Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng và gia tăng dân số tại Thành phố Hồ Chí Minh, hệ thống giao thông đang đối mặt với nhiều thách thức nghiêm trọng. Tính đến năm 2018, dân số thành phố đạt khoảng 8,7 triệu người, trong khi số lượng phương tiện giao thông cá nhân như xe máy lên tới 6,2 triệu chiếc, với tỷ lệ trung bình mỗi gia đình 4 người sở hữu khoảng 3,5 xe máy. Diện tích đất dành cho giao thông chỉ chiếm khoảng 1,7-2% tổng diện tích đất đô thị, tương đương 2,2 m² mặt đường/người, dẫn đến tình trạng quá tải và ùn tắc giao thông nghiêm trọng. Trong đó, cầu vượt bộ hành (CVBH) được xem là một giải pháp kỹ thuật quan trọng nhằm đảm bảo an toàn cho người đi bộ và giảm thiểu xung đột giao thông.

Tuy nhiên, thực tế cho thấy hiệu quả sử dụng các cầu vượt bộ hành tại Thành phố Hồ Chí Minh còn rất hạn chế. Nhiều cầu vượt bị bỏ hoang, ít người sử dụng, bị chiếm dụng làm nơi buôn bán, tụ tập, gây mất vệ sinh và an ninh. Điều này không chỉ gây lãng phí nguồn lực đầu tư mà còn ảnh hưởng tiêu cực đến cảnh quan đô thị và an toàn giao thông. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đánh giá hiệu quả sử dụng các cầu vượt bộ hành trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh, làm rõ các nhân tố ảnh hưởng đến việc sử dụng, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng trong giai đoạn từ năm 2001 đến 2019.

Nghiên cứu có phạm vi khảo sát tại 6 cầu vượt bộ hành điển hình thuộc các quận Bình Thạnh, Thủ Đức, Gò Vấp, Quận 5 và các khu vực công viên, bệnh viện, khu vui chơi giải trí. Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ giúp các cơ quan quản lý giao thông và quy hoạch điều chỉnh chính sách, thiết kế cầu vượt phù hợp hơn mà còn góp phần nâng cao nhận thức và hành vi của người dân trong việc sử dụng cầu vượt bộ hành, hướng tới phát triển giao thông bền vững và an toàn hơn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn sử dụng bốn lý thuyết chính để phân tích và đánh giá hiệu quả sử dụng cầu vượt bộ hành:

  1. Lý thuyết Chức năng – Cấu trúc: Giúp hiểu mối quan hệ giữa chức năng của cầu vượt bộ hành (như chuyển dòng di chuyển, đảm bảo an toàn, mỹ thuật, dịch vụ xã hội) và cấu trúc vật lý của nó (vị trí, thiết kế, vật liệu, trang thiết bị). Lý thuyết này nhấn mạnh rằng cấu trúc phải phù hợp để thực hiện chức năng, và chức năng tồn tại nhờ cấu trúc.

  2. Lý thuyết Hệ thống: Xem cầu vượt bộ hành như một thành phần trong hệ thống giao thông đô thị đa chức năng, đa cấp. Lý thuyết này nhấn mạnh tính toàn vẹn, đồng bộ và tương tác giữa các bộ phận trong hệ thống, từ đó đánh giá vai trò và hiệu quả của cầu vượt trong mạng lưới giao thông tổng thể.

  3. Lý thuyết Hành vi (Stimulus-Response): Tập trung vào phản ứng của người đi bộ trước các kích thích từ cầu vượt bộ hành như thiết kế, điều kiện vệ sinh, an ninh, tiện ích. Lý thuyết này giúp giải thích hành vi sử dụng hoặc từ chối sử dụng cầu vượt dựa trên các kích thích nhận được.

  4. Lý thuyết Hành vi lựa chọn hợp lý: Mở rộng từ lý thuyết hành vi, lý thuyết này phân tích quá trình nhận thức, đánh giá chi phí – lợi ích của người đi bộ khi quyết định sử dụng cầu vượt hay băng ngang đường. Lý thuyết giúp làm rõ các yếu tố tâm lý, xã hội ảnh hưởng đến lựa chọn hành vi.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: cầu vượt bộ hành, hiệu quả sử dụng cầu vượt bộ hành, và hành vi người sử dụng cầu vượt bộ hành.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu kết hợp phương pháp định lượng và định tính nhằm đảm bảo tính toàn diện và độ tin cậy của kết quả.

  • Nguồn dữ liệu: Dữ liệu thu thập từ quan sát thực địa, phỏng vấn nhanh, khảo sát cấu trúc và tổ chức không gian của hơn 20 cầu vượt bộ hành trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. Ngoài ra, dữ liệu thứ cấp được lấy từ các báo cáo của Sở Giao thông Vận tải, các công trình nghiên cứu, tài liệu học thuật và phỏng vấn chuyên gia.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phần mềm SPSS để xử lý dữ liệu định lượng, phân tích thống kê mô tả và phân tích nhân tố. Phân tích định tính dựa trên nội dung phỏng vấn sâu và quan sát thực địa nhằm làm rõ nguyên nhân và bối cảnh sử dụng cầu vượt.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Mẫu khảo sát gồm 80 đơn vị quan sát (tương đương 80 giờ quan sát) và 24 bảng phỏng vấn nhanh tại 6 cầu vượt bộ hành điển hình. Mẫu được chọn theo phương pháp thuận tiện nhưng đảm bảo đa dạng về địa điểm và đặc điểm người sử dụng.

  • Timeline nghiên cứu: Quan sát và khảo sát được thực hiện trong khoảng thời gian 2018-2019, bao gồm cả ngày thường và cuối tuần để phản ánh đa dạng hành vi sử dụng.

Phương pháp nghiên cứu đảm bảo thu thập dữ liệu khách quan, phản ánh thực trạng sử dụng cầu vượt bộ hành, đồng thời kết hợp phân tích lý thuyết để đưa ra các kết luận và đề xuất phù hợp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ sử dụng cầu vượt bộ hành thấp: Qua 80 giờ quan sát tại 6 cầu vượt, chỉ khoảng 40-50% người đi bộ sử dụng cầu vượt, phần còn lại băng ngang đường trực tiếp. Tỷ lệ người không sử dụng cầu vượt cao hơn ở nhóm nam giới (61%) so với nữ giới (39%).

  2. Nhân tố kỹ thuật và thiết kế ảnh hưởng lớn đến việc sử dụng: Các cầu vượt có đường dẫn lên cầu dốc cao, không có thang máy hoặc đường dắt xe đạp, thiếu mái che mưa nắng, không có chiếu nghỉ hoặc hệ thống chiếu sáng kém đều có tỷ lệ sử dụng thấp hơn 30% so với cầu vượt được thiết kế thuận tiện.

  3. Tổ chức không gian và vệ sinh môi trường kém làm giảm hiệu quả sử dụng: Nhiều cầu vượt bị chiếm dụng làm nơi buôn bán, tụ tập, xả rác, gây mất vệ sinh và an ninh. Khoảng 60% người khảo sát cho biết họ không sử dụng cầu vượt do cảm giác không an toàn hoặc không thoải mái.

  4. Yếu tố văn hóa và thói quen ảnh hưởng đến hành vi sử dụng: Người dân có thói quen băng ngang đường truyền thống, đặc biệt là nhóm người lớn tuổi và người từ các tỉnh khác đến, ít có ý thức sử dụng cầu vượt. Khoảng 70% người không sử dụng cầu vượt cho biết họ cảm thấy đi bộ băng ngang đường nhanh và tiện lợi hơn.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy hiệu quả sử dụng cầu vượt bộ hành tại Thành phố Hồ Chí Minh còn hạn chế do nhiều nguyên nhân đa chiều. Về mặt kỹ thuật, thiết kế cầu vượt chưa thực sự thân thiện với người sử dụng, đặc biệt là người già, người khuyết tật và trẻ em, dẫn đến việc họ từ chối sử dụng. Điều này phù hợp với nghiên cứu quốc tế cho thấy thời gian và độ khó khi sử dụng cầu vượt là yếu tố quyết định hành vi người đi bộ.

Về tổ chức không gian, việc buôn bán lấn chiếm và vệ sinh kém làm giảm tính hấp dẫn và an toàn của cầu vượt, khiến người dân e ngại. So sánh với các nghiên cứu ở Hà Nội và các thành phố quốc tế, tình trạng này cũng phổ biến ở các đô thị đang phát triển, nhưng mức độ nghiêm trọng hơn tại Thành phố Hồ Chí Minh do quản lý chưa chặt chẽ.

Yếu tố văn hóa và thói quen cũng đóng vai trò quan trọng. Người dân có xu hướng lựa chọn phương án tiết kiệm thời gian và công sức, ngay cả khi vi phạm quy định giao thông. Điều này cho thấy cần có sự kết hợp giữa cải thiện thiết kế cầu vượt và nâng cao nhận thức cộng đồng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ sử dụng cầu vượt theo giới tính, độ tuổi, và các yếu tố thiết kế cầu vượt để minh họa rõ ràng hơn các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Cải thiện thiết kế cầu vượt bộ hành: Thiết kế đường dẫn lên cầu phải có độ dốc phù hợp, bổ sung thang máy, thang cuốn và đường dắt xe đạp để phục vụ người già, người khuyết tật và trẻ em. Mái che mưa nắng và hệ thống chiếu sáng cần được trang bị đầy đủ nhằm tăng tính tiện nghi và an toàn. Thời gian thực hiện: 1-3 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Giao thông Vận tải phối hợp với các đơn vị thiết kế và xây dựng.

  2. Tăng cường quản lý và duy trì vệ sinh môi trường cầu vượt: Xây dựng quy trình kiểm tra, xử lý nghiêm các hành vi buôn bán lấn chiếm, xả rác, tụ tập gây mất an ninh trên cầu vượt. Tăng cường lực lượng bảo vệ và lắp đặt camera giám sát. Thời gian thực hiện: ngay lập tức và duy trì thường xuyên. Chủ thể thực hiện: UBND các quận, Sở Giao thông Vận tải, Công an thành phố.

  3. Tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng: Triển khai các chiến dịch truyền thông về lợi ích và tầm quan trọng của việc sử dụng cầu vượt bộ hành, kết hợp với các biện pháp xử phạt vi phạm luật giao thông dành cho người đi bộ. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng. Chủ thể thực hiện: Sở Giao thông Vận tải, Ban An toàn Giao thông thành phố, các tổ chức xã hội.

  4. Xây dựng hệ thống cầu vượt bộ hành phù hợp với đặc điểm địa phương: Trước khi xây dựng cầu vượt mới, cần khảo sát kỹ lưỡng vị trí, nhu cầu sử dụng, đặc điểm dân cư và thói quen đi lại để thiết kế cầu vượt phù hợp, tránh lãng phí. Thời gian thực hiện: trong kế hoạch phát triển giao thông 5 năm tới. Chủ thể thực hiện: Sở Quy hoạch Kiến trúc, Sở Giao thông Vận tải, các đơn vị tư vấn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý giao thông và quy hoạch đô thị: Nghiên cứu giúp điều chỉnh chính sách, quy hoạch và thiết kế cầu vượt bộ hành phù hợp với thực tế, nâng cao hiệu quả đầu tư và sử dụng.

  2. Các nhà thiết kế và xây dựng công trình giao thông: Cung cấp cơ sở lý thuyết và dữ liệu thực tiễn để thiết kế cầu vượt thân thiện, an toàn và tiện lợi cho người sử dụng.

  3. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành đô thị học, giao thông vận tải: Là tài liệu tham khảo khoa học về hành vi người đi bộ, hiệu quả công trình giao thông và các yếu tố ảnh hưởng trong bối cảnh đô thị Việt Nam.

  4. Các tổ chức xã hội và cộng đồng dân cư: Hiểu rõ vai trò và lợi ích của cầu vượt bộ hành, từ đó nâng cao ý thức và hành vi sử dụng cầu vượt đúng quy định, góp phần xây dựng văn hóa giao thông an toàn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao người dân Thành phố Hồ Chí Minh không sử dụng cầu vượt bộ hành nhiều?
    Nguyên nhân chính là do thiết kế cầu vượt chưa thuận tiện (đường dẫn dốc, thiếu thang máy), vệ sinh kém, an ninh không đảm bảo và thói quen băng ngang đường truyền thống. Ví dụ, khảo sát cho thấy 61% nam giới thường băng ngang đường thay vì sử dụng cầu vượt.

  2. Các yếu tố kỹ thuật nào ảnh hưởng đến việc sử dụng cầu vượt bộ hành?
    Độ dốc đường dẫn, chiều dài cầu, thiếu mái che, không có thang máy hoặc thang cuốn là những yếu tố làm giảm sự tiện lợi và an toàn, khiến người đi bộ ngại sử dụng. Một số cầu vượt có tỷ lệ sử dụng thấp hơn 30% so với cầu vượt được thiết kế tốt.

  3. Làm thế nào để cải thiện hiệu quả sử dụng cầu vượt bộ hành?
    Cần cải thiện thiết kế cầu vượt, tăng cường quản lý vệ sinh và an ninh, đồng thời tuyên truyền nâng cao nhận thức người dân. Ví dụ, lắp đặt thang máy và mái che đã giúp tăng tỷ lệ sử dụng cầu vượt tại một số địa điểm khảo sát.

  4. Có những giải pháp nào để hạn chế việc buôn bán và tụ tập trên cầu vượt?
    Xây dựng quy định xử phạt nghiêm, tăng cường lực lượng bảo vệ, lắp đặt camera giám sát và tổ chức các chiến dịch tuyên truyền về ý thức cộng đồng. Các biện pháp này đã được áp dụng thành công tại một số cầu vượt trong thành phố.

  5. Tại sao cần nghiên cứu hành vi người đi bộ trong việc sử dụng cầu vượt?
    Hiểu được hành vi và động cơ lựa chọn của người đi bộ giúp thiết kế và quản lý cầu vượt phù hợp hơn, từ đó nâng cao hiệu quả sử dụng và an toàn giao thông. Ví dụ, lý thuyết hành vi lựa chọn hợp lý cho thấy người đi bộ cân nhắc chi phí – lợi ích khi quyết định sử dụng cầu vượt hay băng ngang đường.

Kết luận

  • Cầu vượt bộ hành đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo an toàn giao thông và giảm ùn tắc tại Thành phố Hồ Chí Minh, tuy nhiên hiệu quả sử dụng còn thấp, chỉ khoảng 40-50% người đi bộ sử dụng.

  • Các yếu tố kỹ thuật như thiết kế đường dẫn, trang thiết bị hỗ trợ, mái che và chiếu sáng ảnh hưởng trực tiếp đến hành vi sử dụng cầu vượt.

  • Tổ chức không gian và quản lý vệ sinh, an ninh cầu vượt còn nhiều hạn chế, gây mất an toàn và giảm sự hấp dẫn đối với người sử dụng.

  • Yếu tố văn hóa, thói quen và nhận thức cộng đồng là nguyên nhân quan trọng khiến người dân không mặn mà với việc sử dụng cầu vượt bộ hành.

  • Đề xuất các giải pháp cải thiện thiết kế, quản lý, tuyên truyền và quy hoạch phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng cầu vượt bộ hành trong giai đoạn tiếp theo.

Next steps: Triển khai các giải pháp cải tạo cầu vượt hiện hữu, xây dựng cầu vượt mới theo tiêu chuẩn thân thiện người dùng, đồng thời tăng cường công tác truyền thông và quản lý. Các cơ quan chức năng cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các khuyến nghị này.

Call-to-action: Các nhà quản lý, chuyên gia quy hoạch và cộng đồng dân cư hãy cùng chung tay nâng cao hiệu quả sử dụng cầu vượt bộ hành, góp phần xây dựng hệ thống giao thông an toàn, hiện đại và bền vững cho Thành phố Hồ Chí Minh.