I. Tổng Quan Mô Hình Nông Lâm Kết Hợp Tại Vị Quang Cao Bằng
Xã Vị Quang, huyện Thông Nông, tỉnh Cao Bằng, đang chứng kiến sự phát triển của nhiều mô hình nông lâm kết hợp. Người dân đã thử nghiệm và phát triển các mô hình này dựa trên điều kiện tự nhiên và nguồn lực của gia đình. Canh tác theo hướng nông lâm kết hợp đã đóng góp tích cực vào việc nâng cao hiệu quả sử dụng đất, cải thiện môi trường sinh thái và gia tăng thu nhập cho người dân. Việc nhân rộng các mô hình có triển vọng đòi hỏi các phương pháp và công cụ đánh giá đơn giản, dễ áp dụng để cộng đồng có thể cải tiến và lan rộng. Theo số liệu thống kê năm 1943 độ che phủ toàn quốc là 42 %. Năm 1993 giảm xuống còn 27 %, điều này chứng tỏ diện tích rừng của nƣớc ta giảm xuống một cách nghiệm trọng. Trong khi đó rừng là một yếu tố hết sức quan trọng của môi trƣờng sinh thái.
1.1. Lịch Sử Hình Thành và Phát Triển Nông Lâm Kết Hợp
Sự ra đời của nông lâm kết hợp gắn liền với nhu cầu bảo vệ rừng và phát triển kinh tế bền vững. Trước đây, diện tích rừng giảm sút nghiêm trọng, đòi hỏi một hướng đi mới, kết hợp lợi ích của người dân sống gần rừng với việc bảo vệ và phát triển rừng. Nông lâm kết hợp trở thành một phương thức canh tác bền vững, hiệu quả, được ngành lâm nghiệp xã hội cung cấp và chuyển giao cho bà con. Mặt khác hệ thống NLKH có thể đƣợc sử dụng không những cho các hộ nông dân cá thể mà còn cho cả một cộng đồng dân cƣ.
1.2. Quan Điểm Khoa Học Về Hệ Thống Nông Lâm Kết Hợp
Có nhiều quan điểm về hệ thống nông lâm kết hợp, nhưng quan điểm của Landgren và Raintree được coi là hoàn chỉnh nhất. Theo đó, nông lâm kết hợp là hệ thống sử dụng đất, trong đó cây lâu năm (cây gỗ, cây bụi, cây ăn quả, cây công nghiệp...) được trồng trên cùng một diện tích với hoa màu hoặc vật nuôi, có sự tương tác hỗ trợ lẫn nhau về mặt sinh thái và kinh tế. Trong các hệ thống NLKH có mối tác động tƣơng hỗ qua lại cả về mặt sinh thái lẫn kinh tế giữa các thành phần của chúng (Landgren và Raintree, 1982).
II. Thách Thức Phát Triển Nông Lâm Kết Hợp Bền Vững Tại Cao Bằng
Đất đồi núi Việt Nam có độ dốc lớn, khí hậu nhiệt đới ẩm, mưa theo mùa và hoạt động khai thác thiếu quản lý, dẫn đến thoái hóa đất. Canh tác trên đồi núi dốc thiếu khoa học kỹ thuật làm giảm năng suất, chất lượng cây trồng, ảnh hưởng đến môi trường. Vị Quang Thông Nông Cao Bằng là một xã miền núi với địa hình đồi núi, việc canh tác còn nhiều hạn chế. Nền kinh tế phụ thuộc vào nông nghiệp và lâm nghiệp, đời sống người dân còn khó khăn, trình độ dân trí chưa cao, sản xuất nhỏ lẻ, cơ sở hạ tầng kém phát triển. Tình hình quản lý sử dụng đất đai chƣa hợp lý ảnh hƣởng không nhỏ đến sự phát triển kinh tế xã hội và đời sống của nhân dân.
2.1. Thực Trạng Thoái Hóa Đất và Biến Đổi Khí Hậu
Nguyên nhân chính dẫn đến thoái hóa đất và biến đổi khí hậu là do người dân canh tác nông nghiệp trên đất dốc theo hướng truyền thống và độc canh. Sau một thời gian canh tác, cây trồng cho năng suất thấp do đất bị khai thác không hợp lý, không theo kỹ thuật. Từ đó dẫn tới các hậu quả nhƣ năng xuất, chất lƣợng cây trồng ngày càng giảm, đất và môi trƣờng bị ảnh hƣởng dẫn tới các hiện tƣợc cực đoan hạn hán, mƣa lũ.
2.2. Hạn Chế Về Cơ Sở Hạ Tầng và Trình Độ Dân Trí
Xã Vị Quang có địa hình đồi núi, độ dốc lớn, gây khó khăn cho việc canh tác và giao thông. Cơ sở hạ tầng còn kém phát triển, trình độ dân trí chưa cao, sản xuất nhỏ lẻ, ảnh hưởng đến việc phát triển nông lâm kết hợp bền vững. Các tuyến đƣờng liên xã đã làm nhƣng do ảnh hƣởng của điều kiện tự nhiên và địa 9 hình đã xuống cấp gây khó khăn cho việc giao thông cũng nhƣ giao lƣu buôn bán với các địa phƣơng khác.
III. Cách Đánh Giá Hiệu Quả Kinh Tế Mô Hình Nông Lâm Kết Hợp
Để đánh giá hiệu quả của mô hình nông lâm kết hợp Vị Quang, cần xem xét các yếu tố kinh tế, xã hội và môi trường. Các chỉ số kinh tế bao gồm thu nhập, chi phí, lợi nhuận, hiệu quả sử dụng đất. Các chỉ số xã hội bao gồm việc làm, thu nhập bình quân đầu người, cải thiện đời sống. Các chỉ số môi trường bao gồm bảo vệ đất, nước, đa dạng sinh học. Hiện tại để nhân rộng các mô hình có triển vọng tại địa phƣơng thì ngƣời dân và các cơ quan khuyến nông lâm cần tìm ra các phƣơng pháp và công cụ đơn giản, dễ áp dụng để cộng đồng đánh giá các mô hình hiện có từ đó làm cơ sở cho việc cải tiến và lan rộng.
3.1. Phương Pháp Phân Loại Các Mô Hình Nông Lâm Kết Hợp
Các mô hình nông lâm kết hợp có thể được phân loại dựa trên cấu trúc (ví dụ: R-VAC-Rg, R-VC-Rg, VAC), loại cây trồng, vật nuôi, và mục đích sử dụng. Việc phân loại giúp đánh giá và so sánh hiệu quả của các mô hình khác nhau. NLKH chính là một phƣơng thức canh tác bền vững hiệu quả mà ngành Lâm nghiệp xã hội cung cấp chuyển giao cho bà con.
3.2. Phương Pháp Đánh Giá Hiệu Quả Kinh Tế Xã Hội Môi Trường
Hiệu quả kinh tế được đánh giá bằng các chỉ số như thu nhập, chi phí, lợi nhuận, hiệu quả sử dụng đất. Hiệu quả xã hội được đánh giá bằng việc làm, thu nhập bình quân đầu người, cải thiện đời sống. Hiệu quả môi trường được đánh giá bằng bảo vệ đất, nước, đa dạng sinh học trong nông lâm kết hợp. Để giảm thiểu sự suy thoái tài nguyên môi truờng toàn cầu nạn phá rừng đốt nuơng làm rẫy, gây mất cân bằng sinh thái, đã có nhiều nghiên cứu về các phuơng thức canh tác khác nhau nhƣng cùng chung mục đích giảm suy thoái đất, bảo vệ môi truờng, tăng hiệu quả kinh tế đảm bảo tính chất bền vững.
IV. Ứng Dụng Thực Tế Đánh Giá Mô Hình Nông Lâm Kết Hợp Điển Hình
Nghiên cứu đã khảo sát một số mô hình nông lâm kết hợp hiệu quả nhất điển hình tại xã Vị Quang, bao gồm hệ thống R-VAC-Rg (Rừng - Vườn - Ao - Ruộng), R-VC-Rg (Rừng - Vườn - Chuồng - Ruộng) và VAC (Vườn - Ao - Chuồng). Kết quả cho thấy các mô hình này mang lại lợi ích kinh tế, xã hội và môi trường đáng kể cho người dân địa phương. Vị Quang cũng nhƣ nhiều địa phƣơng khác trong cả nƣớc, trong những năm qua tùy vào điều kiện thực tế và điều kiện tự nhiên của địa phƣơng và nguồn lực của hộ gia đình mà ngƣời dân đã thử nghiệm gây trồng và phát triển nhiều mô hình NLKH khác nhau.
4.1. Phân Tích Chi Tiết Hệ Thống R VAC Rg Rừng Vườn Ao Ruộng
Hệ thống R-VAC-Rg kết hợp trồng rừng, cây ăn quả, nuôi cá và trồng lúa. Mô hình này giúp đa dạng hóa nguồn thu nhập, cải thiện dinh dưỡng và bảo vệ môi trường. Bảng 2.3: Cơ cấu thu chi của hệ thống R-VAC-Rg.4: Cơ cấu sử dụng đất của hộ gia đình bà Đức .5: Cơ cấu thu chi của hệ thống R-VC-Rg.6: Cơ cấu sử dụng đất của hộ gia đình ông Vấy .7: Cơ cấu thu chi của hệ thống VAC .
4.2. Phân Tích Chi Tiết Hệ Thống VAC Vườn Ao Chuồng
Hệ thống VAC tập trung vào trồng cây ăn quả, nuôi cá và chăn nuôi. Mô hình này giúp tận dụng tối đa diện tích đất, tạo ra nguồn phân bón hữu cơ và tăng thu nhập cho gia đình. Sau đó là các hệthống Rừng - Vƣờn - Ao - Chuồng (RVAC) và vƣờn đồi đƣợc phát triển mạnh ởcác khu vực dân cƣ miền núi. Các hệthống rừng ngập mặn- nuôi trồng thủy sản cũng đƣợc phát triển mạnh ởvùng duyên hải các tỉnh miền Trung và miền Nam.
V. Giải Pháp Nâng Cao Hiệu Quả Mô Hình Nông Lâm Kết Hợp Cao Bằng
Để nâng cao hiệu quả của mô hình nông lâm kết hợp tại xã Vị Quang, cần có các giải pháp về kỹ thuật, chính sách, thị trường, cơ sở hạ tầng và vốn. Cần khuyến khích người dân áp dụng các kỹ thuật canh tác tiên tiến, được tiếp cận các chính sách hỗ trợ của nhà nước, mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm và đầu tư vào cơ sở hạ tầng. Đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả hệ thống NLKH . Giải pháp về kỹ thật . Đối với chính quyền địa phƣơng. Đối với ngƣời dân . Giải pháp về thị trƣờng.1 Đối với nhà nƣớc và chính quyền địa phƣơng .2 Đối với ngƣời dân .3 Giải pháp về cơ sở hạ tầng . Giải pháp về vốn . Giải pháp về giống .
5.1. Giải Pháp Về Kỹ Thuật Canh Tác và Giống Cây Trồng
Cần chuyển giao các kỹ thuật canh tác tiên tiến, phù hợp với điều kiện địa phương, như trồng xen canh, luân canh, sử dụng phân bón hữu cơ, quản lý dịch hại tổng hợp. Đồng thời, cần lựa chọn các giống cây trồng phù hợp nông lâm kết hợp Cao Bằng, có năng suất cao, chất lượng tốt và khả năng chống chịu sâu bệnh. Loại cây rừng trồng có khả năng cạnh tranh với các loại cây nông nghiệp + Tối ƣu hoá mật độ để đảm bảo sự sinh truởng liên tục của cây trồng thân gỗ.
5.2. Chính Sách Hỗ Trợ và Phát Triển Thị Trường Tiêu Thụ
Nhà nước cần có các chính sách hỗ trợ nông lâm kết hợp Cao Bằng về vốn, kỹ thuật, giống cây trồng, vật nuôi. Đồng thời, cần phát triển thị trường tiêu thụ sản phẩm, kết nối người sản xuất với người tiêu dùng, xây dựng chuỗi giá trị nông lâm kết hợp. Đặc biệt từ sau khi các nghị định của Thủ tƣớng Chính phủ nhƣ: Nghị định 327/CP (9/1992) về chủ trƣơng sử dụng đất trống đồi núi trọc, bãi bồi ven biển và mặt nƣớc, hay Nghị định 64/CP(27/9/1993) và 02/CP(15/7/1994) quy định về việc giao đất giao rừng cho các tổ chức xã hội, hộ gia đình sử dụng lâu dài vào mục đích lâm nghiệp đã thúc đẩy hoạt động kinh doanh NLKH phát triển mạnh.
VI. Tương Lai Phát Triển Nông Lâm Kết Hợp Bền Vững Tại Vị Quang
Với những lợi ích kinh tế, xã hội và môi trường đã được chứng minh, nông lâm kết hợp có tiềm năng lớn để phát triển bền vững tại xã Vị Quang. Cần có sự chung tay của nhà nước, người dân và các tổ chức xã hội để khai thác tối đa tiềm năng này, góp phần nâng cao đời sống người dân và bảo vệ môi trường. Hiện tại để nhân rộng các mô hình có triển vọng tại địa phƣơng thì ngƣời dân và các cơ quan khuyến nông lâm cần tìm ra các phƣơng pháp và công cụ đơn giản, dễ áp dụng để cộng đồng đánh giá các mô hình hiện có từ đó làm cơ sở cho việc cải tiến và lan rộng.
6.1. Nông Lâm Kết Hợp và Ứng Phó Với Biến Đổi Khí Hậu
Nông lâm kết hợp và biến đổi khí hậu có mối quan hệ chặt chẽ. Các mô hình nông lâm kết hợp giúp giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu, như xói mòn đất, hạn hán, lũ lụt. Đồng thời, nông lâm kết hợp cũng giúp hấp thụ khí CO2, giảm hiệu ứng nhà kính. Nguyên nhân chính dẫn tới hiện tƣợng đất bị thoái hóa, khi hậu bị thay đổi là việc ngƣời dân canh tác nông nghiệp trên đất dốc theo hƣớng truyền thống và độc canh nêu sau một thời gian canh tác cây trồng đem lại năng xuất thấp do đất 2 đã bị khai thác không hợp lý, không theo kỹ thuật khiến cho việc phát triển kinh tế dựa vào cây trồng nông nghiệp theo hƣớng độc canh không đem lại hiệu quả cho ngƣời dân.
6.2. Nông Lâm Kết Hợp và Giảm Nghèo Bền Vững
Nông lâm kết hợp và giảm nghèo có mối quan hệ mật thiết. Các mô hình nông lâm kết hợp giúp đa dạng hóa nguồn thu nhập, tạo việc làm, cải thiện đời sống cho người dân, đặc biệt là người nghèo ở vùng sâu, vùng xa. Vị Quang cũng nhƣ nhiều địa phƣơng khác trong cả nƣớc, trong những năm qua tùy vào điều kiện thực tế và điều kiện tự nhiên của địa phƣơng và nguồn lực của hộ gia đình mà ngƣời dân đã thử nghiệm gây trồng và phát triển nhiều mô hình NLKH khác nhau.
