Tổng quan nghiên cứu

Văn học trung đại Việt Nam, kéo dài từ thế kỷ X đến hết thế kỷ XIX, giữ vị trí quan trọng trong tiến trình phát triển văn học dân tộc với nhiều giá trị nghệ thuật và tư tưởng sâu sắc. Trong chương trình Ngữ văn trung học phổ thông, tác phẩm thơ trung đại chiếm một phần đáng kể, tuy nhiên việc dạy và học các tác phẩm này đang gặp nhiều khó khăn do tính ước lệ, quy phạm và sự khác biệt về thi pháp so với văn học hiện đại. Theo ước tính, tình trạng học sinh thiếu hứng thú với môn Ngữ văn, đặc biệt là các tác phẩm thơ trung đại, đang ngày càng gia tăng, ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng giáo dục môn học này.

Luận văn tập trung nghiên cứu phương pháp dạy học các tác phẩm thơ của hai nhà thơ trung đại tiêu biểu Nguyễn Khuyến và Tú Xương tại các trường trung học phổ thông, theo hướng tiếp cận thi pháp học. Mục tiêu chính là đổi mới phương pháp giảng dạy nhằm nâng cao hiệu quả tiếp nhận, cảm thụ văn học của học sinh, đồng thời bồi dưỡng tình yêu và năng lực nhận thức văn học. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hai bài thơ tiêu biểu “Thu điếu” của Nguyễn Khuyến và “Thương vợ” của Tú Xương trong chương trình Ngữ văn lớp 11, ban cơ bản, tại một số trường phổ thông ở Việt Nam trong giai đoạn hiện đại.

Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc góp phần hiện đại hóa phương pháp dạy học Ngữ văn, giúp giáo viên và học sinh tiếp cận tác phẩm thơ trung đại một cách khoa học, toàn diện hơn, từ đó nâng cao chất lượng giảng dạy và học tập môn Văn trong nhà trường phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên nền tảng lý thuyết thi pháp học – một bộ môn khoa học nghiên cứu các phương tiện nghệ thuật tạo nên tác phẩm văn học, bao gồm các bình diện thi pháp cơ bản như thi pháp nhân vật, không gian nghệ thuật, thời gian nghệ thuật, kết cấu văn bản, chi tiết nghệ thuật và lời văn nghệ thuật. Thi pháp học giúp phân tích sâu sắc mối quan hệ hữu cơ giữa hình thức và nội dung trong tác phẩm, từ đó rút ra ý nghĩa thẩm mỹ và giá trị nghệ thuật.

Ngoài ra, luận văn vận dụng các đặc trưng thi pháp của văn học trung đại Việt Nam như tính ước lệ, tính quy phạm, tính phi ngã, quan niệm về thiên nhiên, không gian và thời gian nghệ thuật đặc trưng của giai đoạn này. Đồng thời, nghiên cứu tập trung vào thi pháp thơ của hai tác giả Nguyễn Khuyến và Tú Xương, phân tích quan niệm nghệ thuật về con người, không gian, thời gian, giọng điệu và phương thức thể hiện đặc trưng trong thơ của từng nhà thơ.

Ba khái niệm chính được sử dụng gồm:

  • Thi pháp học: nghiên cứu các phương tiện nghệ thuật và cấu trúc tác phẩm văn học.
  • Thi pháp thơ trung đại: các đặc điểm nghệ thuật riêng biệt của thơ ca Việt Nam giai đoạn trung đại.
  • Thi pháp tác giả: dấu ấn cá nhân, phong cách sáng tác đặc trưng của từng nhà thơ.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp:

  • Phương pháp phân tích, so sánh: phân tích các đặc điểm thi pháp trong thơ Nguyễn Khuyến và Tú Xương, so sánh sự khác biệt và tương đồng trong thi pháp của hai tác giả.
  • Phương pháp khảo sát, thực nghiệm: khảo sát thực trạng dạy học hai bài thơ “Thu điếu” và “Thương vợ” tại một số trường trung học phổ thông, thu thập ý kiến của giáo viên và học sinh về phương pháp giảng dạy hiện tại.
  • Phương pháp thống kê: tổng hợp kết quả khảo sát, đánh giá hiệu quả của phương pháp dạy học theo hướng tiếp cận thi pháp.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm: tài liệu nghiên cứu lý luận thi pháp học, các công trình nghiên cứu về Nguyễn Khuyến và Tú Xương, sách giáo khoa Ngữ văn lớp 11, kết quả khảo sát thực tế tại các trường phổ thông. Cỡ mẫu khảo sát gồm khoảng 100 giáo viên và 300 học sinh được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2011-2012.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học thơ trung đại còn nhiều hạn chế: Khoảng 70% giáo viên khảo sát cho biết phương pháp dạy hiện nay chủ yếu tập trung vào nội dung tư tưởng, ít chú trọng phân tích thi pháp và hình thức nghệ thuật. Hơn 60% học sinh cảm thấy khó tiếp cận và không hứng thú với các tác phẩm thơ trung đại do ngôn ngữ và thi pháp phức tạp.

  2. Phương pháp dạy học theo hướng tiếp cận thi pháp giúp nâng cao hiệu quả: Qua thực nghiệm giảng dạy hai bài thơ “Thu điếu” và “Thương vợ” theo hướng thi pháp, kết quả khảo sát cho thấy 85% học sinh có sự cải thiện rõ rệt về khả năng cảm thụ và phân tích tác phẩm, tăng 30% so với phương pháp truyền thống.

  3. Thi pháp thơ Nguyễn Khuyến và Tú Xương có những đặc điểm riêng biệt:

  • Nguyễn Khuyến nổi bật với thi pháp lấy không gian làng quê làm trung tâm, sử dụng bút pháp tả cảnh ngụ tình, âm hưởng trữ tình pha trộn trào phúng nhẹ nhàng.
  • Tú Xương có thi pháp sắc sảo, giọng cười trào phúng cay độc, sử dụng ngôn ngữ dân gian, hình ảnh đời thường và giọng điệu tâm tình gần gũi.
  1. Việc kết hợp phân tích thi pháp thời đại và thi pháp tác giả giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về tác phẩm: Học sinh được trang bị kiến thức về thi pháp văn học trung đại và đặc điểm sáng tác của từng tác giả sẽ có cái nhìn toàn diện, tránh được việc hiểu sai lệch hoặc phiến diện.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của thực trạng dạy học thơ trung đại còn nhiều khó khăn xuất phát từ việc giáo viên và học sinh chưa được trang bị đầy đủ kiến thức về thi pháp học, dẫn đến việc dạy học thiên về nội dung mà bỏ qua hình thức nghệ thuật. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả thực nghiệm cho thấy việc áp dụng thi pháp học vào giảng dạy có tác động tích cực rõ rệt đến sự hứng thú và năng lực cảm thụ của học sinh.

Việc phân tích thi pháp thơ Nguyễn Khuyến và Tú Xương cho thấy sự khác biệt rõ nét trong phong cách và quan niệm nghệ thuật, điều này giúp học sinh nhận thức được tính đa dạng và phong phú của văn học trung đại. Ví dụ, biểu đồ so sánh tần suất sử dụng các thủ pháp trào phúng và trữ tình trong thơ hai tác giả minh họa sự khác biệt về giọng điệu và cách thể hiện cảm xúc.

Kết quả nghiên cứu cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc kết hợp kiến thức thi pháp thời đại với thi pháp tác giả trong dạy học, giúp học sinh không chỉ hiểu tác phẩm một cách máy móc mà còn cảm nhận được chiều sâu nghệ thuật và giá trị nhân văn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về thi pháp học: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về thi pháp học và phương pháp dạy học theo hướng thi pháp cho giáo viên Ngữ văn trung học phổ thông trong vòng 1 năm, nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và đổi mới phương pháp giảng dạy.

  2. Xây dựng tài liệu giảng dạy tích hợp thi pháp học: Biên soạn và phát triển bộ giáo trình, giáo án mẫu dạy học các tác phẩm thơ trung đại theo hướng tiếp cận thi pháp, tập trung vào các tác phẩm tiêu biểu như “Thu điếu” và “Thương vợ”, hoàn thành trong 6 tháng.

  3. Áp dụng phương pháp dạy học tích cực, phát huy vai trò chủ động của học sinh: Khuyến khích giáo viên sử dụng các hình thức thảo luận nhóm, phân tích văn bản có hướng dẫn, thực hành cảm thụ thi pháp để tăng cường sự tương tác và hứng thú học tập, áp dụng ngay trong năm học tiếp theo.

  4. Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ văn học trung đại: Tạo sân chơi cho học sinh tìm hiểu, trải nghiệm và sáng tạo với thơ trung đại, giúp các em phát triển năng lực cảm thụ và yêu thích môn Văn, triển khai tại các trường phổ thông trong vòng 1 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn trung học phổ thông: Nghiên cứu luận văn giúp giáo viên hiểu sâu về thi pháp học và cách vận dụng vào giảng dạy các tác phẩm thơ trung đại, nâng cao hiệu quả giảng dạy và tạo hứng thú cho học sinh.

  2. Sinh viên ngành Sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá để trang bị kiến thức về thi pháp học và phương pháp dạy học hiện đại, chuẩn bị tốt cho công tác giảng dạy trong tương lai.

  3. Nhà nghiên cứu văn học và lý luận văn học: Cung cấp góc nhìn mới về thi pháp thơ Nguyễn Khuyến và Tú Xương, góp phần làm sáng tỏ giá trị nghệ thuật và nội dung của thơ trung đại Việt Nam.

  4. Cán bộ quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và đổi mới chương trình, phương pháp dạy học môn Ngữ văn phù hợp với xu thế phát triển giáo dục hiện đại.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thi pháp học là gì và tại sao cần áp dụng trong dạy học văn học?
    Thi pháp học là khoa học nghiên cứu các phương tiện nghệ thuật tạo nên tác phẩm văn học. Áp dụng thi pháp học giúp giáo viên và học sinh hiểu sâu sắc mối quan hệ giữa hình thức và nội dung, từ đó cảm thụ tác phẩm toàn diện và chính xác hơn.

  2. Phương pháp dạy học theo hướng tiếp cận thi pháp có ưu điểm gì?
    Phương pháp này giúp học sinh phát triển tư duy phân tích, cảm thụ nghệ thuật, tăng hứng thú học tập và khả năng sáng tạo, đồng thời nâng cao hiệu quả tiếp nhận các tác phẩm văn học trung đại vốn có nhiều đặc trưng thi pháp phức tạp.

  3. Tại sao chọn hai bài thơ “Thu điếu” và “Thương vợ” để nghiên cứu?
    Hai bài thơ này là tác phẩm tiêu biểu của Nguyễn Khuyến và Tú Xương, thể hiện rõ nét đặc trưng thi pháp thơ trung đại và phong cách cá nhân của từng tác giả, phù hợp để áp dụng và thử nghiệm phương pháp dạy học theo hướng thi pháp.

  4. Làm thế nào để giáo viên có thể đổi mới phương pháp dạy học hiệu quả?
    Giáo viên cần được đào tạo bài bản về thi pháp học, sử dụng tài liệu giảng dạy tích hợp, áp dụng các hình thức dạy học tích cực như thảo luận nhóm, phân tích văn bản có hướng dẫn, đồng thời khuyến khích học sinh chủ động tìm hiểu và sáng tạo.

  5. Phương pháp tiếp cận thi pháp có thể áp dụng cho các tác phẩm văn học khác không?
    Có, phương pháp này có tính phổ quát và có thể áp dụng cho nhiều thể loại, thời kỳ văn học khác nhau, giúp người học hiểu sâu sắc hơn về cấu trúc, hình thức và nội dung tác phẩm, từ đó nâng cao năng lực cảm thụ và phân tích văn học.

Kết luận

  • Thi pháp học là công cụ khoa học quan trọng giúp đổi mới phương pháp dạy học văn học trung đại, nâng cao hiệu quả giảng dạy và học tập.
  • Phân tích thi pháp thơ Nguyễn Khuyến và Tú Xương giúp làm sáng tỏ đặc trưng nghệ thuật và giá trị nội dung của hai tác giả tiêu biểu.
  • Thực nghiệm dạy học hai bài thơ “Thu điếu” và “Thương vợ” theo hướng thi pháp cho thấy sự cải thiện rõ rệt về năng lực cảm thụ và hứng thú học tập của học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm đào tạo giáo viên, xây dựng tài liệu giảng dạy và áp dụng phương pháp dạy học tích cực trong nhà trường phổ thông.
  • Khuyến khích các nhà giáo dục, sinh viên và nhà nghiên cứu tiếp tục phát triển và ứng dụng thi pháp học trong nghiên cứu và giảng dạy văn học.

Luận văn mở ra hướng đi mới cho việc dạy học văn học trung đại, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn trong bối cảnh đổi mới toàn diện giáo dục hiện nay. Đề nghị các cơ sở giáo dục và nhà quản lý quan tâm triển khai các khuyến nghị để phát huy tối đa hiệu quả nghiên cứu.