Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh văn học Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII đến nửa đầu thế kỷ XIX, thể loại ký sự đã có bước phát triển vượt bậc, phản ánh chân thực và sinh động hiện thực xã hội đầy biến động. Thời kỳ này chứng kiến sự khủng hoảng sâu sắc của chế độ phong kiến, với sự suy yếu của triều đình Lê - Trịnh, các cuộc khởi nghĩa nông dân và sự phát triển của kinh tế hàng hóa. Trong bức tranh văn học đa dạng ấy, tác phẩm Thượng kinh ký sự của Lê Hữu Trác nổi bật như một đỉnh cao của thể loại ký sự trung đại, vừa mang giá trị tư liệu lịch sử vừa có giá trị nghệ thuật sâu sắc.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích và làm sáng tỏ những đóng góp của Thượng kinh ký sự về mặt thể loại đối với văn học Việt Nam giai đoạn này, tập trung vào các phương diện nội dung và hình thức. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong tác phẩm Thượng kinh ký sự của Lê Hữu Trác, dựa trên bản dịch của Phan Võ (1959), với sự tham khảo đối chiếu các bản dịch khác. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc khẳng định vị trí của tác phẩm trong dòng chảy văn học trung đại, đồng thời cung cấp cái nhìn toàn diện về sự phát triển của thể loại ký sự trong bối cảnh lịch sử - xã hội phức tạp.

Theo ước tính, chuyến thượng kinh kéo dài 9 tháng 20 ngày (từ tháng giêng đến tháng 11 năm Nhâm Dần 1782), trong đó Lê Hữu Trác ghi chép tỉ mỉ về cuộc sống cung đình, cảnh quan thiên nhiên và những biến động xã hội. Tác phẩm không chỉ là nhật ký hành trình mà còn là bức tranh sinh động về xã hội phong kiến cuối thế kỷ XVIII, góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn học ký sự Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng lý luận về thể loại ký trong văn học, dựa trên các quan điểm của các nhà nghiên cứu như Hà Minh Đức, Hoàng Ngọc Hiến và Trần Đình Sử. Ký được hiểu là thể loại văn học trung gian giữa báo chí và văn học, có đặc điểm ghi chép sự kiện, con người thật với tính xác thực cao, đồng thời thể hiện quan điểm, cảm xúc của tác giả. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Tính xác thực và khách quan: Ký phải phản ánh người thật việc thật, có tính thời sự và trung thành với hiện thực.
  • Sự kết hợp giữa tự sự và trữ tình: Ký vừa ghi chép sự kiện, vừa thể hiện cảm xúc, suy nghĩ của người viết.
  • Tính linh hoạt và đa dạng về hình thức: Ký bao gồm nhiều tiểu loại như bút ký, hồi ký, du ký, ký sự, phóng sự, tùy bút.

Ngoài ra, luận văn áp dụng phương pháp nghiên cứu văn học sử để đặt tác phẩm trong bối cảnh lịch sử - xã hội, đồng thời sử dụng phương pháp phân tích thể loại và loại hình để nhận diện đặc trưng nội dung và hình thức của Thượng kinh ký sự.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính là bản dịch Thượng kinh ký sự của Phan Võ (1959), được lựa chọn vì có văn phong gần gũi, rõ ràng và được sử dụng trong chương trình giáo dục phổ thông. Ngoài ra, các bản dịch khác cũng được tham khảo để đối chiếu khi cần thiết.

Phương pháp phân tích tác phẩm dựa trên đặc trưng thể loại ký, tập trung vào các yếu tố nội dung và hình thức. Phương pháp loại hình được sử dụng để phân chia và nhận diện các đặc điểm của tác phẩm. Phương pháp nghiên cứu văn học sử giúp đặt tác phẩm trong mối quan hệ với hoàn cảnh lịch sử - xã hội và quá trình phát triển của văn học trung đại Việt Nam.

Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ tác phẩm Thượng kinh ký sự với 51 bài thơ chữ Hán và phần ký sự chính, được phân tích chi tiết theo từng chương mục. Phương pháp chọn mẫu là toàn diện, nhằm đảm bảo tính khách quan và toàn diện trong phân tích.

Timeline nghiên cứu kéo dài trong năm 2023, bao gồm các giai đoạn thu thập tư liệu, phân tích nội dung, đối chiếu bản dịch và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tái hiện chân thực bức tranh lịch sử - xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XVIII
    Thượng kinh ký sự ghi lại chi tiết cuộc sống cung đình Trịnh Sâm và Thế tử Trịnh Cán, phản ánh sự thối nát của bộ máy chính quyền phong kiến. Ví dụ, Trịnh Cán được mô tả là một đứa trẻ 5-6 tuổi bệnh tật, sống trong cảnh xa hoa nhưng thiếu sức sống, biểu tượng cho sự suy yếu của triều đình. Trịnh Sâm được khắc họa là người phóng đãng, dâm dục, xa rời triều chính, dẫn đến sự sụp đổ của nhà Trịnh chỉ sau vài năm (1786).
    So sánh với các tác phẩm đương thời như Vũ trung tùy bút và Tang thương ngẫu lục, Thượng kinh ký sự có hệ thống nhân vật phong phú hơn, phản ánh đa dạng các tầng lớp xã hội.

  2. Khắc họa cảnh quan thiên nhiên và đất nước trên hành trình thượng kinh
    Tác phẩm mở đầu bằng bức tranh thiên nhiên tươi đẹp tại quê nhà Hương Sơn với những mô tả sinh động về hoa cỏ, chim muông, ao cá, tạo nên không gian thanh bình, đối lập với cảnh phồn hoa, xa hoa của kinh thành.
    Hành trình từ Nghệ An đến Thăng Long được ghi chép chi tiết qua các địa danh như Thanh Hóa, Ninh Bình, Phủ Lý, Hà Nội, thể hiện sự đa dạng về không gian và cảnh vật.
    Đây là điểm khác biệt so với các ký sự khác cùng thời, vốn thường giới hạn trong không gian cung đình hoặc gia đình.

  3. Phác họa dấu ấn cá nhân chủ quan của Lê Hữu Trác
    Tác giả không chỉ là người ghi chép sự kiện mà còn thể hiện cảm xúc, suy tư sâu sắc về cuộc sống và xã hội. Những đoạn thơ chữ Hán xen kẽ trong ký sự thể hiện tâm trạng bâng khuâng, ưu tư trước cảnh đời và số phận con người.
    Ví dụ, Lê Hữu Trác bày tỏ nỗi niềm muốn tránh xa danh lợi, tìm về cuộc sống thanh thản, hòa mình với thiên nhiên, qua đó thể hiện cái tôi cá nhân rõ nét trong tác phẩm.

  4. Đóng góp về mặt thể loại ký sự trung đại Việt Nam
    Thượng kinh ký sự được đánh giá là tác phẩm ký nghệ thuật đích thực đầu tiên của Việt Nam, hoàn thiện thể loại ký trung đại với sự kết hợp hài hòa giữa tự sự và trữ tình, giữa văn xuôi và thi ca.
    Tác phẩm trở thành chuẩn mực cho các tác phẩm ký sau này, đồng thời mở rộng phạm vi phản ánh xã hội và hình thức biểu đạt của ký sự.

Thảo luận kết quả

Ngòi bút sắc sảo của Lê Hữu Trác không chỉ ghi lại hiện thực xã hội mà còn “bắt mạch” căn bệnh thời đại của bộ máy phong kiến, thể hiện qua hình ảnh các nhân vật vua chúa, quan lại và tầng lớp quý tộc. Sự đối lập giữa cảnh vật thiên nhiên thanh bình và cảnh cung đình xa hoa, mục nát tạo nên hiệu ứng nghệ thuật sâu sắc, phản ánh mâu thuẫn xã hội đương thời.

So với các nghiên cứu trước đây, luận văn làm rõ hơn các đóng góp về mặt thể loại của Thượng kinh ký sự, đặc biệt là sự kết hợp linh hoạt giữa các yếu tố ký sự, thơ ca và nhật ký, tạo nên một thể loại ký nghệ thuật độc đáo. Việc phân tích chi tiết các phương diện nội dung và hình thức giúp khẳng định vị trí quan trọng của tác phẩm trong lịch sử văn học Việt Nam.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố các chủ đề nội dung trong tác phẩm, bảng so sánh các đặc trưng thể loại ký giữa Thượng kinh ký sự và các tác phẩm ký đương thời, giúp minh họa rõ nét những điểm khác biệt và đóng góp của tác phẩm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường nghiên cứu chuyên sâu về thể loại ký sự trung đại
    Khuyến nghị các nhà nghiên cứu tiếp tục khai thác các tác phẩm ký sự chữ Hán và chữ Nôm để làm rõ hơn sự phát triển và biến đổi của thể loại này trong lịch sử văn học Việt Nam. Thời gian thực hiện: 3-5 năm, chủ thể: các viện nghiên cứu văn học và trường đại học.

  2. Ứng dụng Thượng kinh ký sự trong giảng dạy văn học trung đại
    Đề xuất đưa tác phẩm vào chương trình giảng dạy đại học và phổ thông nhằm giúp học sinh, sinh viên hiểu sâu sắc hơn về thể loại ký sự và bối cảnh lịch sử xã hội cuối thế kỷ XVIII. Thời gian: 1-2 năm, chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường đại học.

  3. Biên soạn và xuất bản các bản dịch, chú giải hiện đại
    Cần biên soạn các bản dịch Thượng kinh ký sự với chú giải chi tiết, ngôn ngữ dễ hiểu, phục vụ độc giả rộng rãi và nghiên cứu học thuật. Thời gian: 2 năm, chủ thể: các nhà xuất bản, nhóm dịch giả chuyên ngành.

  4. Tổ chức hội thảo, tọa đàm về giá trị thể loại và nội dung của Thượng kinh ký sự
    Tạo diễn đàn trao đổi học thuật để cập nhật các nghiên cứu mới, thúc đẩy sự quan tâm và phát triển nghiên cứu về tác phẩm và thể loại ký sự trung đại. Thời gian: hàng năm, chủ thể: các viện nghiên cứu, trường đại học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Văn học Việt Nam
    Luận văn cung cấp cái nhìn toàn diện về thể loại ký sự trung đại, giúp nâng cao kiến thức chuyên môn và kỹ năng phân tích văn bản.

  2. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học
    Tài liệu tham khảo quý giá để phát triển các đề tài nghiên cứu sâu về thể loại ký sự, văn học trung đại và lịch sử văn học Việt Nam.

  3. Nhà xuất bản và biên tập viên sách giáo khoa
    Giúp xây dựng nội dung giảng dạy và xuất bản các bản dịch, chú giải phù hợp với nhu cầu học thuật và giáo dục phổ thông.

  4. Độc giả yêu thích văn học cổ điển và lịch sử văn hóa Việt Nam
    Cung cấp kiến thức bổ ích về bối cảnh lịch sử, xã hội và nghệ thuật của một tác phẩm văn học trung đại tiêu biểu.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thể loại ký sự là gì và có đặc điểm gì nổi bật?
    Ký sự là thể loại văn học ghi chép người thật việc thật với tính xác thực cao, kết hợp giữa tự sự và trữ tình. Nó phản ánh hiện thực xã hội một cách sinh động, đồng thời thể hiện cảm xúc, suy nghĩ của tác giả.

  2. Tại sao Thượng kinh ký sự được coi là đỉnh cao của ký sự trung đại Việt Nam?
    Tác phẩm kết hợp hài hòa giữa ký sự, thơ ca và nhật ký, phản ánh chân thực xã hội phong kiến cuối thế kỷ XVIII, đồng thời có giá trị nghệ thuật sâu sắc, trở thành chuẩn mực cho các tác phẩm ký sau này.

  3. Lê Hữu Trác có vai trò gì trong văn học và y học Việt Nam?
    Ông là danh y lỗi lạc, đồng thời là nhà văn, nhà thơ lớn của văn học trung đại Việt Nam. Ông để lại di sản văn học và y học quý giá, trong đó Thượng kinh ký sự là tác phẩm văn học duy nhất bằng văn xuôi.

  4. Phạm vi nghiên cứu của luận văn giới hạn ở đâu?
    Luận văn tập trung nghiên cứu tác phẩm Thượng kinh ký sự của Lê Hữu Trác, chủ yếu dựa trên bản dịch của Phan Võ (1959), phân tích các phương diện nội dung và hình thức từ góc nhìn thể loại ký sự.

  5. Luận văn có thể ứng dụng như thế nào trong giảng dạy và nghiên cứu?
    Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và phân tích chi tiết giúp giảng viên, sinh viên hiểu rõ hơn về thể loại ký sự, đồng thời làm tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu chuyên sâu về văn học trung đại Việt Nam.

Kết luận

  • Thượng kinh ký sự của Lê Hữu Trác là tác phẩm ký nghệ thuật đích thực đầu tiên của văn học trung đại Việt Nam, hoàn thiện thể loại ký sự với sự kết hợp hài hòa giữa tự sự và trữ tình.
  • Tác phẩm phản ánh chân thực bức tranh lịch sử - xã hội cuối thế kỷ XVIII, đặc biệt là sự suy yếu của triều đình Lê - Trịnh và cuộc sống cung đình xa hoa, mục nát.
  • Hành trình thượng kinh được ghi chép chi tiết với cảnh quan thiên nhiên đa dạng, tạo nên không gian đối lập giữa thiên nhiên thanh bình và xã hội phong kiến phức tạp.
  • Dấu ấn cá nhân của Lê Hữu Trác thể hiện rõ qua cảm xúc, suy tư và các bài thơ xen kẽ trong ký sự, làm tăng giá trị nghệ thuật của tác phẩm.
  • Luận văn đề xuất các giải pháp nghiên cứu, giảng dạy và phổ biến tác phẩm nhằm phát huy giá trị văn học và lịch sử của Thượng kinh ký sự trong tương lai.

Độc giả và nhà nghiên cứu được khuyến khích tiếp tục khai thác sâu hơn các khía cạnh của tác phẩm để làm sáng tỏ hơn nữa vai trò của thể loại ký sự trong văn học Việt Nam.