Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông theo Nghị quyết số 88/2014/QH13 và định hướng phát triển năng lực người học, việc đánh giá năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn (NLGQVĐ TT) của học sinh trung học cơ sở (THCS) trở thành một yêu cầu cấp thiết. Môn Toán, đặc biệt là nội dung hình học phẳng lớp 9, được xem là nền tảng để phát triển năng lực này do tính ứng dụng cao trong cuộc sống. Tuy nhiên, khảo sát thực trạng tại tỉnh Bạc Liêu năm 2019 cho thấy, việc đánh giá NLGQVĐ TT của học sinh còn nhiều hạn chế, với 90% giáo viên nhận định đánh giá này là cần thiết nhưng chỉ 33,3% giáo viên hiểu đúng về đánh giá năng lực, và 81% học sinh cho biết không có đủ thời gian để giải các bài toán chứa tình huống thực tiễn.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng thang đánh giá NLGQVĐ TT phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông môn Toán năm 2018, tập trung vào dạy học hình học phẳng lớp 9, đồng thời phát triển hệ thống bài toán chứa tình huống thực tiễn để nâng cao chất lượng dạy học và đánh giá năng lực học sinh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào học sinh lớp 9 tại các trường THCS tỉnh Bạc Liêu trong năm học 2018-2019. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực người học, góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục toán học và phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn cho học sinh THCS.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Năng lực được hiểu là sự kết hợp giữa tố chất sẵn có và quá trình học tập, rèn luyện, cho phép cá nhân huy động kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính cá nhân như hứng thú, niềm tin, ý chí để thực hiện thành công một hoạt động trong điều kiện cụ thể. Năng lực toán học là khả năng sử dụng kiến thức toán học trong các tình huống liên quan, bao gồm năng lực tư duy, mô hình hóa, giải quyết vấn đề, giao tiếp và sử dụng công cụ toán học.

Giải quyết vấn đề được định nghĩa là quá trình tìm kiếm giải pháp thích ứng để vượt qua những thách thức không thể giải quyết bằng phương pháp thông thường. Năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn trong dạy học toán là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng toán học để giải quyết các tình huống thực tiễn trong học tập và cuộc sống.

Khung lý thuyết đánh giá năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn dựa trên các thành tố: tìm hiểu vấn đề, thiết lập mô hình toán học, lập kế hoạch và thực hiện giải pháp, đánh giá và phản ánh kết quả. Các mức độ phức tạp của bài toán chứa tình huống thực tiễn được phân loại theo năm yếu tố: ngữ cảnh, thông tin, số yếu tố chuyển đổi, kỹ thuật tính toán và hướng dẫn/gợi ý.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp lý luận, điều tra khảo sát và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu bao gồm các văn kiện của Bộ Giáo dục và Đào tạo, chương trình môn Toán năm 2018, các công trình nghiên cứu khoa học, tài liệu chuyên ngành và kết quả khảo sát thực trạng tại 6 trường THCS, THPT tỉnh Bạc Liêu với 26 giáo viên và 100 học sinh tham gia.

Phương pháp phân tích dữ liệu kết hợp định tính và định lượng, sử dụng thống kê mô tả để đánh giá nhận thức, thực trạng đánh giá năng lực của giáo viên và học sinh. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 1 đến tháng 9 năm 2019, trong đó khảo sát thực trạng diễn ra tháng 3 năm 2019, thực nghiệm sư phạm và đánh giá thang đo thực hiện trong học kỳ II năm học 2018-2019.

Cỡ mẫu được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện, đảm bảo đại diện cho các trường có điều kiện phát triển giáo dục khác nhau trong tỉnh. Phương pháp thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm định tính khả thi và hiệu quả của thang đánh giá và các tình huống thực tiễn được xây dựng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng đánh giá năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn của học sinh THCS tại Bạc Liêu: 90% giáo viên cho rằng việc đánh giá NLGQVĐ TT là rất cần thiết, nhưng chỉ 33,3% hiểu đúng bản chất đánh giá năng lực. 70% giáo viên tham dự các khóa tập huấn về đánh giá kết quả học tập, song chỉ 6,7% được tập huấn về đánh giá năng lực. 81% học sinh cho biết không có đủ thời gian để giải các bài toán chứa tình huống thực tiễn trong chương trình học.

  2. Xây dựng thang đánh giá NLGQVĐ TT trong dạy hình học phẳng lớp 9: Thang đánh giá gồm 4 thành tố chính: tìm hiểu vấn đề, thiết lập mô hình toán học, lập kế hoạch và thực hiện giải pháp, đánh giá và phản ánh giải pháp. Mỗi thành tố được phân chia thành 4 mức độ từ 0 đến 3, với tỷ lệ điểm tương ứng từ 0% đến 20% tổng điểm. Ví dụ, mức độ cao nhất trong tìm hiểu vấn đề là phát hiện đầy đủ và chính xác vấn đề thực tiễn cần giải quyết (20% tổng điểm).

  3. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Thang đánh giá và các tình huống thực tiễn được áp dụng tại một số trường THCS cho thấy tính khả thi và phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông năm 2018. Kết quả kiểm tra trung bình môn Toán kỳ 2 của học sinh tham gia thực nghiệm tăng khoảng 10% so với trước khi áp dụng thang đánh giá mới.

  4. Khó khăn và nguyên nhân: Giáo viên thiếu tài liệu và bài tập thực tiễn phong phú, chương trình và sách giáo khoa chưa chú trọng các bài toán thực tiễn, đề thi không có yêu cầu giải quyết vấn đề thực tiễn, dẫn đến việc đánh giá năng lực này chưa được thực hiện hiệu quả.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy sự cần thiết và tính khả thi của việc xây dựng thang đánh giá NLGQVĐ TT trong dạy học hình học phẳng lớp 9. Việc phân chia năng lực thành các thành tố cụ thể giúp giáo viên có công cụ đánh giá chính xác hơn, đồng thời tạo điều kiện cho học sinh phát triển toàn diện năng lực giải quyết vấn đề.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả phù hợp với quan điểm của Phan Anh Tài và Hà Xuân Thành về cấu trúc năng lực giải quyết vấn đề và vai trò của bài toán chứa tình huống thực tiễn trong phát triển năng lực học sinh. Việc áp dụng thang đánh giá theo tiêu chí thay vì so sánh thành tích giúp tập trung vào sự phát triển cá nhân của học sinh, phù hợp với định hướng đổi mới giáo dục.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân phối mức độ năng lực của học sinh theo từng thành tố, bảng so sánh kết quả trước và sau thực nghiệm, giúp minh họa rõ ràng hiệu quả của thang đánh giá. Kết quả cũng nhấn mạnh vai trò của giáo viên trong việc đổi mới phương pháp dạy học và đánh giá, đồng thời cần có sự hỗ trợ từ các cấp quản lý giáo dục để phát triển tài liệu và tổ chức tập huấn chuyên sâu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức tập huấn chuyên sâu cho giáo viên về đánh giá năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn: Tăng cường các khóa đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng xây dựng và sử dụng thang đánh giá, áp dụng các tình huống thực tiễn trong dạy học hình học phẳng lớp 9. Thời gian thực hiện trong vòng 1 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo chủ trì phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Phát triển và bổ sung hệ thống bài toán chứa tình huống thực tiễn phong phú, đa dạng: Xây dựng ngân hàng đề bài phù hợp với từng mức độ năng lực, giúp giáo viên dễ dàng lựa chọn và áp dụng trong giảng dạy và kiểm tra đánh giá. Thời gian hoàn thành dự kiến 2 năm, do các tổ chuyên môn và nhóm nghiên cứu giáo dục thực hiện.

  3. Đổi mới phương pháp kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực: Khuyến khích sử dụng thang đánh giá theo tiêu chí, giảm bớt câu hỏi lý thuyết thuần túy, tăng cường các bài toán thực tiễn trong đề thi, kiểm tra định kỳ và cuối kỳ. Thời gian áp dụng từ năm học tiếp theo, do các trường THCS chủ động triển khai.

  4. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội trong việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn cho học sinh: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ toán học, các cuộc thi giải toán thực tiễn nhằm tạo môi trường học tập tích cực, phát huy năng lực của học sinh. Thời gian triển khai liên tục, do nhà trường phối hợp với phụ huynh và các tổ chức giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán THCS: Nhận được công cụ đánh giá năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn, giúp đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá, nâng cao hiệu quả giảng dạy hình học phẳng lớp 9.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, tổ chức tập huấn và phát triển chương trình, sách giáo khoa phù hợp với định hướng phát triển năng lực người học.

  3. Sinh viên ngành sư phạm Toán: Tài liệu tham khảo quý giá để hiểu rõ về năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn, phương pháp xây dựng thang đánh giá và áp dụng trong thực tiễn giảng dạy.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục và phát triển chương trình: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về đánh giá năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn, góp phần hoàn thiện các mô hình đánh giá năng lực trong giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn là gì?
    Năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn là khả năng sử dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để giải quyết các tình huống thực tế mà không có sẵn quy trình giải quyết thông thường. Ví dụ, học sinh vận dụng kiến thức hình học để tính khoảng cách an toàn khi đặt thang.

  2. Tại sao cần đánh giá năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn trong dạy học Toán?
    Đánh giá này giúp xác định khả năng vận dụng kiến thức vào thực tế của học sinh, từ đó điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp, phát triển toàn diện năng lực người học theo định hướng đổi mới giáo dục.

  3. Thang đánh giá năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn gồm những thành tố nào?
    Thang đánh giá gồm bốn thành tố chính: tìm hiểu vấn đề, thiết lập mô hình toán học, lập kế hoạch và thực hiện giải pháp, đánh giá và phản ánh giải pháp. Mỗi thành tố được phân chia thành các mức độ cụ thể để đánh giá chi tiết.

  4. Làm thế nào để giáo viên áp dụng thang đánh giá này trong thực tế?
    Giáo viên có thể sử dụng thang đánh giá để chấm điểm các bài toán chứa tình huống thực tiễn trong bài kiểm tra hoặc bài tập về nhà, đồng thời làm cơ sở để hướng dẫn, bồi dưỡng học sinh phát triển năng lực.

  5. Khó khăn phổ biến khi đánh giá năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn là gì?
    Khó khăn gồm thiếu tài liệu và bài tập thực tiễn phong phú, giáo viên chưa được tập huấn đầy đủ, chương trình và đề thi chưa chú trọng các bài toán thực tiễn, dẫn đến việc đánh giá chưa hiệu quả và chưa phản ánh đúng năng lực học sinh.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ các thành tố của năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn trong dạy học hình học phẳng lớp 9, phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông năm 2018.
  • Thực trạng đánh giá năng lực này tại tỉnh Bạc Liêu còn nhiều hạn chế, đặc biệt về nhận thức và phương pháp đánh giá của giáo viên.
  • Đã xây dựng thành công thang đánh giá năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn với 4 thành tố và 4 mức độ, có tính khả thi và hiệu quả trong thực nghiệm sư phạm.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao chất lượng đánh giá và phát triển năng lực học sinh, bao gồm tập huấn giáo viên, phát triển tài liệu, đổi mới kiểm tra đánh giá và phối hợp các bên liên quan.
  • Khuyến nghị các nhà quản lý, giáo viên, sinh viên sư phạm và nhà nghiên cứu giáo dục tham khảo và ứng dụng kết quả nghiên cứu để góp phần đổi mới giáo dục phổ thông.

Hành động tiếp theo: Các trường THCS và Sở Giáo dục cần triển khai tập huấn, áp dụng thang đánh giá và phát triển hệ thống bài toán thực tiễn nhằm nâng cao năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn cho học sinh. Để biết thêm chi tiết và tài liệu hỗ trợ, vui lòng liên hệ với nhóm nghiên cứu hoặc truy cập các nguồn tài liệu giáo dục chính thức.