Đặc Điểm Motif Trong Truyện Cổ Tích Hiện Đại Việt Nam

Thuật ngữ motif có nguồn gốc từ nước ngoài, được sử dụng rộng rãi trong nghiên cứu văn học, đặc biệt là văn học dân gian. A. Vexelopxki là người đầu tiên đưa ra khái niệm motif như một phạm trù trong nghiên cứu văn học. Sau đó, Antti Aarne và Stith Thompson đã quốc tế hóa thuật ngữ này. Theo Stith Thompson, motif là bất kỳ phần nào có thể phân tích được trong một tiết truyện. Ở Việt Nam, các công trình như Từ điển thuật ngữ văn học, Từ điển tu từ - phong cách thi pháp học, Văn học dân gian Việt Nam đã trình bày lý thuyết về motif như những yếu tố ổn định, được sử dụng nhiều lần trong sáng tác văn học nghệ thuật.

Truyện cổ tích dân gian được xây dựng từ những motif – kiểu truyện có kết cấu và nhân vật đặc trưng. Motif là một yếu tố thi pháp cơ bản của truyện cổ tích. Có thể hiểu motif là một dạng hình thức nghệ thuật ổn định, tồn tại dưới dạng khuôn mẫu và được sử dụng trong nhiều thể loại truyện, đặc biệt là truyện cổ tích. Motif là một công thức được sử dụng nhiều lần, liên quan chặt chẽ đến cốt truyện của tác phẩm. Các nhà văn hiện đại đã kế thừa và sáng tạo motif để tạo ra những câu chuyện hấp dẫn, mang đậm dấu ấn thời đại.

Trong quá trình khảo sát, có thể chia motif trong truyện cổ tích hiện đại thành hai nhóm chính: motif kế thừa từ truyện cổ tích dân gian và motif sáng tạo mới của các nhà văn. Cách phân loại này giúp làm rõ đặc điểm của các motif và chỉ ra những điểm mới trong từng motif, từ đó thấy được sự phát triển của truyện cổ tích hiện đại Việt Nam. Ví dụ, motif sinh nở thần kỳ là một motif kế thừa từ truyện cổ tích dân gian, nhưng đã có những biến đổi nhất định trong truyện cổ tích hiện đại.

Để xác định một yếu tố trong truyện có phải là motif hay không, cần xem xét các tiêu chí sau: tính lặp lại, tính ổn định, tính điển hình, và tính biểu tượng. Motif phải xuất hiện nhiều lần trong tác phẩm hoặc trong nhiều tác phẩm khác nhau. Motif phải có cấu trúc ổn định, không thay đổi quá nhiều qua các lần xuất hiện. Motif phải đại diện cho một ý nghĩa hoặc một giá trị nào đó. Motif phải có khả năng gợi liên tưởng đến những ý nghĩa sâu xa hơn.

Truyện cổ tích hiện đại chịu ảnh hưởng sâu sắc từ truyện cổ tích truyền thống. Các nhà văn thường sử dụng lại các motif quen thuộc, nhưng đồng thời cũng biến đổi chúng để phù hợp với bối cảnh xã hội hiện đại. Sự kế thừa và sáng tạo này tạo nên sự đa dạng và phong phú cho hệ thống motif trong truyện cổ tích hiện đại. Ví dụ, motif về người nghèo khổ được giúp đỡ là một motif truyền thống, nhưng trong truyện cổ tích hiện đại, người nghèo có thể tự mình vươn lên bằng tài năng và nỗ lực của bản thân.

Motif sinh nở thần kì rất phổ biến trong truyện cổ Việt Nam và thế giới. Motif này xuất phát từ quan niệm về sự thụ thai tinh khiết của người phụ nữ, từ niềm tin nguyên thủy. Họ cho rằng đứa trẻ không phải là kết quả trực tiếp của hành động giao hợp giữa nam và nữ mà các nhân vật thường có xuất xứ lạ kì, là kết quả của sự hòa hợp giữa tự nhiên và con người. Nếu như trong truyền thuyết, motif này xuất hiện khá nhiều và là một trong ba motif chính: sinh nở thần kì – chiến công phi thường – hóa thân thể hiện cuộc đời của các nhân vật truyền thuyết (anh hùng chống giặc ngoại xâm) thì trong truyện cổ tích hiện đại motif này không mang vai trò đó nữa. Nó xuất hiện ở đầu truyện với nhân vật người cha, người mẹ hiếm muộn ngày đêm mong mỏi mình có được đứa con với 6 tác phẩm (chiếm 1,6%) như sau: Chiếc vòng bạch ngọc (Thy Hạc), Nàng công chúa biển (Trần Hoài Dương), Nàng Út Ống Trúc (Nguyên Hương),…

Motif thách cưới Trong truyện cổ tích hiện đại, motif này xuất hiện với tỉ lệ thấp (1,9%), liên quan tới 7 tác phẩm sau: Chuyện chàng đốn củi (Tô Hoài), Đám cưới kì lạ (Tô Hoài), Phượng Hoàng đất (Tô Hoài),… Trong Chuyện chàng đốn củi, để cưới được công chúa, chàng đốn củi phải trải qua ba lần thách đố của nhà vua. Lần thứ nhất, nhà vua yêu cầu chàng đốn củi phải tìm được một con chim biết nói tiếng người. Lần thứ hai, nhà vua yêu cầu chàng đốn củi phải tìm được một bông hoa biết hát. Lần thứ ba, nhà vua yêu cầu chàng đốn củi phải tìm được một viên ngọc có thể chữa được mọi bệnh tật. Cuối cùng, chàng đốn củi đã vượt qua tất cả các thử thách và cưới được công chúa.

Nhiều motif trong truyện cổ tích hiện đại tập trung vào việc ca ngợi những phẩm chất tốt đẹp của con người, như lòng dũng cảm, sự trung thực, lòng nhân ái, và tinh thần đoàn kết. Đồng thời, chúng cũng phê phán những thói hư tật xấu, như sự tham lam, ích kỷ, và độc ác. Ví dụ, motif về người tốt bụng được đền đáp thường được sử dụng để khuyến khích mọi người sống lương thiện và giúp đỡ người khác.

Truyện cổ tích hiện đại thường kết thúc bằng một cái kết có hậu, trong đó những người tốt được hưởng hạnh phúc và những kẻ xấu bị trừng phạt. Cái kết này thể hiện khát vọng của con người về một cuộc sống công bằng, hạnh phúc, và viên mãn. Motif về sự đoàn tụ và hạnh phúc thường được sử dụng để khẳng định niềm tin vào tương lai tươi sáng.

Trong truyện cổ tích truyền thống, nhân vật thường phải dựa vào sự giúp đỡ của các thế lực siêu nhiên để vượt qua khó khăn. Tuy nhiên, trong truyện cổ tích hiện đại, nhân vật thường tự mình giải quyết vấn đề bằng tài năng và nỗ lực của bản thân. Sự thay đổi này phản ánh sự đề cao vai trò của con người trong xã hội hiện đại.

Truyện cổ tích hiện đại thường đề cập đến những vấn đề như bảo vệ môi trường, bình đẳng giới, và sự phát triển của khoa học công nghệ. Những vấn đề này được thể hiện thông qua những motif mới, phản ánh những mối quan tâm của xã hội hiện đại. Ví dụ, motif về robot thông minh giúp đỡ con người là một motif mới xuất hiện trong truyện cổ tích hiện đại.

Bước 1: Đọc kỹ tác phẩm và xác định các yếu tố lặp đi lặp lại. Bước 2: Phân loại các motif theo nguồn gốc và nội dung. Bước 3: So sánh các motif với các motif truyền thống. Bước 4: Phân tích ý nghĩa của các motif. Bước 5: Đánh giá vai trò của các motif trong việc xây dựng cốt truyện và nhân vật.

Cần chú ý đến bối cảnh xã hội và văn hóa khi phân tích motif. Cần tránh áp đặt những ý nghĩa chủ quan lên motif. Cần so sánh motif với các yếu tố khác trong tác phẩm để có cái nhìn toàn diện. Cần sử dụng các nguồn tài liệu tham khảo đáng tin cậy.