Luận án tiến sĩ: So sánh từ ngữ chỉ tay và động từ biểu thị hoạt động tay giữa tiếng Hán và tiếng Việt

Luận án tiến sĩ "Đối chiếu từ ngữ chỉ tay và các động từ biểu thị hoạt động của tay giữa tiếng Hán và tiếng Việt" của Nguyễn Hải Quỳnh Anh (2023) dưới sự hướng dẫn của GS. Nguyễn Văn Khang thuộc ngành Ngôn ngữ học so sánh, đối chiếu. Luận án tập trung vào việc khảo sát, miêu tả, và đối chiếu từ vựng liên quan đến "tay" trong cả hai ngôn ngữ, nhằm làm rõ sự tương đồng và khác biệt về ngữ nghĩa, cũng như ảnh hưởng của yếu tố ngôn ngữ - văn hóa - xã hội đến sự phát triển nghĩa của các từ này.

Tác giả khẳng định tính cấp thiết của đề tài xuất phát từ tầm quan trọng của việc nghiên cứu nghĩa từ, đặc biệt là nhóm từ chỉ bộ phận cơ thể người. Luận án lựa chọn lý thuyết trường nghĩa (semantic field theory) làm nền tảng, đồng thời sử dụng phương pháp miêu tả, đối chiếu, và tiếp cận liên ngành để phân tích dữ liệu. Nguồn tư liệu được sử dụng bao gồm nhiều loại từ điển Hán-Việt, kho ngữ liệu trực tuyến, và các tác phẩm văn học.

Luận án đặt ra mục tiêu vận dụng lý thuyết ngữ nghĩa học để khảo sát đặc điểm nghĩa và khả năng kết hợp của các từ chỉ tay, bộ phận của tay, và hoạt động của tay trong tiếng Hán và tiếng Việt. Qua đó, luận án muốn chỉ ra sự tương đồng và khác biệt giữa hai ngôn ngữ, đồng thời đóng góp vào việc nghiên cứu nghĩa của từ và đối chiếu song ngữ Hán-Việt. Tác giả kỳ vọng kết quả nghiên cứu sẽ có ứng dụng thực tiễn trong giảng dạy ngoại ngữ, biên soạn từ điển, và hỗ trợ công tác dịch thuật.

Luận án được chia thành ba chương chính. Chương 1 tập trung vào tổng quan tình hình nghiên cứu về từ vựng chỉ bộ phận cơ thể người trên thế giới và ở Việt Nam, đồng thời trình bày cơ sở lý luận bao gồm lý thuyết về từ, nghĩa của từ, phương thức chuyển nghĩa, quan hệ ngữ nghĩa, trường nghĩa và ngôn ngữ học đối chiếu. Tác giả đã phân tích nhiều nghiên cứu liên quan đến từ vựng chỉ bộ phận cơ thể, từ các nghiên cứu về biến thể ngữ nghĩa trong tiếng Tạng-Miến cho đến các nghiên cứu về phép ẩn dụ bộ phận cơ thể trong tiếng Anh và tiếng Nhật. Điều này cho thấy một cái nhìn tổng quát về hướng tiếp cận nghiên cứu từ vựng chỉ bộ phận cơ thể người.

Chương 2 đi sâu vào đối chiếu từ ngữ chỉ "tay" giữa tiếng Hán và tiếng Việt. Nội dung bao gồm đối chiếu cách phân loại từ, đối chiếu đặc điểm ngữ nghĩa của các từ, đặc biệt là từ "手" trong tiếng Hán và "tay, thủ" trong tiếng Việt. Tác giả đã phân tích sự chuyển nghĩa của từ "tay" và "thủ" dựa trên đặc điểm vật lý và chức năng, cho thấy sự phong phú và đa dạng trong việc sử dụng từ ngữ chỉ tay.

Chương 3 tiếp tục đối chiếu các động từ biểu thị hoạt động của tay. Tác giả liệt kê và phân tích các động từ chỉ hoạt động của tay trong cả hai ngôn ngữ, sau đó so sánh, đối chiếu để tìm ra điểm tương đồng và khác biệt. Việc phân tích này không chỉ dừng lại ở nghĩa đen của động từ mà còn đi sâu vào nghĩa bóng, nghĩa văn hóa, và cách sử dụng trong ngữ cảnh cụ thể. Ví dụ, luận án phân tích nhóm từ chỉ hoạt động "cầm nắm", "gõ, đập", "đặt, để"... cho thấy sự đa dạng và phong phú của hệ thống động từ liên quan đến hoạt động của tay.

Luận án đóng góp về mặt lý luận bằng cách áp dụng lý thuyết trường nghĩa để nghiên cứu hệ thống từ vựng chỉ tay và hoạt động của tay một cách toàn diện và có hệ thống. Đây là một hướng tiếp cận mới, giúp làm rõ mối quan hệ ngữ nghĩa giữa các từ trong cùng một trường nghĩa. Hơn nữa, luận án còn chỉ ra những điểm tương đồng và khác biệt giữa tiếng Hán và tiếng Việt trong việc sử dụng từ vựng liên quan đến "tay", từ đó góp phần vào nghiên cứu ngôn ngữ học đối chiếu Hán-Việt.

Về mặt thực tiễn, kết quả nghiên cứu của luận án có thể được ứng dụng trong giảng dạy tiếng Hán và tiếng Việt như một ngoại ngữ. Việc so sánh, đối chiếu từ vựng và ngữ nghĩa giúp người học hiểu rõ hơn về sự khác biệt giữa hai ngôn ngữ, từ đó tránh được những sai sót trong giao tiếp. Ngoài ra, luận án còn là tài liệu tham khảo hữu ích cho việc biên soạn từ điển, sách học ngoại ngữ, và hỗ trợ công tác dịch thuật. Ví dụ, việc phân tích nghĩa của từ "tay" và "thủ" trong tiếng Việt, hay từ "手" trong tiếng Hán, sẽ giúp người học sử dụng từ ngữ chính xác và hiệu quả hơn.