Tổng quan nghiên cứu

Huyện Hữu Lũng, tỉnh Lạng Sơn, nằm ở vị trí chiến lược phía Đông Bắc Việt Nam, có diện tích tự nhiên khoảng 789,26 km² với đa dạng địa hình núi đá vôi và núi đất. Đây là vùng đất có hệ thống di tích lịch sử, văn hóa vật thể và phi vật thể phong phú, phản ánh quá trình dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam qua nhiều thế kỷ. Với hơn 21 ngôi đền, 40 đình làng, 6 chùa và nhiều di tích khác, cùng 364 di sản văn hóa phi vật thể, huyện Hữu Lũng là kho tàng văn hóa quý giá, góp phần giáo dục truyền thống và phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ hệ thống di tích lịch sử, văn hóa vật thể và phi vật thể tại huyện Hữu Lũng, đánh giá các giá trị lịch sử, văn hóa, kinh tế, xã hội mà các di tích này mang lại, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy hiệu quả trong tương lai. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các di tích đã được xây dựng và bảo tồn hiện còn tồn tại trên địa bàn huyện, với thời gian nghiên cứu chủ yếu giai đoạn từ thế kỷ XVIII đến nay.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn bản sắc văn hóa các dân tộc, nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị di sản, đồng thời góp phần phát triển du lịch văn hóa, tăng thu nhập và tạo việc làm cho người dân địa phương. Các chỉ số như tỷ lệ che phủ rừng đạt 54,3%, giá trị sản xuất nông - lâm nghiệp tăng bình quân 5,23%/năm, cùng sự gia tăng doanh thu dịch vụ du lịch tại các điểm di tích, cho thấy tiềm năng phát triển bền vững của huyện Hữu Lũng dựa trên nền tảng di sản văn hóa.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về di sản văn hóa, bao gồm:

  • Lý thuyết bảo tồn di sản văn hóa: Nhấn mạnh vai trò của di tích lịch sử, văn hóa vật thể và phi vật thể trong việc duy trì bản sắc văn hóa, giáo dục truyền thống và phát triển kinh tế - xã hội. Luật Di sản Văn hóa năm 2001 và Công ước UNESCO về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể năm 2003 là cơ sở pháp lý quan trọng.

  • Mô hình giá trị di tích lịch sử - văn hóa: Phân tích các giá trị lịch sử, văn hóa, tâm linh, kinh tế và giáo dục truyền thống mà di tích mang lại cho cộng đồng. Mô hình này giúp đánh giá toàn diện các di tích tại huyện Hữu Lũng.

  • Khái niệm di sản văn hóa phi vật thể: Theo UNESCO, bao gồm tập quán, lễ hội, nghệ thuật trình diễn, tri thức dân gian, nghề thủ công truyền thống, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, thể hiện bản sắc cộng đồng.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: di tích lịch sử - văn hóa vật thể, di sản văn hóa phi vật thể, giá trị lịch sử - văn hóa, bảo tồn và phát huy di sản, giáo dục truyền thống.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp:

  • Phương pháp lịch sử: Nghiên cứu nguồn gốc, quá trình hình thành và phát triển các di tích lịch sử, văn hóa huyện Hữu Lũng qua các giai đoạn lịch sử từ thế kỷ XVIII đến nay.

  • Phương pháp logic và phân tích: Tổng hợp, đối chiếu các tư liệu lịch sử, văn hóa, pháp luật liên quan để đánh giá giá trị và thực trạng bảo tồn di tích.

  • Phương pháp liên ngành: Kết hợp khảo cổ học, văn hóa học, xã hội học để phân tích toàn diện các di tích vật thể và phi vật thể.

  • Điền dã và khảo sát thực địa: Thu thập dữ liệu trực tiếp tại các di tích, phỏng vấn các nghệ nhân, cán bộ văn hóa và người dân địa phương nhằm bổ sung thông tin thực tế.

Nguồn dữ liệu gồm các công trình nghiên cứu đã xuất bản, tư liệu lịch sử, văn bản pháp luật, tài liệu điền dã và số liệu thống kê địa phương. Cỡ mẫu khảo sát bao gồm hơn 30 di tích vật thể tiêu biểu và 50 di sản phi vật thể được ghi nhận trên địa bàn huyện. Phương pháp chọn mẫu theo tiêu chí đại diện cho các loại hình di tích và di sản văn hóa đặc trưng của huyện.

Thời gian nghiên cứu kéo dài trong 2 năm, từ 2016 đến 2018, đảm bảo thu thập đầy đủ và cập nhật các số liệu, tư liệu liên quan.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hệ thống di tích lịch sử, văn hóa vật thể đa dạng và phong phú: Huyện Hữu Lũng hiện có 21 ngôi đền, 40 đình làng, 6 chùa, 5 nghè và 5 nhà thờ họ, phân bố rộng khắp các xã, thị trấn. Ví dụ, đền Thuốc Sơn (xã Cai Kinh) được xây dựng từ thế kỷ XVIII, giữ hai sắc phong triều Nguyễn, được công nhận di tích cấp tỉnh năm 2017. Thị trấn Hữu Lũng có 15 di tích vật thể, là trung tâm văn hóa lịch sử của huyện.

  2. Di sản văn hóa phi vật thể phong phú với 364 di sản được ghi nhận: Bao gồm 16 lễ hội, 189 phong tục tập quán, 31 nghề thủ công truyền thống, 64 tri thức dân gian, 38 tiếng nói, chữ viết và 25 nghệ thuật trình diễn. Lễ hội Trò Ngô làng Giàng (xã Yên Thịnh) được công nhận di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia năm 2017, tái hiện truyền thống chống giặc ngoại xâm.

  3. Giá trị lịch sử, văn hóa và giáo dục truyền thống rõ nét: Các di tích như khu căn cứ khởi nghĩa Hoàng Đình Kinh, cây Đa phố Phổng gắn liền với các sự kiện lịch sử quan trọng, góp phần giáo dục lòng yêu nước, tinh thần đoàn kết dân tộc. Giá trị kinh tế từ du lịch tâm linh tại các đền như Bắc Lệ, Đèo Kẻng ngày càng tăng, góp phần nâng cao thu nhập địa phương.

  4. Thực trạng bảo tồn còn nhiều hạn chế: Nhiều di tích vật thể bị xuống cấp do thời gian, thiên tai và chiến tranh, như đền Thuốc Sơn cần tu bổ khẩn cấp. Phần hội truyền thống của nhiều lễ hội bị mai một, số lượng nghệ nhân và thầy cúng giảm sút, đe dọa sự lưu truyền di sản phi vật thể.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của sự phong phú di tích lịch sử, văn hóa vật thể và phi vật thể tại Hữu Lũng xuất phát từ vị trí địa lý đặc biệt, nơi giao thoa văn hóa giữa các dân tộc Tày, Nùng, Kinh và các dân tộc thiểu số khác. Quá trình lịch sử lâu dài với nhiều cuộc kháng chiến chống ngoại xâm đã để lại dấu ấn sâu sắc qua các di tích và lễ hội.

So sánh với các nghiên cứu về di tích vùng trung du miền núi khác, Hữu Lũng có hệ thống di tích đa dạng hơn về loại hình và giá trị lịch sử, văn hóa. Tuy nhiên, việc bảo tồn chưa đồng bộ, thiếu nguồn lực và công nghệ hiện đại, dẫn đến nguy cơ mai một di sản.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố số lượng di tích theo loại hình và bản đồ phân bố di tích trên địa bàn huyện, giúp minh họa rõ nét sự đa dạng và phân bố không gian của di sản. Bảng thống kê các lễ hội và di sản phi vật thể tiêu biểu cũng hỗ trợ đánh giá tổng quan.

Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ nằm ở việc bảo tồn di sản mà còn góp phần phát triển kinh tế địa phương thông qua du lịch văn hóa, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị lịch sử, văn hóa, giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác bảo tồn, tu bổ di tích vật thể: Ưu tiên nguồn lực cho các di tích xuống cấp nghiêm trọng như đền Thuốc Sơn, đình làng, chùa cổ. Áp dụng công nghệ bảo tồn hiện đại, phối hợp với các chuyên gia khảo cổ, kiến trúc để phục hồi nguyên trạng. Thời gian thực hiện trong 3 năm, do Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh chủ trì phối hợp với UBND huyện.

  2. Phục hồi và duy trì các lễ hội truyền thống: Tổ chức các hội thảo, tập huấn cho nghệ nhân, thầy cúng nhằm truyền dạy nghi thức, trò diễn dân gian như lễ hội Trò Ngô, tục Ma Khô của dân tộc Cao Lan. Khuyến khích cộng đồng tham gia, tạo điều kiện cho thế hệ trẻ tiếp nhận và phát huy. Thời gian triển khai trong 2 năm, do Phòng Văn hóa huyện phối hợp với các tổ chức văn hóa.

  3. Phát triển du lịch văn hóa gắn với di tích lịch sử: Xây dựng các tour du lịch tâm linh, lịch sử kết hợp tham quan di tích vật thể và trải nghiệm di sản phi vật thể. Đầu tư cơ sở hạ tầng, quảng bá hình ảnh huyện Hữu Lũng trên các phương tiện truyền thông. Mục tiêu tăng lượng khách du lịch 15% mỗi năm trong 5 năm tới, do Ban Quản lý du lịch tỉnh và huyện phối hợp thực hiện.

  4. Nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị di sản: Tổ chức các chương trình giáo dục truyền thống tại trường học, cộng đồng dân cư, kết hợp với các hoạt động văn hóa, lễ hội. Phát hành tài liệu, sách hướng dẫn về di tích và di sản phi vật thể. Thời gian thực hiện liên tục, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với Sở Văn hóa.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà nghiên cứu lịch sử, văn hóa dân tộc: Luận văn cung cấp hệ thống dữ liệu chi tiết về di tích lịch sử, văn hóa vật thể và phi vật thể tại huyện Hữu Lũng, làm cơ sở cho các nghiên cứu chuyên sâu về văn hóa vùng trung du miền núi.

  2. Cán bộ quản lý văn hóa, du lịch địa phương: Thông tin về thực trạng, giá trị và đề xuất bảo tồn giúp hoạch định chính sách, kế hoạch phát triển du lịch văn hóa bền vững, nâng cao hiệu quả quản lý di sản.

  3. Giáo viên, sinh viên ngành lịch sử, văn hóa: Tài liệu tham khảo quý giá cho việc giảng dạy, học tập về lịch sử địa phương, văn hóa dân tộc, góp phần giáo dục truyền thống yêu nước và bảo tồn văn hóa.

  4. Cộng đồng dân cư và nghệ nhân địa phương: Hiểu rõ giá trị di sản của mình, từ đó nâng cao ý thức bảo vệ, phát huy các di tích và di sản phi vật thể, đồng thời truyền lại cho thế hệ sau.

Câu hỏi thường gặp

  1. Di tích lịch sử, văn hóa vật thể ở Hữu Lũng có đặc điểm gì nổi bật?
    Hệ thống di tích đa dạng gồm đền, đình, chùa, nghè với kiến trúc chịu ảnh hưởng Phật giáo và tín ngưỡng dân gian, phân bố rộng khắp các xã. Ví dụ đền Thuốc Sơn có lịch sử từ thế kỷ XVIII, giữ hai sắc phong triều Nguyễn, là điểm tâm linh quan trọng.

  2. Di sản văn hóa phi vật thể tại huyện gồm những loại hình nào?
    Bao gồm lễ hội truyền thống (như lễ hội Trò Ngô), phong tục tập quán, nghề thủ công truyền thống, tri thức dân gian, nghệ thuật trình diễn, tiếng nói và chữ viết của các dân tộc. Tổng cộng có 364 di sản được ghi nhận.

  3. Tại sao việc bảo tồn di sản văn hóa ở Hữu Lũng còn gặp khó khăn?
    Nguyên nhân do nhiều di tích vật thể bị xuống cấp, thiếu nguồn lực và công nghệ bảo tồn hiện đại. Di sản phi vật thể bị mai một do số lượng nghệ nhân giảm, phần hội truyền thống không còn được tổ chức đầy đủ.

  4. Giá trị kinh tế của các di tích lịch sử, văn hóa ở Hữu Lũng như thế nào?
    Các di tích thu hút du khách tham quan, lễ hội góp phần phát triển du lịch tâm linh, tăng doanh thu dịch vụ, tạo việc làm cho người dân. Ví dụ doanh thu dịch vụ du lịch tại các điểm di tích tăng đều qua các năm, góp phần nâng cao thu nhập địa phương.

  5. Làm thế nào để phát huy giá trị di sản văn hóa trong giáo dục truyền thống?
    Thông qua tổ chức các hoạt động giáo dục tại trường học, cộng đồng, kết hợp tham quan di tích, truyền dạy lễ hội, phong tục. Việc này giúp thế hệ trẻ hiểu và trân trọng giá trị lịch sử, văn hóa, từ đó giữ gìn và phát huy truyền thống dân tộc.

Kết luận

  • Hệ thống di tích lịch sử, văn hóa vật thể và phi vật thể ở huyện Hữu Lũng rất đa dạng, phản ánh sâu sắc lịch sử và bản sắc văn hóa các dân tộc.
  • Các di tích và di sản phi vật thể có giá trị lịch sử, văn hóa, giáo dục truyền thống và tiềm năng phát triển kinh tế - xã hội địa phương.
  • Thực trạng bảo tồn còn nhiều hạn chế, đòi hỏi sự quan tâm đầu tư, phục hồi và duy trì các giá trị di sản.
  • Đề xuất các giải pháp bảo tồn, phát huy di sản, phát triển du lịch văn hóa và nâng cao nhận thức cộng đồng là cần thiết và khả thi.
  • Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho công tác quản lý, bảo tồn và phát huy di sản văn hóa huyện Hữu Lũng trong giai đoạn tới.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng và cộng đồng cần phối hợp triển khai các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị di sản, đồng thời thúc đẩy nghiên cứu sâu hơn về các di tích và di sản phi vật thể để bảo vệ bền vững bản sắc văn hóa địa phương.