Tổng quan nghiên cứu

Trầm cảm là một trong những rối loạn tâm thần phổ biến và gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống cũng như khả năng lao động của người bệnh. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tỷ lệ mắc rối loạn trầm cảm chiếm khoảng 5% dân số toàn cầu, đứng thứ hai trong các nguyên nhân gây suy giảm chức năng nghề nghiệp và xã hội chỉ sau bệnh tim mạch. Ở Việt Nam, tỷ lệ hiện mắc trầm cảm được ước tính khoảng 8,35% dân số. Trầm cảm có thể xuất hiện ở mọi lứa tuổi, trong đó tỷ lệ nữ giới mắc bệnh cao gấp đôi so với nam giới. Bệnh biểu hiện bằng các triệu chứng khí sắc trầm, mất hứng thú, mệt mỏi, suy giảm nhận thức và có thể dẫn đến hành vi tự sát nếu không được điều trị kịp thời.

Liệu pháp cảm xúc hành vi hợp lý (Rational Emotive Behaviour Therapy - REBT) là một phương pháp tâm lý trị liệu dựa trên việc thay đổi nhận thức sai lệch để cải thiện cảm xúc và hành vi của bệnh nhân. REBT được phát triển bởi Albert Ellis từ những năm 1950 và đã được chứng minh hiệu quả trong điều trị các rối loạn tâm lý, đặc biệt là trầm cảm. Tại Việt Nam, nghiên cứu về hiệu quả của REBT trên bệnh nhân trầm cảm còn hạn chế, đặc biệt trong môi trường bệnh viện tâm thần.

Mục tiêu nghiên cứu là đánh giá hiệu quả của liệu pháp cảm xúc hành vi hợp lý trên bệnh nhân trầm cảm đến điều trị tại Bệnh viện Tâm thần Đà Nẵng trong khoảng thời gian từ tháng 12/2017 đến tháng 10/2018. Nghiên cứu nhằm xác định mức độ cải thiện các triệu chứng trầm cảm qua các thời điểm điều trị và các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả của liệu pháp. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bổ sung bằng chứng khoa học cho việc ứng dụng REBT trong điều trị trầm cảm tại Việt Nam, góp phần nâng cao chất lượng chăm sóc sức khỏe tâm thần.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết về trầm cảm và mô hình liệu pháp cảm xúc hành vi hợp lý (REBT). Trầm cảm được định nghĩa theo tiêu chuẩn chẩn đoán ICD-10 và DSM-5, với các triệu chứng đặc trưng gồm giảm khí sắc, mất hứng thú, mệt mỏi, rối loạn nhận thức và hành vi. REBT dựa trên mô hình ABCDEF, trong đó:

  • A (Activating event): Sự kiện kích hoạt
  • B (Belief): Niềm tin về sự kiện
  • C (Consequence): Hậu quả cảm xúc và hành vi
  • D (Dispute): Tranh luận để thay đổi niềm tin không hợp lý
  • E (Effect): Hiệu quả của việc thay đổi niềm tin
  • F (Further action): Hành động tiếp theo để duy trì thay đổi

Ba khái niệm chính trong REBT bao gồm niềm tin lành mạnh và không lành mạnh, sự kiện hoạt hóa và hậu quả cảm xúc - hành vi. REBT tập trung vào việc nhận diện và thay thế các niềm tin phi lý, cứng nhắc bằng các niềm tin hợp lý, linh hoạt nhằm giảm các triệu chứng trầm cảm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu được thiết kế theo phương pháp thử nghiệm lâm sàng có đối chứng, tiến hành tại Bệnh viện Tâm thần Đà Nẵng từ tháng 12/2017 đến tháng 10/2018. Tổng số mẫu nghiên cứu là 60 bệnh nhân trầm cảm, được lựa chọn ngẫu nhiên theo tiêu chuẩn chẩn đoán ICD-10 và phân chia thành hai nhóm:

  • Nhóm can thiệp (30 bệnh nhân): điều trị bằng thuốc chống trầm cảm Amitriptyline kết hợp liệu pháp REBT.
  • Nhóm chứng (30 bệnh nhân): điều trị bằng thuốc Amitriptyline đơn thuần.

Quy trình sàng lọc sử dụng bảng PHQ-9 với điểm cắt trên 9 để xác định bệnh nhân trầm cảm. Các buổi trị liệu REBT được thực hiện 1 lần/tuần, mỗi buổi kéo dài 45-60 phút, tổng cộng 9 buổi. Dữ liệu được thu thập qua các thang đo trầm cảm PHQ-9 và Beck Depression Inventory (BDI) tại ba thời điểm: trước điều trị (T0), sau 4 tuần (T1) và sau 9 tuần (T2). Phân tích số liệu sử dụng phần mềm SPSS 23.0 với các phương pháp thống kê mô tả, phân tích phương sai ANOVA và kiểm định tương quan Pearson.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Giảm điểm trầm cảm qua các thời điểm: Nhóm can thiệp có sự giảm điểm trung bình PHQ-9 từ khoảng 15,2 (T0) xuống còn 7,8 (T2), tương đương giảm 48,7%. Nhóm chứng giảm từ 15,0 xuống 11,4, giảm 24%. Điểm BDI cũng giảm tương tự, nhóm can thiệp giảm 50%, nhóm chứng giảm 22%.

  2. Tỷ lệ bệnh nhân đạt cải thiện lâm sàng: 70% bệnh nhân nhóm can thiệp đạt mức giảm điểm trầm cảm trên 50% sau 9 tuần, trong khi nhóm chứng chỉ đạt 40%.

  3. Mối tương quan giữa PHQ-9 và BDI: Có sự tương quan chặt chẽ (r=0,82, p<0,01) giữa hai thang đo, chứng tỏ tính nhất quán trong đánh giá mức độ trầm cảm.

  4. Yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả điều trị: Giới tính, trình độ học vấn và tình trạng hôn nhân không ảnh hưởng đáng kể đến kết quả điều trị (p>0,05). Tuy nhiên, bệnh nhân có mức độ trầm cảm nhẹ đến vừa đáp ứng tốt hơn so với mức độ nặng.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy liệu pháp REBT kết hợp thuốc chống trầm cảm mang lại hiệu quả vượt trội so với chỉ dùng thuốc đơn thuần trong việc giảm các triệu chứng trầm cảm. Việc giảm điểm PHQ-9 và BDI gần gấp đôi ở nhóm can thiệp phản ánh sự cải thiện rõ rệt về mặt cảm xúc và nhận thức của bệnh nhân. Điều này phù hợp với các nghiên cứu quốc tế đã chứng minh hiệu quả của liệu pháp nhận thức hành vi trong điều trị trầm cảm.

Sự không ảnh hưởng của các yếu tố nhân khẩu học đến hiệu quả điều trị cho thấy REBT có thể áp dụng rộng rãi cho nhiều nhóm bệnh nhân khác nhau. Việc sử dụng các thang đo chuẩn hóa như PHQ-9 và BDI giúp đánh giá khách quan và có thể trình bày qua biểu đồ đường thể hiện sự thay đổi điểm số qua các thời điểm, minh họa rõ ràng hiệu quả của liệu pháp.

Ngoài ra, tỷ lệ hài lòng cao với liệu pháp REBT cũng góp phần củng cố tính khả thi và hiệu quả của phương pháp này trong thực tế điều trị tại bệnh viện tâm thần. Kết quả nghiên cứu bổ sung bằng chứng khoa học cho việc ứng dụng REBT tại Việt Nam, đồng thời mở ra hướng phát triển các chương trình can thiệp tâm lý hiệu quả, tiết kiệm chi phí.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Triển khai rộng rãi liệu pháp REBT tại các cơ sở y tế tâm thần: Đào tạo cán bộ tâm lý và bác sĩ về kỹ thuật REBT nhằm nâng cao chất lượng điều trị trầm cảm, hướng tới mục tiêu giảm điểm trầm cảm trung bình ít nhất 40% trong vòng 3 tháng.

  2. Xây dựng chương trình đào tạo chuyên sâu về REBT: Tổ chức các khóa huấn luyện định kỳ cho nhân viên y tế tâm thần trong vòng 6 tháng, đảm bảo 80% cán bộ tham gia có thể thực hiện liệu pháp độc lập.

  3. Tăng cường phối hợp đa ngành trong điều trị trầm cảm: Kết hợp thuốc chống trầm cảm với liệu pháp tâm lý REBT để tối ưu hóa hiệu quả điều trị, giảm tỷ lệ tái phát trong 1 năm sau điều trị.

  4. Phát triển hệ thống đánh giá và theo dõi kết quả điều trị: Áp dụng các thang đo chuẩn hóa như PHQ-9 và BDI định kỳ để đánh giá tiến triển bệnh nhân, từ đó điều chỉnh phác đồ điều trị phù hợp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Bác sĩ tâm thần và cán bộ y tế tâm thần: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và hướng dẫn thực hành về liệu pháp REBT, giúp nâng cao hiệu quả điều trị trầm cảm tại các bệnh viện và trung tâm y tế.

  2. Chuyên gia tâm lý học lâm sàng: Tài liệu chi tiết về quy trình và kỹ thuật REBT hỗ trợ trong việc thiết kế các chương trình can thiệp tâm lý phù hợp với bệnh nhân trầm cảm.

  3. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành tâm lý học, y học: Luận văn là nguồn tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, phân tích số liệu và ứng dụng liệu pháp tâm lý trong thực tiễn.

  4. Nhà quản lý y tế và hoạch định chính sách: Cung cấp bằng chứng khoa học để xây dựng các chính sách phát triển dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần hiệu quả, tiết kiệm chi phí.

Câu hỏi thường gặp

  1. Liệu liệu pháp REBT có phù hợp với mọi mức độ trầm cảm không?
    REBT hiệu quả nhất với bệnh nhân trầm cảm mức độ nhẹ đến vừa. Với trầm cảm nặng, cần kết hợp với thuốc và các liệu pháp hỗ trợ khác để đạt kết quả tốt.

  2. Thời gian điều trị REBT kéo dài bao lâu?
    Thông thường liệu trình gồm 9 buổi, mỗi buổi 45-60 phút, thực hiện 1 lần/tuần. Thời gian này đủ để bệnh nhân nhận diện và thay đổi các niềm tin phi lý.

  3. REBT có thể áp dụng độc lập hay phải kết hợp thuốc?
    REBT có thể áp dụng độc lập trong một số trường hợp nhẹ, nhưng thường được khuyến cáo kết hợp với thuốc chống trầm cảm để tăng hiệu quả và giảm tái phát.

  4. Các yếu tố nào ảnh hưởng đến hiệu quả của REBT?
    Nghiên cứu cho thấy giới tính, trình độ học vấn và tình trạng hôn nhân không ảnh hưởng đáng kể. Mức độ trầm cảm và sự cam kết của bệnh nhân là yếu tố quan trọng.

  5. Làm thế nào để duy trì kết quả sau khi kết thúc liệu trình REBT?
    Bệnh nhân được hướng dẫn kỹ năng tự nhận thức, tự điều chỉnh niềm tin và hành vi, đồng thời biết cách tìm kiếm sự hỗ trợ khi cần thiết để phòng ngừa tái phát.

Kết luận

  • Liệu pháp cảm xúc hành vi hợp lý (REBT) kết hợp thuốc chống trầm cảm giúp giảm điểm trầm cảm trung bình gần 50% sau 9 tuần điều trị.
  • REBT cải thiện rõ rệt các triệu chứng cảm xúc và nhận thức, nâng cao chất lượng cuộc sống cho bệnh nhân trầm cảm.
  • Hiệu quả điều trị không bị ảnh hưởng bởi các yếu tố nhân khẩu học như giới tính, trình độ học vấn hay tình trạng hôn nhân.
  • Nghiên cứu cung cấp bằng chứng khoa học quan trọng cho việc ứng dụng REBT trong điều trị trầm cảm tại Việt Nam.
  • Đề xuất triển khai đào tạo và áp dụng rộng rãi REBT tại các cơ sở y tế tâm thần nhằm nâng cao hiệu quả điều trị và giảm gánh nặng bệnh tật.

Hành động tiếp theo: Các cơ sở y tế và nhà quản lý cần phối hợp xây dựng chương trình đào tạo REBT, đồng thời phát triển hệ thống đánh giá hiệu quả điều trị để nhân rộng mô hình này. Để biết thêm chi tiết và hướng dẫn thực hành, quý độc giả có thể liên hệ với Bệnh viện Tâm thần Đà Nẵng hoặc các chuyên gia tâm lý học lâm sàng.