Tổng quan nghiên cứu

Biến đổi khí hậu (BĐKH) đang là thách thức lớn nhất của thế kỷ 21, gây ra các hiện tượng khí hậu cực đoan như nhiệt độ tăng, bão mạnh, mưa lớn, lũ lụt, hạn hán và nước biển dâng cao. Tại Việt Nam, đặc biệt là vùng Bắc Trung Bộ, các hiện tượng thủy tai ngày càng gia tăng về tần suất và cường độ, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sản xuất nông nghiệp và nuôi trồng thủy sản. Tỉnh Quảng Bình, với địa hình phức tạp và vị trí ven biển, là một trong những khu vực chịu thiệt hại nặng nề nhất do bão và lũ lụt. Ví dụ, năm 2010, tỉnh này chịu thiệt hại lớn với hơn 155.000 ngôi nhà bị ngập, hàng nghìn người phải sơ tán và 66 người chết do lũ lụt. Năm 2013, bão số 10 và số 11 cùng lũ lớn vượt đỉnh lịch sử tiếp tục gây thiệt hại nghiêm trọng.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào đánh giá tác động của các hiện tượng thủy tai trong giai đoạn 2008-2013 đối với các hoạt động sản xuất nông nghiệp, chăn nuôi, nuôi trồng và đánh bắt thủy sản tại xã Võ Ninh, huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. Đồng thời, nghiên cứu đánh giá tính dễ bị tổn thương của sinh kế người dân và năng lực thích ứng của họ trước các tác động này. Phạm vi nghiên cứu giới hạn tại xã Võ Ninh, với hai thôn điển hình là Trúc Ly và Hà Thiệp, nơi có hoạt động sản xuất nông nghiệp và thủy sản phát triển.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách thích ứng với BĐKH, giảm thiểu thiệt hại do thủy tai và phát triển sinh kế bền vững cho cộng đồng dân cư địa phương. Các chỉ số đánh giá tác động và tính dễ bị tổn thương được xây dựng dựa trên nhận thức của người dân, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý rủi ro thiên tai và phát triển kinh tế xã hội vùng ven biển miền Trung.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn sử dụng khung lý thuyết về tính dễ bị tổn thương (TDBTT) theo định nghĩa mới nhất của Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi Khí hậu (IPCC, 2007). TDBTT được biểu diễn như một hàm của mức độ phơi lộ (E), mức độ nhạy cảm (S) và năng lực thích ứng (AC) của hệ thống:

$$ V = f(E, S, AC) $$

Ngoài ra, luận văn áp dụng khái niệm khung sinh kế bền vững, bao gồm năm nguồn vốn sinh kế: tự nhiên, xã hội, con người, vật chất và tài chính. Mỗi hộ gia đình quyết định chiến lược sinh kế dựa trên sự kết hợp các nguồn vốn này trong bối cảnh chịu tác động của BĐKH và thủy tai. Khung này giúp đánh giá tính dễ bị tổn thương của các nguồn vốn sinh kế và năng lực thích ứng của người dân.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng bao gồm: thủy tai (bao gồm lũ quét, bão, ngập lụt, mưa lớn, hạn hán, xâm nhập mặn), tính dễ bị tổn thương do thủy tai, năng lực thích ứng và các chỉ số đánh giá tác động của thủy tai lên các hoạt động sản xuất.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ khảo sát thực địa tại xã Võ Ninh, huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình, trong giai đoạn 2008-2013. Tổng số 135 hộ gia đình tại hai thôn Trúc Ly và Hà Thiệp được phỏng vấn bằng phiếu điều tra xã hội học, kết hợp phỏng vấn sâu để thu thập thông tin về nhận thức, tác động thủy tai và các biện pháp thích ứng.

Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu đại diện theo hướng dẫn của cán bộ địa phương, đảm bảo bao gồm các hộ khá giả, trung bình và nghèo, có hoạt động sản xuất đa dạng. Ngoài ra, phương pháp chuyên gia được sử dụng để kiểm chứng và đánh giá độ tin cậy của dữ liệu thu thập.

Phân tích số liệu được thực hiện bằng phần mềm SPSS phiên bản 17, sử dụng thống kê mô tả để đánh giá tần suất xuất hiện, mức độ tác động của thủy tai và tính dễ bị tổn thương của các nguồn vốn sinh kế. Các chỉ số được mã hóa và xử lý nhằm đảm bảo tính chính xác và khách quan của kết quả.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2012 đến 2014, bao gồm giai đoạn thu thập dữ liệu, xử lý và phân tích số liệu, thảo luận kết quả và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tần suất xuất hiện các hiện tượng thủy tai:

    • Mưa lớn (65,2%), hạn hán (51,9%) và ngập lụt (42,2%) được người dân nhận định là xuất hiện nhiều hơn so với trước năm 2008.
    • Bão có tần suất xuất hiện thấp hơn (63% cho rằng ít hơn hoặc vẫn như cũ), nhưng cường độ bão gia tăng đáng kể, điển hình là bão số 10 năm 2013 với sức gió giật trên cấp 10.
    • Xâm nhập mặn được đánh giá ở mức trung bình với 31,1% cho rằng nhiều hơn, trong khi nước biển dâng và lũ quét được nhận thức là ít xuất hiện hoặc không rõ.

  2. Tác động của thủy tai đến các hoạt động sản xuất:

    • Canh tác nông nghiệp chịu ảnh hưởng nặng nề từ ngập lụt và hạn hán, với diện tích lúa vụ hè thu năm 2010 thiệt hại khoảng 30.000 ha do nắng nóng và lũ lụt.
    • Chăn nuôi bị ảnh hưởng bởi dịch bệnh và thiệt hại vật chất do lũ lụt, tuy nhiên tỷ lệ tiêm phòng còn thấp, ảnh hưởng đến khả năng phục hồi.
    • Nuôi trồng thủy sản và đánh bắt thủy sản chịu tác động từ mưa lớn, bão và xâm nhập mặn, gây thiệt hại về sản lượng và dịch bệnh, như dịch đốm trắng ở tôm nước lợ gây thiệt hại vài trăm triệu đồng.
    • So sánh mức độ tác động cho thấy mưa lớn và hạn hán có ảnh hưởng cao nhất đến sản xuất, tiếp theo là ngập lụt và bão.

  3. Đánh giá tính dễ bị tổn thương của các nguồn vốn sinh kế:

    • Vốn tự nhiên (đất đai, nước, rừng) bị tổn thương do xói mòn, nhiễm mặn và lũ lụt.
    • Vốn xã hội đóng vai trò quan trọng trong hỗ trợ hộ gia đình vượt qua khó khăn, tuy nhiên có nguy cơ rơi vào bẫy nghèo nếu phụ thuộc quá mức.
    • Vốn con người bị ảnh hưởng khi các thành viên phải bỏ học hoặc đi làm thuê do khó khăn kinh tế.
    • Vốn tài chính và vật chất bị giảm sút do phải bán tài sản hoặc cắt giảm đầu tư sản xuất.

  4. Năng lực thích ứng của người dân:

    • Người dân đã áp dụng nhiều biện pháp thích ứng như thay đổi phương thức canh tác, chuyển đổi sinh kế, sử dụng kiến thức bản địa để ứng phó với thủy tai.
    • Tuy nhiên, năng lực thích ứng còn hạn chế do thiếu nguồn lực tài chính, kiến thức kỹ thuật và hỗ trợ từ chính quyền địa phương.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy các hiện tượng thủy tai có xu hướng gia tăng về tần suất và cường độ, phù hợp với dự báo của các nghiên cứu quốc tế về tác động của BĐKH. Mức độ tác động khác nhau giữa các hoạt động sản xuất phản ánh sự đa dạng về mức độ nhạy cảm và khả năng phục hồi của từng lĩnh vực.

Việc đánh giá tính dễ bị tổn thương dựa trên năm nguồn vốn sinh kế giúp làm rõ các điểm yếu và sức mạnh của cộng đồng trong bối cảnh biến đổi khí hậu. So sánh với các nghiên cứu tại các vùng ven biển khác của Việt Nam cho thấy tính dễ bị tổn thương của xã Võ Ninh tương đối cao do phụ thuộc lớn vào nông nghiệp và thủy sản, cùng với hạn chế về nguồn lực tài chính và vật chất.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ nhận thức về tần suất thủy tai, bảng so sánh mức độ tác động của từng hiện tượng lên các hoạt động sản xuất, và biểu đồ radar đánh giá tính dễ bị tổn thương của các nguồn vốn sinh kế.

Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nâng cao năng lực thích ứng thông qua tăng cường hỗ trợ kỹ thuật, tài chính và phát triển các chính sách phù hợp nhằm giảm thiểu thiệt hại do thủy tai gây ra.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác truyền thông và nâng cao nhận thức cộng đồng:

    • Động từ hành động: Tổ chức các chương trình đào tạo, hội thảo về biến đổi khí hậu và thủy tai.
    • Target metric: 90% hộ dân trong xã được tiếp cận thông tin trong vòng 12 tháng.
    • Chủ thể thực hiện: UBND xã phối hợp với các tổ chức phi chính phủ và ngành nông nghiệp.

  2. Phát triển và áp dụng các kỹ thuật canh tác và nuôi trồng thích ứng:

    • Động từ hành động: Khuyến khích sử dụng giống cây trồng, vật nuôi chịu hạn, chịu mặn; áp dụng kỹ thuật tưới tiết kiệm nước.
    • Target metric: Tăng năng suất nông nghiệp và thủy sản ít nhất 15% trong 3 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Trung tâm khuyến nông, các hợp tác xã địa phương.

  3. Xây dựng hệ thống cảnh báo sớm và quản lý rủi ro thiên tai:

    • Động từ hành động: Lắp đặt trạm quan trắc khí tượng thủy văn, thiết lập kênh thông tin cảnh báo nhanh.
    • Target metric: Giảm thiệt hại do thiên tai ít nhất 20% trong 5 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Ban phòng chống thiên tai huyện, Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn.

  4. Hỗ trợ tài chính và phát triển sinh kế đa dạng:

    • Động từ hành động: Cung cấp các gói vay ưu đãi, hỗ trợ đào tạo nghề mới cho người dân.
    • Target metric: Tăng tỷ lệ hộ gia đình có thu nhập ổn định ngoài nông nghiệp lên 30% trong 3 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Ngân hàng chính sách xã hội, các tổ chức tài chính vi mô.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước:

    • Lợi ích: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chính sách thích ứng với biến đổi khí hậu và quản lý rủi ro thiên tai.
    • Use case: Thiết kế kế hoạch hành động ứng phó với BĐKH cấp tỉnh, huyện.

  2. Các tổ chức phi chính phủ và tổ chức quốc tế hoạt động trong lĩnh vực môi trường và phát triển bền vững:

    • Lợi ích: Hiểu rõ tác động của thủy tai đến sinh kế người dân để triển khai các dự án hỗ trợ phù hợp.
    • Use case: Xây dựng chương trình nâng cao năng lực cộng đồng và giảm thiểu rủi ro thiên tai.

  3. Nhà nghiên cứu và học viên chuyên ngành biến đổi khí hậu, nông nghiệp và phát triển cộng đồng:

    • Lợi ích: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, khung lý thuyết và kết quả thực tiễn để phát triển nghiên cứu sâu hơn.
    • Use case: Phát triển luận văn, đề tài nghiên cứu liên quan đến tác động BĐKH.

  4. Người dân và cộng đồng địa phương tại các vùng chịu ảnh hưởng của thủy tai:

    • Lợi ích: Nắm bắt kiến thức về tác động và biện pháp thích ứng, nâng cao khả năng tự bảo vệ sinh kế.
    • Use case: Áp dụng các biện pháp thích ứng trong sản xuất và sinh hoạt hàng ngày.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao xã Võ Ninh được chọn làm khu vực nghiên cứu?
    Xã Võ Ninh là vùng đồng bằng ven biển, chịu ảnh hưởng trực tiếp của các hiện tượng thủy tai như bão, lũ lụt và xâm nhập mặn. Hai thôn Trúc Ly và Hà Thiệp có hoạt động sản xuất nông nghiệp và thủy sản điển hình, phù hợp để đánh giá tác động và năng lực thích ứng của cộng đồng.

  2. Các hiện tượng thủy tai nào có tần suất xuất hiện cao nhất trong giai đoạn nghiên cứu?
    Mưa lớn (65,2%), hạn hán (51,9%) và ngập lụt (42,2%) được người dân nhận định là xuất hiện nhiều hơn so với trước năm 2008, phản ánh xu hướng gia tăng do biến đổi khí hậu.

  3. Tính dễ bị tổn thương được đánh giá dựa trên những yếu tố nào?
    Tính dễ bị tổn thương được đánh giá dựa trên mức độ phơi lộ, mức độ nhạy cảm và năng lực thích ứng của hệ thống, cụ thể là năm nguồn vốn sinh kế: tự nhiên, xã hội, con người, vật chất và tài chính.

  4. Người dân đã có những biện pháp thích ứng nào trước tác động của thủy tai?
    Người dân thay đổi phương thức canh tác, chuyển đổi sinh kế, sử dụng kiến thức bản địa và nhận hỗ trợ từ cộng đồng để giảm thiểu thiệt hại và duy trì sinh kế.

  5. Làm thế nào để nâng cao năng lực thích ứng của cộng đồng địa phương?
    Cần tăng cường truyền thông, đào tạo kỹ thuật, hỗ trợ tài chính và xây dựng hệ thống cảnh báo sớm, đồng thời phát triển sinh kế đa dạng để giảm phụ thuộc vào các nguồn vốn dễ bị tổn thương.

Kết luận

  • Biến đổi khí hậu làm gia tăng tần suất và cường độ các hiện tượng thủy tai tại xã Võ Ninh, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sản xuất nông nghiệp và thủy sản trong giai đoạn 2008-2013.
  • Tính dễ bị tổn thương của sinh kế người dân được xác định qua năm nguồn vốn sinh kế, trong đó vốn tự nhiên và tài chính là những điểm yếu chính.
  • Người dân đã có những biện pháp thích ứng linh hoạt nhưng năng lực thích ứng còn hạn chế do thiếu nguồn lực và hỗ trợ kỹ thuật.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học quan trọng cho việc xây dựng các chính sách và giải pháp thích ứng với biến đổi khí hậu tại địa phương.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung vào nâng cao nhận thức cộng đồng, phát triển kỹ thuật canh tác thích ứng, xây dựng hệ thống cảnh báo sớm và hỗ trợ tài chính cho người dân.

Luận văn kêu gọi các cơ quan chức năng, tổ chức nghiên cứu và cộng đồng cùng chung tay thực hiện các giải pháp nhằm giảm thiểu thiệt hại do thủy tai và phát triển sinh kế bền vững cho người dân vùng ven biển miền Trung.