Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới chương trình giáo dục phổ thông năm 2018, việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt là dạy học khám phá, trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh. Chủ đề "Tam giác bằng nhau" trong chương trình Toán lớp 7 là một nội dung quan trọng, giúp học sinh làm quen với các khái niệm hình học cơ bản và phát triển tư duy chứng minh. Tuy nhiên, thực tế giảng dạy tại các trường trung học cơ sở (THCS) trên địa bàn Hà Nội cho thấy nhiều khó khăn trong việc tổ chức các hoạt động dạy học khám phá, như thời gian tiết học hạn chế, thiếu kỹ năng làm việc nhóm của học sinh, và sự chưa đồng đều về năng lực của giáo viên trong việc vận dụng phương pháp mới.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng và thực nghiệm các biện pháp tăng cường hoạt động dạy học khám phá chủ đề Tam giác bằng nhau ở lớp 7, qua đó nâng cao sự tập trung, tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh trong quá trình tiếp cận kiến thức mới. Nghiên cứu tập trung vào học sinh lớp 7 trường THCS Đoàn Thị Điểm, Hà Nội, trong năm học 2023-2024, với phạm vi nội dung theo chương trình Toán 7 "Kết nối tri thức với cuộc sống".

Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học Toán, nâng cao chất lượng giáo dục hình học ở bậc THCS, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho giáo viên trong việc thiết kế các hoạt động dạy học khám phá hiệu quả, phù hợp với điều kiện thực tế của nhà trường.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình dạy học khám phá nổi bật, trong đó có quan điểm của Bruner (1961) về dạy học mang tính giả thuyết, nhấn mạnh vai trò chủ động của người học trong việc tự khám phá kiến thức mới dựa trên vốn hiểu biết sẵn có. Lý thuyết kiến tạo (constructivist theory) cũng được vận dụng, theo đó học sinh xây dựng kiến thức thông qua tương tác với môi trường học tập và trải nghiệm thực tế.

Ngoài ra, mô hình dạy học khám phá của Muhibbin (2010) với 6 bước: tạo động cơ, xác định vấn đề, thu thập dữ liệu, xử lý dữ liệu, kiểm chứng và khái quát hóa, được áp dụng để thiết kế các hoạt động học tập. Nguyễn Phú Lộc (2001, 2003) cũng đề xuất các mô hình dạy học khám phá định lý và khái niệm, giúp học sinh phát hiện các đặc điểm, tính chất thông qua các ví dụ, phản ví dụ và các hoạt động tương tác.

Các khái niệm chính bao gồm: dạy học khám phá có hướng dẫn, các mức độ dạy học khám phá (toàn phần, một phần, tự do), vai trò của phương tiện trực quan trong dạy học hình học, và các đặc điểm tâm lý của học sinh lớp 7 phù hợp với phương pháp này.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận, khảo sát thực trạng và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu chính bao gồm:

  • Phiếu khảo sát ý kiến của 75 giáo viên và 60 học sinh tại 10 trường THCS trên địa bàn Hà Nội, trong đó có trường THCS Đoàn Thị Điểm.
  • Quan sát trực tiếp các tiết dạy chủ đề Tam giác bằng nhau.
  • Thực nghiệm sư phạm với các giáo án được thiết kế theo hướng tăng cường hoạt động dạy học khám phá.

Cỡ mẫu khảo sát gồm 75 giáo viên Toán và 60 học sinh lớp 7, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện dựa trên mối quan hệ công tác và địa điểm nghiên cứu. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp định tính và định lượng, bao gồm thống kê tần suất, tỷ lệ phần trăm và so sánh mức độ áp dụng phương pháp dạy học khám phá.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 9 đến tháng 12 năm 2023, bao gồm giai đoạn khảo sát, thiết kế biện pháp, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiểu biết và áp dụng phương pháp dạy học khám phá của giáo viên: Khoảng 56% giáo viên hiểu đúng và đồng thuận với khái niệm dạy học khám phá có hướng dẫn. Tuy nhiên, chỉ khoảng 20% giáo viên thường xuyên áp dụng phương pháp này trong giảng dạy, 40% thỉnh thoảng áp dụng, còn lại hiếm khi hoặc chưa bao giờ sử dụng.

  2. Khó khăn trong triển khai dạy học khám phá: Hơn 60% giáo viên cho biết gặp khó khăn về thời gian tiết học (45 phút), thiếu kỹ năng thiết kế tình huống tạo động cơ, và chưa thành thạo sử dụng các phương tiện trực quan, phần mềm hỗ trợ như PowerPoint, Geometer’s Sketchpad.

  3. Mức độ hứng thú và tham gia của học sinh: Khoảng 58% học sinh rất thích hoặc thích các hoạt động minh họa hình học bằng phần mềm Geometer’s Sketchpad. Các hoạt động được học sinh yêu thích nhất là thử nghiệm, đề xuất giả thuyết, phân tích nguyên nhân và thảo luận tranh cãi. Tuy nhiên, gần 50% học sinh cho rằng giáo viên không thường xuyên đưa kiến thức mới ngay từ đầu giờ học.

  4. Vai trò của phương tiện trực quan: 80% giáo viên đánh giá cao vai trò của các phương tiện trực quan trong việc hỗ trợ dạy học khám phá, giúp học sinh dễ dàng phát hiện các tính chất hình học và khái niệm mới.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy phương pháp dạy học khám phá được giáo viên và học sinh đánh giá tích cực về hiệu quả nâng cao sự tập trung và hứng thú học tập. Tuy nhiên, việc áp dụng còn hạn chế do nhiều yếu tố khách quan như thời gian tiết học ngắn, thiếu kỹ năng tổ chức hoạt động khám phá, và sự chưa đồng đều về năng lực của giáo viên.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này phù hợp với nhận định rằng dạy học khám phá giúp phát triển tư duy phản biện và kỹ năng giải quyết vấn đề của học sinh, nhưng đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng và hỗ trợ từ nhà trường. Việc sử dụng phần mềm hỗ trợ như Geometer’s Sketchpad được chứng minh là làm tăng tính trực quan và sự hứng thú của học sinh, đồng thời giúp minh họa các khái niệm hình học trừu tượng.

Biểu đồ phân bố mức độ áp dụng phương pháp dạy học khám phá của giáo viên và mức độ hứng thú của học sinh có thể được trình bày để minh họa rõ hơn sự tương quan giữa phương pháp giảng dạy và phản hồi của học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học khám phá, kỹ năng thiết kế tình huống tạo động cơ và sử dụng hiệu quả các phương tiện trực quan, phần mềm hỗ trợ. Mục tiêu đạt 80% giáo viên lớp 7 thành thạo trong vòng 1 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo Hà Nội chủ trì.

  2. Xây dựng bộ giáo án mẫu và tài liệu hướng dẫn: Phát triển các giáo án mẫu theo hướng tăng cường hoạt động khám phá chủ đề Tam giác bằng nhau, kèm theo các tình huống thực tiễn và bài tập phân hóa năng lực học sinh. Thời gian hoàn thành trong 6 tháng, do trường Đại học Giáo dục phối hợp với các trường THCS thực hiện.

  3. Tăng cường đầu tư trang thiết bị dạy học hiện đại: Trang bị đầy đủ máy tính, phần mềm Geometer’s Sketchpad và các thiết bị trực quan cho các phòng học Toán tại các trường THCS. Mục tiêu hoàn thành trong 2 năm, do các phòng giáo dục địa phương phối hợp với nhà trường.

  4. Khuyến khích tổ chức hoạt động học nhóm và thảo luận: Giáo viên cần thiết kế các hoạt động nhóm nhỏ, tạo điều kiện cho học sinh trao đổi, tranh luận và cùng nhau khám phá kiến thức mới. Thời gian áp dụng ngay trong năm học hiện tại, do giáo viên chủ động thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán THCS: Nắm bắt phương pháp dạy học khám phá, áp dụng hiệu quả trong giảng dạy chủ đề Tam giác bằng nhau, nâng cao kỹ năng tổ chức hoạt động học tập tích cực.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Hiểu rõ thực trạng và các khó khăn trong đổi mới phương pháp dạy học, từ đó xây dựng chính sách hỗ trợ, đào tạo và đầu tư phù hợp.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Toán: Tham khảo cơ sở lý luận, mô hình và phương pháp nghiên cứu thực nghiệm sư phạm, phục vụ cho việc học tập và nghiên cứu chuyên sâu.

  4. Các nhà phát triển chương trình và sách giáo khoa: Căn cứ vào kết quả nghiên cứu để thiết kế nội dung, hoạt động học tập phù hợp với đặc điểm tâm lý và năng lực của học sinh lớp 7.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học khám phá là gì và có ưu điểm gì?
    Dạy học khám phá là phương pháp giảng dạy trong đó học sinh chủ động tìm tòi, phát hiện kiến thức mới dưới sự hướng dẫn của giáo viên. Ưu điểm gồm phát triển tư duy phản biện, tăng động lực học tập và nâng cao khả năng tự học.

  2. Phương pháp này có phù hợp với học sinh lớp 7 không?
    Hoàn toàn phù hợp vì học sinh lớp 7 đang trong giai đoạn phát triển tư duy trừu tượng và khả năng suy luận giả định, rất thích hợp với các hoạt động khám phá có hướng dẫn.

  3. Làm thế nào để giáo viên tổ chức hoạt động khám phá hiệu quả trong tiết học 45 phút?
    Giáo viên cần phân chia bài toán lớn thành các hoạt động thành phần nhỏ, thiết kế tình huống tạo động cơ rõ ràng, sử dụng phương tiện trực quan và phần mềm hỗ trợ để tiết kiệm thời gian và tăng hiệu quả.

  4. Vai trò của phương tiện trực quan trong dạy học khám phá là gì?
    Phương tiện trực quan giúp học sinh dễ dàng nhận biết các đặc điểm hình học, kích thích sự chú ý và hỗ trợ quá trình suy luận, từ đó nâng cao hiệu quả khám phá kiến thức.

  5. Làm sao để khắc phục khó khăn khi học sinh chưa quen với phương pháp dạy học khám phá?
    Giáo viên nên bắt đầu với mức độ hướng dẫn cao, tăng dần tính tự chủ của học sinh, đồng thời tổ chức các hoạt động nhóm, thảo luận để học sinh làm quen và phát triển kỹ năng khám phá.

Kết luận

  • Dạy học khám phá chủ đề Tam giác bằng nhau ở lớp 7 giúp phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh, phù hợp với định hướng đổi mới chương trình giáo dục phổ thông 2018.
  • Thực trạng áp dụng phương pháp này tại các trường THCS Hà Nội còn nhiều hạn chế do thời gian tiết học, năng lực giáo viên và điều kiện trang thiết bị.
  • Việc sử dụng phương tiện trực quan và phần mềm hỗ trợ như Geometer’s Sketchpad góp phần nâng cao hiệu quả dạy học khám phá.
  • Các biện pháp tăng cường bao gồm bồi dưỡng giáo viên, xây dựng giáo án mẫu, đầu tư thiết bị và tổ chức hoạt động nhóm được đề xuất nhằm khắc phục khó khăn hiện tại.
  • Nghiên cứu mở ra hướng phát triển tiếp theo trong việc ứng dụng phương pháp dạy học khám phá cho các chủ đề hình học khác và các cấp học tiếp theo.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đánh giá hiệu quả để hoàn thiện phương pháp dạy học khám phá trong thực tiễn giáo dục phổ thông.