Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội ngày càng phức tạp, số lượng vụ án dân sự tại các Tòa án nhân dân tăng nhanh, đặc biệt tại các thành phố lớn như Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh. Theo thống kê, từ năm 2016 đến 2020, số vụ án dân sự thụ lý tại Tòa án nhân dân thành phố Hạ Long tăng từ 45 vụ lên 112 vụ, tương đương mức tăng 149%. Tỷ lệ giải quyết các vụ án cũng tăng từ 40 vụ lên 90 vụ trong cùng giai đoạn, cho thấy áp lực và yêu cầu nâng cao hiệu quả giải quyết vụ án dân sự ngày càng cấp thiết. Một trong những vấn đề trọng tâm là hoạt động thu thập chứng cứ (TTCC) của Tòa án trong quá trình giải quyết vụ án dân sự, đóng vai trò then chốt trong việc bảo đảm tính khách quan, chính xác và công bằng của phán quyết.

Luận văn tập trung nghiên cứu các quy định pháp luật về TTCC của Tòa án theo Bộ luật Tố tụng Dân sự (BLTTDS) năm 2015 và thực tiễn áp dụng tại TAND thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh. Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích, đánh giá thực trạng TTCC, chỉ ra những hạn chế, vướng mắc trong quy định và thực thi pháp luật, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động TTCC, góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các đương sự. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các vụ án dân sự được giải quyết tại TAND thành phố Hạ Long trong giai đoạn 2016-2020, với trọng tâm là các biện pháp TTCC được quy định và áp dụng trong thực tế.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hoàn thiện pháp luật tố tụng dân sự, nâng cao năng lực xét xử của Tòa án, đồng thời hỗ trợ đương sự thực hiện nghĩa vụ chứng minh, góp phần thúc đẩy công lý và bảo đảm quyền tiếp cận công lý của người dân.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết quyền lực nhà nước trong hoạt động tư pháp và mô hình tổ chức tố tụng dân sự hiện đại. Lý thuyết quyền lực nhà nước nhấn mạnh vai trò của Tòa án như cơ quan có thẩm quyền thực hiện quyền xét xử, trong đó hoạt động TTCC là biểu hiện quyền lực nhà nước nhằm thu thập, xác minh chứng cứ phục vụ việc giải quyết vụ án. Mô hình tố tụng dân sự hiện đại đề cao nguyên tắc tranh tụng, nghĩa vụ chứng minh của đương sự và vai trò hỗ trợ của Tòa án trong việc thu thập chứng cứ khi đương sự gặp khó khăn.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng gồm:

  • Thu thập chứng cứ của Tòa án: Hoạt động mang tính quyền lực nhà nước do Tòa án thực hiện nhằm phát hiện, tập hợp, xác minh và bảo quản chứng cứ liên quan đến vụ án dân sự theo trình tự, thủ tục pháp luật quy định.
  • Chứng cứ trong tố tụng dân sự: Các tài liệu, vật chứng, lời khai có giá trị chứng minh các tình tiết của vụ án.
  • Biện pháp thu thập chứng cứ: Các hình thức, phương pháp mà Tòa án sử dụng để thu thập chứng cứ như lấy lời khai, trưng cầu giám định, định giá tài sản, ủy thác thu thập chứng cứ, v.v.
  • Nguyên tắc chứng minh: Nguyên tắc đương sự có nghĩa vụ cung cấp chứng cứ và chứng minh yêu cầu của mình, Tòa án hỗ trợ thu thập chứng cứ khi cần thiết.
  • Hiệu quả thu thập chứng cứ: Đánh giá mức độ đầy đủ, kịp thời, khách quan và hợp pháp của chứng cứ được thu thập phục vụ cho việc giải quyết vụ án.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp định tính và định lượng, dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, cùng hệ thống quan điểm pháp luật Việt Nam hiện hành. Cụ thể:

  • Phương pháp thu thập dữ liệu: Thu thập số liệu thống kê từ TAND thành phố Hạ Long về số lượng vụ án dân sự thụ lý và giải quyết giai đoạn 2016-2020; phân tích hồ sơ vụ án, biên bản thu thập chứng cứ; khảo sát ý kiến của thẩm phán, thẩm tra viên và các đương sự liên quan.
  • Phương pháp phân tích: Phân tích nội dung quy định pháp luật về TTCC trong BLTTDS năm 2015; so sánh với thực tiễn áp dụng tại TAND thành phố Hạ Long; đánh giá các biện pháp TTCC được sử dụng, hiệu quả và những khó khăn, vướng mắc phát sinh.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm 2021, tập trung phân tích dữ liệu từ 5 năm gần nhất (2016-2020) nhằm phản ánh sát thực trạng và đề xuất giải pháp phù hợp.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm hơn 150 hồ sơ vụ án dân sự, 20 thẩm phán và thẩm tra viên tại TAND thành phố Hạ Long được khảo sát, lựa chọn theo phương pháp chọn mẫu phi xác suất nhằm đảm bảo tính đại diện cho các loại vụ án phổ biến và các biện pháp TTCC thường dùng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng trưởng số lượng vụ án dân sự và áp lực thu thập chứng cứ
    Số vụ án dân sự thụ lý tại TAND thành phố Hạ Long tăng từ 45 vụ năm 2016 lên 112 vụ năm 2020, tăng 149%. Tỷ lệ giải quyết cũng tăng từ 40 vụ lên 90 vụ, tương đương 125%. Áp lực về thời gian và khối lượng công việc khiến hoạt động TTCC trở thành yếu tố quyết định chất lượng giải quyết vụ án.

  2. Hiệu quả thu thập chứng cứ được nâng cao nhưng còn hạn chế
    TAND thành phố Hạ Long đã chủ động áp dụng các biện pháp TTCC như lấy lời khai, trưng cầu giám định, định giá tài sản, ủy thác thu thập chứng cứ. Tỷ lệ vụ án có sử dụng biện pháp TTCC tăng từ khoảng 50% năm 2016 lên 52,5% năm 2020. Tuy nhiên, vẫn còn khoảng 30% vụ án gặp khó khăn do đương sự không tự thu thập được chứng cứ hoặc cơ quan, tổ chức không phối hợp cung cấp tài liệu.

  3. Vướng mắc trong quy định và thực thi pháp luật về TTCC
    Một số quy định về nghĩa vụ cung cấp chứng cứ của đương sự chưa rõ ràng, thiếu cơ chế ràng buộc hiệu quả. Việc xác minh sự có mặt hoặc vắng mặt của đương sự tại nơi cư trú chưa có hướng dẫn cụ thể, gây khó khăn trong thực tiễn. Ngoài ra, việc phối hợp giữa các cơ quan, tổ chức trong thu thập chứng cứ còn hạn chế, ảnh hưởng đến tiến độ giải quyết vụ án.

  4. Vai trò quan trọng của thẩm phán và thẩm tra viên trong TTCC
    Thẩm phán và thẩm tra viên tại TAND thành phố Hạ Long đã phát huy vai trò chủ động trong việc hướng dẫn, yêu cầu đương sự cung cấp chứng cứ, đồng thời sử dụng các biện pháp TTCC phù hợp với từng loại vụ án. Việc này góp phần nâng cao tính khách quan, chính xác của chứng cứ, từ đó nâng cao chất lượng phán quyết.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy sự phát triển nhanh chóng của số lượng vụ án dân sự tại thành phố Hạ Long đặt ra yêu cầu cấp thiết về nâng cao hiệu quả TTCC. Việc Tòa án chủ động áp dụng các biện pháp TTCC theo quy định của BLTTDS năm 2015 đã góp phần tích cực vào việc giải quyết vụ án nhanh chóng, chính xác hơn. Tuy nhiên, những hạn chế về quy định pháp luật và thực tiễn phối hợp vẫn còn tồn tại, làm giảm hiệu quả hoạt động TTCC.

So sánh với các nghiên cứu trước đây tại các địa phương khác, tình trạng khó khăn trong việc thu thập chứng cứ do đương sự không tự thực hiện được hoặc cơ quan lưu giữ chứng cứ không phối hợp là phổ biến. Điều này cho thấy cần có sự hoàn thiện đồng bộ về mặt pháp lý và tổ chức thực thi để đảm bảo quyền tiếp cận công lý của người dân.

Việc thẩm phán và thẩm tra viên phát huy vai trò chủ động trong TTCC là điểm sáng, thể hiện sự chuyển biến tích cực trong tư duy và nghiệp vụ xét xử. Tuy nhiên, để nâng cao hơn nữa hiệu quả TTCC, cần có sự hỗ trợ pháp lý rõ ràng hơn, đồng thời tăng cường phối hợp liên ngành, nâng cao nhận thức và trách nhiệm của các bên liên quan.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng số vụ án dân sự thụ lý và giải quyết, bảng thống kê tỷ lệ áp dụng các biện pháp TTCC qua các năm, cùng biểu đồ phân tích các khó khăn trong thu thập chứng cứ theo khảo sát ý kiến thẩm phán và đương sự.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về nghĩa vụ cung cấp chứng cứ của đương sự
    Cần bổ sung cơ chế ràng buộc pháp lý chặt chẽ hơn đối với đương sự trong việc cung cấp chứng cứ, bao gồm chế tài xử lý khi không thực hiện hoặc cố tình né tránh. Mục tiêu nâng tỷ lệ đương sự tự cung cấp chứng cứ lên ít nhất 70% trong vòng 2 năm tới. Bộ Tư pháp phối hợp với TANDTC xây dựng dự thảo sửa đổi, bổ sung BLTTDS.

  2. Xây dựng hướng dẫn cụ thể về thủ tục xác minh sự có mặt hoặc vắng mặt của đương sự tại nơi cư trú
    Ban hành văn bản hướng dẫn chi tiết về quy trình, trách nhiệm phối hợp giữa Tòa án, UBND cấp xã, công an và các cơ quan liên quan nhằm đảm bảo việc xác minh được thực hiện nhanh chóng, chính xác. Thời gian thực hiện trong 12 tháng, do TANDTC chủ trì phối hợp với Bộ Công an và Bộ Nội vụ.

  3. Tăng cường phối hợp liên ngành trong thu thập chứng cứ
    Thiết lập cơ chế phối hợp thường xuyên giữa Tòa án với các cơ quan quản lý nhà nước, tổ chức lưu giữ tài liệu, chứng cứ nhằm tạo thuận lợi cho việc cung cấp chứng cứ. Mục tiêu giảm thiểu thời gian thu thập chứng cứ trung bình xuống dưới 30 ngày. TAND thành phố Hạ Long làm thí điểm trong 1 năm, sau đó nhân rộng.

  4. Nâng cao năng lực và vai trò chủ động của thẩm phán, thẩm tra viên trong TTCC
    Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về nghiệp vụ thu thập chứng cứ, kỹ năng phối hợp và xử lý tình huống thực tiễn cho thẩm phán, thẩm tra viên. Mục tiêu 100% cán bộ xét xử được đào tạo trong vòng 18 tháng. TANDTC phối hợp với Trường Đại học Luật Hà Nội triển khai.

  5. Ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý và thu thập chứng cứ
    Phát triển hệ thống quản lý hồ sơ điện tử, tích hợp chức năng thu thập, lưu trữ và tra cứu chứng cứ nhằm nâng cao hiệu quả và tính minh bạch. Thời gian triển khai dự kiến 2 năm, do TANDTC phối hợp với Bộ Thông tin và Truyền thông thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Thẩm phán và cán bộ Tòa án nhân dân
    Giúp nâng cao hiểu biết về quy định pháp luật và thực tiễn thu thập chứng cứ, từ đó áp dụng hiệu quả trong công tác xét xử, bảo đảm quyền lợi của các bên đương sự.

  2. Luật sư và người đại diện pháp lý
    Cung cấp kiến thức về vai trò và quyền lợi trong việc thu thập chứng cứ, giúp tư vấn và hỗ trợ khách hàng thực hiện nghĩa vụ chứng minh một cách hiệu quả.

  3. Cán bộ, công chức các cơ quan quản lý nhà nước liên quan
    Như UBND cấp xã, công an, cơ quan lưu trữ tài liệu, giúp hiểu rõ trách nhiệm phối hợp với Tòa án trong việc cung cấp chứng cứ, góp phần nâng cao hiệu quả giải quyết vụ án.

  4. Học viên, nghiên cứu sinh ngành Luật và Tư pháp
    Là tài liệu tham khảo chuyên sâu về hoạt động thu thập chứng cứ trong tố tụng dân sự, phục vụ nghiên cứu, học tập và phát triển chuyên môn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thu thập chứng cứ của Tòa án là gì?
    Thu thập chứng cứ của Tòa án là hoạt động mang tính quyền lực nhà nước do Tòa án thực hiện nhằm phát hiện, tập hợp, xác minh và bảo quản chứng cứ liên quan đến vụ án dân sự theo trình tự, thủ tục pháp luật quy định, nhằm hỗ trợ việc giải quyết vụ án chính xác và khách quan.

  2. Khi nào Tòa án có quyền chủ động thu thập chứng cứ?
    Tòa án có quyền chủ động thu thập chứng cứ khi đương sự không thể tự mình thực hiện nghĩa vụ cung cấp chứng cứ hoặc có yêu cầu của đương sự, đồng thời trong các trường hợp pháp luật quy định nhằm bảo đảm việc giải quyết vụ án đúng pháp luật và kịp thời.

  3. Các biện pháp thu thập chứng cứ phổ biến tại TAND thành phố Hạ Long là gì?
    Bao gồm lấy lời khai đương sự và người làm chứng, trưng cầu giám định, định giá tài sản, ủy thác thu thập chứng cứ, xác minh sự có mặt hoặc vắng mặt của đương sự tại nơi cư trú, và yêu cầu các cơ quan, tổ chức cung cấp tài liệu, chứng cứ.

  4. Những khó khăn thường gặp trong thu thập chứng cứ là gì?
    Khó khăn gồm đương sự không tự thu thập được chứng cứ do hạn chế về hiểu biết pháp luật hoặc điều kiện kinh tế; cơ quan, tổ chức lưu giữ chứng cứ không phối hợp hoặc cung cấp không đầy đủ; quy định pháp luật chưa rõ ràng về nghĩa vụ cung cấp chứng cứ và thủ tục xác minh.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả thu thập chứng cứ tại Tòa án?
    Cần hoàn thiện quy định pháp luật, tăng cường phối hợp liên ngành, nâng cao năng lực nghiệp vụ cho thẩm phán, thẩm tra viên, ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý hồ sơ và chứng cứ, đồng thời nâng cao nhận thức và trách nhiệm của các bên liên quan.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng khái niệm đầy đủ và làm rõ vai trò, ý nghĩa của hoạt động thu thập chứng cứ của Tòa án trong tố tụng dân sự Việt Nam.
  • Phân tích chi tiết các quy định pháp luật hiện hành về TTCC theo BLTTDS năm 2015 và thực tiễn áp dụng tại TAND thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh.
  • Chỉ ra những hạn chế, vướng mắc trong quy định và thực thi pháp luật, ảnh hưởng đến hiệu quả thu thập chứng cứ và chất lượng giải quyết vụ án.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực cán bộ, tăng cường phối hợp liên ngành và ứng dụng công nghệ nhằm nâng cao hiệu quả TTCC.
  • Nghiên cứu có tính ứng dụng cao, góp phần thúc đẩy cải cách tư pháp, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên trong tố tụng dân sự.

Next steps: Triển khai các đề xuất hoàn thiện pháp luật và đào tạo nghiệp vụ; xây dựng hướng dẫn thực thi chi tiết; thí điểm mô hình phối hợp liên ngành và ứng dụng công nghệ tại TAND thành phố Hạ Long.

Các cơ quan quản lý, Tòa án và các bên liên quan cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thu thập chứng cứ, góp phần bảo đảm công lý và quyền tiếp cận công lý cho người dân.