai trò quan trọng trong đời sống của đồng bào dân tộc thiểu số. Chúng cung cấp nguồn lương thực, thực phẩm thiết yếu, đồng thời là một phần của văn hóa truyền thống. Việc phát triển cây thực phẩm bản địa giúp cải thiện sinh kế, nâng cao thu nhập cho người dân. Theo thống kê chưa đầy đủ, ở khu vực này có khoảng 200 loài thực vật có thể ăn được [18], nhóm cây thường được người dân khai thác và sử dụng dưới nhiều hình thức khác nhau.

1.2. Giá trị của Khu Bảo tồn Thiên nhiên Xuân Nha

Khu Bảo tồn thiên nhiên Xuân Nha là một trong những khu vực có tính đa dạng sinh học cao nhất ở Việt Nam. Nơi đây tập trung nhiều loài động thực vật quý hiếm, trong đó có nhiều loài cây thực phẩm có giá trị. Việc bảo tồn và phát triển các loài cây này không chỉ có ý nghĩa về mặt sinh thái mà còn góp phần vào phát triển kinh tế - xã hội của địa phương.

II. Thách Thức Bảo Tồn Cây Thực Phẩm Tại Xuân Nha 58

Việc khai thác quá mức và thiếu bền vững đang đe dọa nguồn tài nguyên cây thực phẩm tại Khu bảo tồn thiên nhiên Xuân Nha. Tập quán khai thác tự nhiên, thiếu kỹ thuật canh tác, và tác động của biến đổi khí hậu và bảo tồn cây thực phẩm làm suy giảm số lượng và chất lượng các loài cây. Cần có giải pháp quản lý và bảo tồn hiệu quả để ngăn chặn tình trạng này. Mặt khác, trong khi thu hái, người dân địa phương chưa chú ý đến khai thác bền vững dẫn đến nguồn tài nguyên giá trị này đang dần cạn kiệt.

2.1. Tác động của khai thác không bền vững

Khai thác không bền vững là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến suy giảm nguồn tài nguyên cây thực phẩm. Việc khai thác quá mức, không đúng thời vụ, và sử dụng các phương pháp khai thác hủy diệt làm ảnh hưởng đến khả năng tái sinh và phát triển của các loài cây. Để sử dụng bền vững cần tổ chức các đợt tuyên truyền cũng như có sự hướng dẫn kỹ thuật của cán bộ địa phương để nhân dân sử dụng một cách bền vững.

2.2. Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu

Biến đổi khí hậu và bảo tồn cây thực phẩm gây ra những tác động tiêu cực đến hệ sinh thái rừng và các loài cây thực phẩm. Sự thay đổi về nhiệt độ, lượng mưa, và các hiện tượng thời tiết cực đoan làm ảnh hưởng đến sinh trưởng, phát triển, và phân bố của các loài cây. Khu vực Xuân Nha thuộc vùng núi cao nằm dọc biên giới Việt - Lào, giao thông đi lại khó khăn, các dân tộc sinh sống trong khu BTTN có dân tộc Thái, H’Mông và Khơ Mú, do đó việc nghiên cứu các loài thực vật nói chung và các loài thực vật có thể ăn được nói riêng là rất cần thiết.

III. Giải Pháp Bảo Tồn Gen Cây Trồng Tại Xuân Nha 59

Để bảo tồn gen cây trồng hiệu quả, cần kết hợp nhiều phương pháp khác nhau. Xây dựng ngân hàng gen cây trồng, bảo tồn tại chỗ (in-situ) và bảo tồn chuyển chỗ (ex-situ) là những giải pháp quan trọng. Nghiên cứu và ứng dụng kỹ thuật nhân giống cây thực phẩm cũng góp phần bảo tồn và phát triển các loài cây quý hiếm. Đề tài: “Nghiên cứu giải pháp bảo tồn và phát triển một số loài cây có giá trị lương thực thực phẩm tại Khu bảo tồn thiên nhiên Xuân Nha, tỉnh Sơn La” được thực hiện với mong muốn cung cấp những tư liệu cơ bản về nguồn tài nguyên cây lương thực thực phẩm, từ đó tìm ra một số biện pháp bảo tồn và phát triển một số loài có giá trị tại khu vực nhằm sử dụng hợp lý và phát triển bền vững tài nguyên rừng.

3.1. Xây dựng ngân hàng gen cây trồng

Ngân hàng gen cây trồng là nơi lưu giữ và bảo tồn các mẫu vật di truyền của các loài cây. Việc xây dựng ngân hàng gen giúp bảo tồn đa dạng di truyền, phục vụ cho công tác nghiên cứu, chọn tạo giống, và phục hồi các loài cây quý hiếm. Hiện nay, tuy mức sống của nhân dân đã được nâng lên, nhưng nhu cầu sử dụng cây cỏ trong đời sống vẫn rất lớn. Theo thống kê của UNESCO năm 1992 thì ở vùng nông thôn các nước đang phát triển, trong đó có Việt Nam, các sản phẩm lương thực – thực phẩm có nguồn gốc từ rừng chiếm tỷ lệ 90-93%.

3.2. Bảo tồn tại chỗ và chuyển chỗ

Bảo tồn tại chỗ là bảo tồn các loài cây trong môi trường sống tự nhiên của chúng. Bảo tồn chuyển chỗ là di chuyển các loài cây đến một địa điểm khác để bảo tồn. Cả hai phương pháp này đều có vai trò quan trọng trong việc bảo tồn đa dạng sinh học. Cùng với những nghiên cứu về các loài thực vật nói chung, trong các công trình công bố về các loài thực vật, các tác giả cũng đã ghi nhận những công dụng, giá trị của các loài thực vật có nguồn gốc từ rừng, trong đó cũng có đề cập đến công dụng ăn được của một số loài cây.

IV. Phát Triển Cây Thực Phẩm Bản Địa Tại Xuân Nha 57

Để phát triển cây thực phẩm bản địa, cần chú trọng kỹ thuật nhân giống cây thực phẩm, cải thiện giống, và xây dựng mô hình canh tác bền vững. Khuyến khích người dân tham gia vào quá trình bảo tồn và phát triển, đồng thời nâng cao nhận thức về giá trị của các loài cây bản địa. Những nghiên cứu cụ thể về tài nguyên thực vật nói chung ở Việt Nam có thể kể đến Phan Kế Lộc, 1969 đã sắp xếp các nhóm cây tài nguyên trong đó các cây ăn được được xếp vào nhóm “để phục vụ bản thân con người và những động vật có ích khác” [16].

4.1. Ứng dụng kỹ thuật nhân giống tiên tiến

Kỹ thuật nhân giống cây thực phẩm đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát triển các loài cây quý hiếm. Ứng dụng các kỹ thuật nhân giống tiên tiến giúp tăng năng suất, chất lượng, và khả năng chống chịu của các loài cây. Trần Đình Lý [15] đã giới thiệu 1900 loài cây có ích ở Việt Nam trong đó có các cây ăn được, nhưng công trình này chưa nêu công dụng cụ thể và bộ phận sử dụng của các cây này.

4.2. Xây dựng mô hình canh tác bền vững

Mô hình canh tác bền vững giúp bảo vệ môi trường, duy trì đa dạng sinh học, và nâng cao hiệu quả kinh tế. Cần khuyến khích người dân áp dụng các biện pháp canh tác thân thiện với môi trường, sử dụng phân bón hữu cơ, và quản lý dịch hại tổng hợp. Nguyễn Tiến Bân, Bùi Minh Đức đã mô tả, vẽ hình và cách sử dụng cũng như bộ phận sử dụng của một số cây rau dại ăn được ở Việt Nam [2].

V. Quản Lý Bền Vững Tài Nguyên Thực Vật Tại Xuân Nha 59

Quản lý và sử dụng bền vững tài nguyên thực vật là yếu tố then chốt để bảo tồn và phát triển các loài cây thực phẩm. Cần xây dựng chính sách quản lý chặt chẽ, tăng cường kiểm tra, giám sát, và xử lý nghiêm các hành vi vi phạm. Đồng thời, cần nâng cao vai trò của cộng đồng trong công tác quản lý và bảo vệ rừng. Võ Văn Chi, Trần Hợp đề cập đến các loài cây có ích ở Việt Nam, trong đó các cây ăn được được chia cụ thể thành các nhóm: Nhóm cây lương thực, cây cho bột đường; nhóm cây làm thực phẩm: cây cho củ, cây làm rau ăn, cây cho quả và nhóm cây cho gia vị, nước uống [6], cách phân chia này tương đối rõ ràng và các tác giả cũng đã đề cập phần nào đến bộ phận sử dụng của các cây này.

5.1. Xây dựng chính sách quản lý hiệu quả

Chính sách quản lý cần đảm bảo sự hài hòa giữa bảo tồn và phát triển. Cần có quy định rõ ràng về khai thác, sử dụng, và bảo vệ các loài cây thực phẩm. Đồng thời, cần có cơ chế khuyến khích người dân tham gia vào công tác bảo tồn. Trong “Tài liệu kỹ thuật gây trồng, nuôi một số loài Lâm sản ngoài gỗ”, tác giả Trần Ngọc Hải đã trình bày tỉ mỉ kỹ thuật vườn ươm cho 6 loài cây lâm sản ngoài gỗ (LSNG), kỹ thuật trồng 24 loài cây LSNG và kỹ thuật nuôi 2 loài LSNG.

5.2. Nâng cao vai trò của cộng đồng

Cộng đồng địa phương đóng vai trò quan trọng trong công tác quản lý và bảo vệ rừng. Cần nâng cao nhận thức, trách nhiệm của người dân về bảo tồn đa dạng sinh học và quản lý và sử dụng bền vững tài nguyên thực vật. Đồng thời, cần tạo điều kiện để người dân tham gia vào quá trình ra quyết định liên quan đến quản lý rừng. Trong tài liệu “Bảo tồn Lâm sản ngoài gỗ” (2006) tác giả Trần Ngọc Hải đã khẳng định nước ta là nơi quy tụ nhiều hệ sinh thái: hệ sinh thái trên cạn, hệ sinh thái đất ngập mặn, đây là những hệ sinh thái có tính đa dạng sinh học cao và là cơ sở để phát triển lâm sản ngoài gỗ, là nguồn tài nguyên quan trọng để bảo tồn.

VI. Nghiên Cứu Khoa Học Về Cây Thực Phẩm Tại Xuân Nha 59

Đẩy mạnh nghiên cứu khoa học về cây thực phẩm là cơ sở để đưa ra các giải pháp bảo tồn và phát triển hiệu quả. Cần tập trung nghiên cứu về đặc điểm sinh học, giá trị dinh dưỡng, và tiềm năng kinh tế của các loài cây bản địa. Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp thông tin khoa học cho công tác quản lý, bảo tồn, và phát triển. Triệu Văn Hùng (2007) đã giới thiệu các loài lâm sản ngoài gỗ, trong đó cây lương thực thực phẩm (LTTP) gồm 30 loài đã được mô tả và có giới thiệu cả kỹ thuật nhân giống, gây trồng.

6.1. Đánh giá hiện trạng cây thực phẩm

Việc đánh giá hiện trạng cây thực phẩm giúp xác định các loài cây đang bị đe dọa, các khu vực cần ưu tiên bảo tồn, và các biện pháp can thiệp cần thiết. Cần thực hiện điều tra, khảo sát, và thu thập thông tin về phân bố, số lượng, và tình trạng của các loài cây. Trần Minh Hợi, Nguyễn Xuân Đặng nghiên cứu tại Vườn Quốc gia (VQG) Xuân Sơn, tỉnh Phú Thọ đã ghi nhận 123 loài thực vật ăn được gồm các nhóm: rau ăn, cho quả ăn được và các bộ phận ăn được, cách phân chia c 7 này chưa thật rõ ràng về bộ phận sử dụng và công dụng [13], các tác giả cũng không nghiên cứu chi tiết về bộ phận sử dụng, sinh cảnh sống cũng như phương thức sử dụng của người dân.

6.2. Nghiên cứu giá trị dinh dưỡng và kinh tế

Nghiên cứu giá trị dinh dưỡng và kinh tế của các loài cây thực phẩm giúp nâng cao nhận thức về giá trị của chúng và khuyến khích người dân sử dụng. Cần phân tích thành phần dinh dưỡng, đánh giá tiềm năng sử dụng trong chế biến thực phẩm, và nghiên cứu thị trường tiêu thụ. Nguyễn Quốc Đạt, Lưu Hồng Trường (2009) đã có những nghiên cứu, đánh giá nhanh về tài nguyên thực vật rừng ăn được và các vấn đề liên quan ở Khu BTTN Takóu [10], trong đánh giá nhanh này, ngoài tính đa dạng các tác giả cũng đã nêu được giá trị thương phẩm của một số loài và cách sử dụng của một số loài.

Tổng quan nghiên cứu

Khu Bảo tồn thiên nhiên (BTTN) Xuân Nha, tỉnh Sơn La, với diện tích khoảng 16.317 ha, là một trong những vùng núi cao có hệ sinh thái rừng đa dạng và phong phú về thành phần loài thực vật, đặc biệt là các loài cây có giá trị lương thực thực phẩm (LTTP). Theo ước tính, khu vực này có khoảng 200 loài thực vật có thể ăn được, được người dân địa phương khai thác và sử dụng dưới nhiều hình thức khác nhau. Tuy nhiên, việc khai thác chưa bền vững đã dẫn đến sự suy giảm nguồn tài nguyên quý giá này. Nghiên cứu nhằm mục tiêu xây dựng danh lục các loài cây LTTP, đánh giá thực trạng quản lý, vai trò và sử dụng các loài cây này tại khu BTTN Xuân Nha, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững nhằm nâng cao đời sống cộng đồng dân tộc Thái, H’Mông và Khơ Mú sinh sống trong khu vực. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các loài thực vật bậc cao có mạch tự nhiên hoặc hoang dại hóa tại khu BTTN Xuân Nha, với thời gian khảo sát thực địa và thu thập dữ liệu trong giai đoạn nghiên cứu năm 2012-2013. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc bảo vệ đa dạng sinh học, duy trì nguồn gen quý hiếm và phát triển kinh tế sinh thái bền vững cho cộng đồng dân cư địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý tài nguyên rừng bền vững, trong đó nhấn mạnh vai trò của tài nguyên thực vật trong đời sống cộng đồng và bảo tồn đa dạng sinh học. Lý thuyết về lâm sản ngoài gỗ (Non-Timber Forest Products - NTFS) được áp dụng để phân loại và đánh giá các loài cây LTTP, bao gồm các nhóm cây cho bột, rau ăn, quả ăn, gia vị, nước uống và cây dùng để nhai. Mô hình quản lý tài nguyên dựa trên sự tham gia cộng đồng (Community-Based Natural Resource Management - CBNRM) được sử dụng để đánh giá thực trạng khai thác và sử dụng tài nguyên, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn phù hợp với điều kiện địa phương. Các khái niệm chính bao gồm: đa dạng sinh học, bảo tồn nguồn gen, khai thác bền vững, kinh nghiệm bản địa và phát triển sinh kế bền vững.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập qua điều tra ngoại nghiệp và nội nghiệp tại 9 tuyến điều tra trải rộng trên 5 xã thuộc khu BTTN Xuân Nha. Cỡ mẫu khảo sát gồm 246 loài thực vật thuộc 185 chi và 81 họ, được xác định qua việc thu mẫu, giám định tại Viện Sinh thái và Tài nguyên Sinh vật Việt Nam. Phương pháp chọn mẫu theo nguyên tắc đại diện, đảm bảo đi qua tất cả các kiểu rừng và sinh cảnh sống khác nhau. Phương pháp phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm Excel để tổng hợp, thống kê và phân tích thành phần loài, nhóm sử dụng, dạng sống và mức độ quý hiếm của các loài cây LTTP. Ngoài ra, phương pháp đánh giá nhanh có sự tham gia của người dân (PRA) được áp dụng để thu thập thông tin về thực trạng quản lý, khai thác và kinh nghiệm sử dụng cây LTTP. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2012 đến 2013, bao gồm giai đoạn thu thập dữ liệu thực địa, xử lý mẫu, phân tích và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đa dạng loài cây LTTP: Khu BTTN Xuân Nha ghi nhận 246 loài cây LTTP thuộc 185 chi và 81 họ, trong đó ngành Magnoliophyta chiếm 98,4% số loài. So sánh với các khu bảo tồn khác như Vườn Quốc gia Xuân Sơn, Hoàng Liên và khu BTTN Tà Kóu, Xuân Nha có số lượng loài, chi và họ nhiều hơn, mặc dù diện tích nhỏ hơn. Ví dụ, khu BTTN Tà Kóu có 123 loài, VQG Hoàng Liên có 51 loài.

2. Thành phần các họ thực vật phong phú: Họ Cúc (Asteraceae) chiếm 9,3% tổng số loài với 23 loài, họ Hòa thảo (Poaceae) chiếm 5,7% với 14 loài, họ Dâu tằm (Moraceae) chiếm 4,5% với 11 loài. Các họ khác như Thầu dầu (Euphorbiaceae), Hoa hồng (Rosaceae), Cam (Rutaceae) cũng có số lượng loài đáng kể.

3. Nhóm sử dụng đa dạng: Các loài cây làm rau ăn chiếm tỷ lệ cao nhất với 122 loài (49,59%), tiếp theo là cây ăn quả với 75 loài (30,5%), cây gia vị 29 loài (11,79%), cây cho nước uống 26 loài (10,57%) và cây cho bột 25 loài (10,16%). Một số loài thuộc nhiều nhóm sử dụng cùng lúc, thể hiện tính đa năng trong sử dụng.

4. Loài quý hiếm và có giá trị bảo tồn: Có 12 loài cây LTTP được xác định là quý, hiếm theo Sách Đỏ Việt Nam và danh mục IUCN, trong đó có 2 loài thuộc cấp VU (Sẽ nguy cấp), 1 loài NT (Gần bị đe dọa) và 7 loài LC (Ít lo ngại). Ví dụ như Mangifera foetida, Bauhinia variegata, Dalbergia rimosa, Melientha suavis.

Thảo luận kết quả

Sự đa dạng về loài cây LTTP tại khu BTTN Xuân Nha phản ánh sự phong phú của hệ sinh thái rừng nhiệt đới núi thấp và á nhiệt đới, đồng thời cho thấy vai trò quan trọng của tài nguyên thực vật trong đời sống người dân địa phương. Tỷ lệ cao các loài rau ăn và cây ăn quả phù hợp với tập quán canh tác và nhu cầu dinh dưỡng của cộng đồng dân tộc Thái, H’Mông và Khơ Mú. Việc phát hiện nhiều loài quý hiếm cho thấy khu vực có giá trị bảo tồn nguồn gen cao, cần được quản lý chặt chẽ để tránh suy thoái. So sánh với các khu bảo tồn khác, Xuân Nha có sự đa dạng loài vượt trội dù diện tích nhỏ hơn, điều này có thể do sự phụ thuộc lớn của người dân vào rừng và sự đa dạng sinh học bản địa. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ các họ thực vật, bảng so sánh số lượng loài giữa các khu bảo tồn và biểu đồ phân nhóm sử dụng cây LTTP để minh họa rõ nét hơn các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường tuyên truyền và giáo dục cộng đồng về khai thác bền vững các loài cây LTTP nhằm giảm áp lực khai thác quá mức, nâng cao nhận thức bảo vệ tài nguyên rừng. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, chủ thể là Ban quản lý khu BTTN phối hợp với chính quyền địa phương.

2. Phát triển mô hình nhân giống và gây trồng các loài cây LTTP quý hiếm nhằm phục hồi nguồn gen và tăng nguồn cung cấp thực phẩm cho cộng đồng. Thời gian triển khai 3-5 năm, do các viện nghiên cứu và trung tâm nông lâm phối hợp thực hiện.

3. Xây dựng hệ thống quản lý tài nguyên rừng có sự tham gia của cộng đồng (CBNRM) để giám sát, bảo vệ và khai thác hợp lý các loài cây LTTP, đồng thời tạo sinh kế bền vững cho người dân. Thời gian áp dụng từ năm đầu nghiên cứu, chủ thể là Ban quản lý khu BTTN và các tổ chức cộng đồng.

4. Khuyến khích phát triển thị trường tiêu thụ sản phẩm LTTP từ rừng nhằm tạo động lực kinh tế cho người dân, đồng thời kiểm soát khai thác qua các quy định pháp luật. Thời gian thực hiện 2-3 năm, phối hợp giữa chính quyền địa phương và các doanh nghiệp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Các nhà quản lý tài nguyên rừng và bảo tồn thiên nhiên: Nghiên cứu cung cấp dữ liệu đa dạng sinh học và giải pháp quản lý bền vững, hỗ trợ hoạch định chính sách bảo tồn.

2. Các nhà khoa học và nghiên cứu sinh ngành lâm nghiệp, sinh thái học: Tài liệu chi tiết về thành phần loài, đặc điểm sinh học và phương pháp nghiên cứu thực địa có giá trị tham khảo.

3. Cộng đồng dân tộc thiểu số và cán bộ địa phương: Giúp nâng cao nhận thức về bảo vệ tài nguyên, áp dụng kỹ thuật nhân giống và khai thác bền vững.

4. Các tổ chức phi chính phủ và doanh nghiệp phát triển sinh kế bền vững: Cung cấp cơ sở để xây dựng các dự án phát triển kinh tế dựa trên tài nguyên rừng, đồng thời bảo vệ môi trường.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao cần bảo tồn các loài cây LTTP tại khu BTTN Xuân Nha?
   Bảo tồn giúp duy trì đa dạng sinh học, bảo vệ nguồn gen quý hiếm và đảm bảo nguồn thực phẩm bền vững cho cộng đồng dân cư địa phương, đồng thời góp phần phát triển kinh tế sinh thái.

2. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để xác định các loài cây LTTP?
   Nghiên cứu sử dụng điều tra ngoại nghiệp theo tuyến, thu mẫu thực vật, giám định mẫu tại viện chuyên ngành và phương pháp đánh giá nhanh có sự tham gia của cộng đồng (PRA).

3. Các nhóm cây LTTP phổ biến nhất trong khu vực là gì?
   Các nhóm phổ biến gồm cây rau ăn (49,59%), cây ăn quả (30,5%), cây gia vị (11,79%), cây cho nước uống (10,57%) và cây cho bột (10,16%).

4. Có bao nhiêu loài cây LTTP quý hiếm được phát hiện?
   Có 12 loài được xác định là quý hiếm theo Sách Đỏ Việt Nam và danh mục IUCN, trong đó có 2 loài thuộc cấp VU và 1 loài NT.

5. Giải pháp nào được đề xuất để phát triển bền vững các loài cây LTTP?
   Các giải pháp gồm tuyên truyền giáo dục cộng đồng, nhân giống và gây trồng loài quý hiếm, xây dựng quản lý tài nguyên có sự tham gia cộng đồng và phát triển thị trường tiêu thụ sản phẩm LTTP.

Kết luận

• Khu BTTN Xuân Nha có đa dạng sinh học phong phú với 246 loài cây LTTP thuộc 185 chi và 81 họ, vượt trội so với nhiều khu bảo tồn khác.
• Các loài cây LTTP chủ yếu thuộc ngành Magnoliophyta, với nhóm rau ăn và cây ăn quả chiếm tỷ lệ cao nhất.
• Có 12 loài cây LTTP quý hiếm cần được bảo tồn nghiêm ngặt để duy trì nguồn gen và giá trị kinh tế.
• Thực trạng khai thác chưa bền vững đòi hỏi các giải pháp quản lý, giáo dục và phát triển sinh kế phù hợp.
• Nghiên cứu đề xuất các bước tiếp theo gồm triển khai mô hình nhân giống, xây dựng hệ thống quản lý cộng đồng và phát triển thị trường sản phẩm LTTP nhằm bảo tồn và phát triển bền vững tài nguyên rừng.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ và phát triển nguồn tài nguyên quý giá này, góp phần nâng cao đời sống cộng đồng và bảo vệ môi trường sinh thái bền vững!