Giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự: Lý luận và thực tiễn tại Kim Thành

• Tác giả: Đinh Quốc Cường
• Người hướng dẫn: Ts. Đặng Quang Phương
• Trường học: Học viện Khoa học Xã hội
• Chuyên ngành: Luật Hình sự và Tố tụng hình sự
• Đề tài: Giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, lý luận và thực tiễn tại địa bàn huyện Kim Thành, tỉnh Hải Dương
• Loại tài liệu: Luận văn
• Năm xuất bản: 2021
• Địa điểm: Hà Nội

Mục lục chi tiết

• LỜI CAM ĐOAN
• DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU
• MỞ ĐẦU
• 1. Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ GIAI ĐOẠN CHUẨN BỊ XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ
• 1.1. Những vấn đề lý luận về giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án Hình sự
• 1.2. Quy định của bộ luật tố tụng Hình sự 2015 về giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án Hình sự
• 1.3. Phạm vi và chủ thể của việc thực hiện chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự
• 1.4. Lịch sử hình thành và phát triển của các quy định trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự
• 1.5. Kết luận chương 1
• 2. Chương 2: THỰC TIỄN THI HÀNH QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ NĂM 2015 VỀ GIAI ĐOẠN CHUẨN BỊ XÉT XỬ SƠ THẨM TẠI HUYỆN KIM THÀNH TỈNH HẢI DƯƠNG VÀ CÁC GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM THI HÀNH ĐÚNG
• 2.1. Thực tiễn thi hành quy định của bộ luật tố tụng Hình sự năm 2015 về giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm tại huyện Kim Thành, tỉnh Hải Dương
• 2.2. Tổng quan kết quả thi hành và những vi phạm, sai lầm trong thực tiễn thi hành
• 2.3. Nguyên nhân của những vi phạm sai lầm
• 2.4. Các yêu cầu và các giải pháp áp dụng đúng quy định của bộ luật tố tụng Hình sự về giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm
• 2.4.1. Các yêu cầu áp dụng đúng
• 2.4.2. Một số kiến nghị và giải pháp bảo đảm áp dụng đúng
• 2.5. Kết luận chương 2
• KẾT LUẬN
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tóm tắt

I. Hướng dẫn toàn diện giai đoạn chuẩn bị xét xử tại Kim Thành

Giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là một hoạt động tố tụng cốt lõi, diễn ra sau khi Tòa án nhận hồ sơ vụ án từ Viện kiểm sát. Đây là tiền đề quan trọng, quyết định đến tính khách quan, công bằng và đúng pháp luật của một phiên tòa. Tại huyện Kim Thành, tỉnh Hải Dương, công tác này được thực hiện bởi Tòa án nhân dân huyện Kim Thành và các cơ quan liên quan, tuân thủ chặt chẽ các quy định của Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015. Mục đích chính của giai đoạn này là để Thẩm phán và Hội đồng xét xử nghiên cứu kỹ lưỡng hồ sơ, đánh giá các chứng cứ, và thực hiện các hoạt động cần thiết nhằm đảm bảo phiên tòa sơ thẩm diễn ra đúng người, đúng tội. Theo Luận văn Thạc sĩ của Đinh Quốc Cường, "chuẩn bị xét xử là một khâu của giai đoạn xét xử sơ thẩm... bao gồm một hệ thống các hoạt động tố tụng phức tạp, phối hợp với nhau cùng hướng về mục đích chung là đảm bảo hiệu quả xét xử sơ thẩm vụ án hình sự". Quá trình này không chỉ bao gồm việc nghiên cứu hồ sơ mà còn liên quan đến việc ra các quyết định tố tụng quan trọng như áp dụng biện pháp ngăn chặn, triệu tập người tham gia tố tụng, hoặc có thể trả hồ sơ để điều tra bổ sung. Một sự chuẩn bị kỹ lưỡng sẽ giúp Hội đồng xét xử sơ thẩm nắm vững nội dung vụ án, dự liệu các tình huống tranh tụng, từ đó điều hành phiên tòa một cách hiệu quả, tránh oan sai và bỏ lọt tội phạm, góp phần củng cố pháp chế xã hội chủ nghĩa tại địa phương.

1.1. Khái niệm và vai trò của thủ tục tố tụng hình sự này

Chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là một chế định pháp luật, bắt đầu từ khi Tòa án thụ lý vụ án và kết thúc khi Thẩm phán chủ tọa phiên tòa ra một trong các quyết định: đưa vụ án ra xét xử, trả hồ sơ để điều tra bổ sung, hoặc đình chỉ/tạm đình chỉ vụ án. Vai trò của giai đoạn này là cực kỳ quan trọng, được xem là "bước đệm" để Tòa án chuyển từ giai đoạn điều tra, truy tố sang xét xử công khai. Nó đảm bảo rằng mọi tài liệu, thu thập chứng cứ từ các cơ quan tiến hành tố tụng trước đó được xem xét một cách độc lập và khách quan. Việc chuẩn bị tốt giúp Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân có cái nhìn toàn diện về vụ án, xác định những vấn đề cần làm rõ tại phiên tòa, và đảm bảo quyền của bị cáo và người bị hại được thực thi đầy đủ. Đây là khâu then chốt để Tòa án thực hiện quyền tư pháp, đưa ra phán quyết công tâm, dựa trên kết quả tranh tụng tại phiên tòa.

1.2. Quy trình và các chủ thể tham gia giai đoạn xét xử sơ thẩm

Quy trình chuẩn bị xét xử được quy định tại các Điều 276 đến 283 của Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015. Các chủ thể chính tham gia vào giai đoạn này bao gồm: Thẩm phán chủ tọa phiên tòa, Hội thẩm nhân dân, Kiểm sát viên của Viện kiểm sát nhân dân huyện Kim Thành, Thư ký Tòa án. Ngoài ra, luật sư bào chữa tại Hải Dương và những người tham gia tố tụng khác như bị cáo, người bị hại cũng có quyền và nghĩa vụ liên quan. Thẩm phán giữ vai trò trung tâm, chịu trách nhiệm nghiên cứu hồ sơ, ra các quyết định tố tụng. Kiểm sát viên thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp, đảm bảo việc tuân thủ pháp luật của Tòa án. Luật sư bào chữa có quyền nghiên cứu hồ sơ, thu thập chứng cứ để bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho thân chủ của mình. Sự phối hợp nhịp nhàng giữa các chủ thể này là yếu tố quyết định đến sự thành công của giai đoạn chuẩn bị xét xử.

II. Top thách thức trong quá trình chuẩn bị xét xử tại Kim Thành

Thực tiễn thi hành các quy định về chuẩn bị xét xử sơ thẩm tại huyện Kim Thành, Hải Dương bên cạnh những kết quả đạt được vẫn còn tồn tại nhiều khó khăn và thách thức. Một trong những vấn đề nổi cộm là tình trạng vụ án bị quá thời hạn chuẩn bị xét xử theo luật định. Luận văn của Đinh Quốc Cường chỉ ra, trong giai đoạn 2016-2020, Tòa án nhân dân huyện Kim Thành vẫn ghi nhận các vụ án quá hạn, dù con số này có xu hướng giảm. Nguyên nhân có thể đến từ cả yếu tố khách quan (vụ án phức tạp, nhiều bị cáo, khó triệu tập người tham gia tố tụng) và chủ quan (năng lực, ý thức trách nhiệm của một số người tiến hành tố tụng). Một thách thức lớn khác là những bất cập và quan điểm không thống nhất giữa Tòa án và Viện kiểm sát trong việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung. Thực tế cho thấy, nhiều trường hợp Tòa án ra quyết định đưa vụ án ra xét xử khi chứng cứ còn yếu, hoặc ngược lại, trả hồ sơ nhưng Viện kiểm sát nhân dân huyện Kim Thành không chấp nhận, dẫn đến kéo dài vụ án, ảnh hưởng đến quyền lợi của các bên. Những vướng mắc này đòi hỏi cần có giải pháp đồng bộ để nâng cao chất lượng và hiệu quả của thủ tục tố tụng hình sự tại địa phương.

2.1. Phân tích thực trạng vi phạm thời hạn chuẩn bị xét xử

Theo Bảng 2.1 trong luận văn, năm 2016 có 11/115 vụ án bị quá hạn luật định, đến năm 2020 con số này giảm xuống còn 3/125 vụ. Mặc dù có sự cải thiện, tình trạng này vẫn cho thấy những tồn tại trong công tác quản lý và giải quyết án. Một nguyên nhân được chỉ ra là sự thiếu rõ ràng trong quy định pháp luật về cách tính thời hạn đối với các vụ án có nhiều tội danh với mức độ nghiêm trọng khác nhau. Ngoài ra, việc gia hạn thời hạn chuẩn bị xét xử đối với các vụ án phức tạp đôi khi chưa được áp dụng kịp thời. Việc để án quá hạn không chỉ vi phạm tố tụng mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền con người, đặc biệt là quyền được xét xử trong một thời hạn hợp lý của bị cáo. Đây là vấn đề cần được Tòa án nhân dân huyện Kim Thành và các cơ quan liên quan đặc biệt quan tâm khắc phục.

2.2. Những bất cập trong việc tống đạt giấy tờ tố tụng

Việc triệu tập ra tòa và tống đạt giấy tờ tố tụng cho người tham gia tố tụng là một hoạt động quan trọng trong giai đoạn chuẩn bị xét xử. Tuy nhiên, thực tiễn tại Kim Thành cho thấy công tác này gặp không ít khó khăn. Huyện Kim Thành có nhiều khu công nghiệp, người lao động từ các địa phương khác đến tạm trú, địa chỉ không ổn định, gây khó khăn cho việc tống đạt. Nhiều trường hợp không thể triệu tập được người bị hại, người làm chứng, dẫn đến phải hoãn phiên tòa nhiều lần. Quy định về các phương thức tống đạt, đặc biệt là tống đạt điện tử, dù đã có nhưng việc áp dụng còn hạn chế. Những trở ngại này làm kéo dài thời gian giải quyết vụ án, tăng chi phí tố tụng và ảnh hưởng đến tiến độ chung của quá trình xét xử.

III. Phương pháp nghiên cứu hồ sơ vụ án hiệu quả cho HĐXX

Để đảm bảo chất lượng xét xử, việc nghiên cứu hồ sơ vụ án của Hội đồng xét xử sơ thẩm (HĐXX) phải được thực hiện một cách khoa học, toàn diện và khách quan. Đây không chỉ là việc đọc các tài liệu do cơ quan điều tra và viện kiểm sát chuyển sang mà là một quá trình phân tích, đánh giá và kiểm tra lại toàn bộ chứng cứ. Thẩm phán và Hội thẩm cần tiếp cận hồ sơ với một tư duy độc lập, không bị định kiến bởi kết luận điều tra hay cáo trạng. Một phương pháp hiệu quả là nghiên cứu theo trình tự thời gian của vụ án, đối chiếu lời khai của các bên tại các thời điểm khác nhau để phát hiện mâu thuẫn. Đồng thời, cần kiểm tra tính hợp pháp của các chứng cứ, xem xét quy trình thu thập chứng cứ có tuân thủ quy định của Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015 hay không. Việc ghi chép, hệ thống hóa các vấn đề cần làm rõ, các câu hỏi dự kiến cho phiên tòa là kỹ năng cần thiết. Quá trình nghiên cứu kỹ lưỡng sẽ giúp HĐXX xây dựng được kế hoạch xét hỏi chi tiết, điều khiển phiên tòa một cách chủ động và đưa ra bản án hình sự sơ thẩm chính xác, thuyết phục, đảm bảo không bỏ lọt tội phạm và không làm oan người vô tội.

3.1. Vai trò của Thẩm phán chủ tọa phiên tòa khi đánh giá chứng cứ

Thẩm phán chủ tọa phiên tòa là người giữ vai trò hạt nhân trong việc nghiên cứu và đánh giá chứng cứ. Thẩm phán phải kiểm tra toàn diện các tài liệu, từ các biên bản hỏi cung, lời khai, kết luận giám định đến các vật chứng. Mục tiêu là để xác định các chứng cứ buộc tội và gỡ tội, đánh giá độ tin cậy và giá trị chứng minh của từng loại chứng cứ. Thẩm phán phải phát hiện những điểm mâu thuẫn, những vấn đề chưa được làm rõ trong hồ sơ để yêu cầu điều tra bổ sung hoặc lên kế hoạch xét hỏi tại phiên tòa. Năng lực và trách nhiệm của Thẩm phán trong giai đoạn này có ý nghĩa quyết định, là cơ sở để ra một trong các quyết định tố tụng quan trọng theo quy định, đảm bảo vụ án được giải quyết đúng pháp luật.

3.2. Cách Hội thẩm nhân dân tham gia nghiên cứu hồ sơ vụ án

Theo quy định, khi xét xử, Hội thẩm nhân dân ngang quyền với Thẩm phán. Do đó, việc Hội thẩm tham gia nghiên cứu hồ sơ là bắt buộc và cần thiết. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy nhiều Hội thẩm còn hạn chế về chuyên môn pháp lý, việc nghiên cứu hồ sơ còn mang tính hình thức. Để nâng cao hiệu quả, cần tạo điều kiện thuận lợi để Hội thẩm tiếp cận hồ sơ sớm. Thẩm phán chủ tọa cần có sự trao đổi, định hướng cho Hội thẩm về những nội dung trọng tâm của vụ án. Về phía Hội thẩm, cần chủ động nghiên cứu, phát huy kinh nghiệm xã hội của mình để có những góc nhìn đa chiều, đóng góp ý kiến độc lập trong quá trình nghị án, đảm bảo nguyên tắc xét xử tập thể và quyết định theo đa số được thực hiện một cách thực chất.

IV. Bí quyết phối hợp hiệu quả giữa Tòa án và Viện kiểm sát

Mối quan hệ phối hợp giữa Tòa án và Viện kiểm sát trong giai đoạn chuẩn bị xét xử là yếu tố then chốt đảm bảo hoạt động tố tụng diễn ra suôn sẻ và đúng pháp luật. Sự phối hợp này được xây dựng trên nguyên tắc tôn trọng chức năng, nhiệm vụ của mỗi cơ quan nhưng cùng hướng đến mục tiêu chung là giải quyết vụ án một cách khách quan, toàn diện. Tại Kim Thành, việc trao đổi nghiệp vụ giữa Thẩm phán và Kiểm sát viên cần được tăng cường, đặc biệt là đối với các vụ án phức tạp. Khi phát sinh quan điểm khác nhau, ví dụ như trong việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung, hai bên cần tổ chức các buổi họp liên ngành để thảo luận, thống nhất hướng giải quyết dựa trên các quy định pháp luật và chứng cứ thực tế. Việc phối hợp không có nghĩa là "bắt tay" để buộc tội, mà là cùng nhau làm rõ sự thật khách quan của vụ án. Một cơ chế phối hợp tốt sẽ hạn chế việc trả hồ sơ qua lại nhiều lần, tiết kiệm thời gian, chi phí tố tụng và đảm bảo quyền lợi cho những người tham gia tố tụng. Sự phối hợp hiệu quả cũng là cơ sở để hoạt động tranh tụng tại phiên tòa diễn ra thực chất, góp phần nâng cao chất lượng xét xử các vụ án hình sự.

4.1. Giải quyết bất đồng khi trả hồ sơ để điều tra bổ sung

Việc Tòa án trả hồ sơ cho Viện kiểm sát để điều tra bổ sung được quy định tại Điều 280 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015. Tuy nhiên, trên thực tế, không ít trường hợp Viện kiểm sát không đồng ý với quyết định trả hồ sơ của Tòa án. Để giải quyết tình trạng này, quyết định trả hồ sơ của Thẩm phán phải nêu rõ lý do, viện dẫn căn cứ pháp lý cụ thể và chỉ ra những vấn đề cần điều tra làm rõ. Nếu Viện kiểm sát vẫn giữ nguyên quan điểm và chuyển lại hồ sơ, Tòa án có thể tiến hành xét xử dựa trên những chứng cứ hiện có và đánh giá toàn diện tại phiên tòa. Việc xây dựng quy chế phối hợp liên ngành chi tiết giữa Công an huyện Kim Thành, Viện kiểm sát và Tòa án sẽ là giải pháp hữu hiệu để hạn chế những bất đồng không đáng có.

4.2. Vai trò của luật sư bào chữa tại Hải Dương trong giai đoạn này

Luật sư bào chữa tại Hải Dương đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính khách quan của giai đoạn chuẩn bị xét xử. Luật sư có quyền sao chụp, nghiên cứu tài liệu trong hồ sơ vụ án để phát hiện những vi phạm tố tụng, những chứng cứ mâu thuẫn hoặc thiếu sót. Từ đó, luật sư có thể đề nghị Tòa án triệu tập thêm người làm chứng, trưng cầu giám định bổ sung hoặc kiến nghị trả hồ sơ điều tra bổ sung. Sự tham gia tích cực và chủ động của luật sư không chỉ bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho bị cáo mà còn giúp Hội đồng xét xử sơ thẩm có cái nhìn toàn diện hơn, góp phần làm sáng tỏ sự thật khách quan của vụ án. Các cơ quan tiến hành tố tụng cần tạo điều kiện thuận lợi để luật sư thực hiện đầy đủ quyền của mình theo luật định.

V. Kết quả thực tiễn và giải pháp hoàn thiện tại Kim Thành

Nghiên cứu thực tiễn tại huyện Kim Thành giai đoạn 2016-2020 cho thấy công tác chuẩn bị xét xử sơ thẩm hình sự đã đạt được nhiều kết quả tích cực. Tỷ lệ giải quyết án cao, số vụ án bị hủy, sửa do lỗi chủ quan của Thẩm phán ngày càng giảm. Điều này thể hiện sự nỗ lực của đội ngũ cán bộ Tòa án nhân dân huyện Kim Thành và sự phối hợp ngày càng chặt chẽ của các cơ quan tiến hành tố tụng. Tuy nhiên, qua phân tích số liệu về các vụ án quá hạn và các trường hợp trả hồ sơ để điều tra bổ sung, có thể thấy vẫn còn những tồn tại cần khắc phục. Để nâng cao hơn nữa chất lượng của giai đoạn tố tụng quan trọng này, cần có các giải pháp đồng bộ. Về mặt pháp luật, cần tiếp tục hoàn thiện các quy định của Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015 để làm rõ các vấn đề còn vướng mắc. Về mặt thực tiễn, cần tăng cường đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ cho Thẩm phán, Hội thẩm và Kiểm sát viên. Đồng thời, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động tống đạt, quản lý án để rút ngắn thời gian, đảm bảo hiệu quả. Việc tư vấn pháp luật hình sự tại Kim Thành cũng cần được chú trọng để người dân hiểu rõ quyền và nghĩa vụ của mình khi tham gia tố tụng.

5.1. Kiến nghị hoàn thiện pháp luật về thời hạn chuẩn bị xét xử

Để khắc phục tình trạng vi phạm thời hạn, cần có hướng dẫn cụ thể hơn về cách xác định thời hạn chuẩn bị xét xử đối với vụ án có nhiều bị cáo bị truy tố về các tội danh khác nhau. Pháp luật cũng cần quy định rõ ràng các tiêu chí xác định một vụ án là "phức tạp" để làm căn cứ cho Chánh án Tòa án quyết định gia hạn thời hạn. Ngoài ra, cần xem xét kéo dài thời hạn 15 ngày để mở phiên tòa sau khi có quyết định đưa vụ án ra xét xử đối với các vụ án phức tạp, đông người tham gia tố tụng, nhằm đảm bảo việc triệu tập ra tòa được chu đáo, tránh hoãn phiên tòa.

5.2. Các giải pháp nâng cao năng lực cho người tiến hành tố tụng

Chất lượng chuẩn bị xét xử phụ thuộc trực tiếp vào năng lực của người tiến hành tố tụng. Do đó, cần thường xuyên tổ chức các lớp tập huấn, bồi dưỡng kỹ năng nghiên cứu hồ sơ, kỹ năng đánh giá chứng cứ và kỹ năng viết các văn bản tố tụng cho Thẩm phán, Thư ký. Đối với Hội thẩm nhân dân, cần có chương trình bồi dưỡng kiến thức pháp luật cơ bản và kỹ năng xét xử định kỳ. Việc tăng cường trao đổi kinh nghiệm, tổ chức các phiên tòa rút kinh nghiệm là giải pháp thiết thực để nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ cho đội ngũ cán bộ tại Tòa án nhân dân huyện Kim Thành, đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp trong giai đoạn hiện nay.

5.3. Quyền kháng cáo bản án và vấn đề án phí hình sự sơ thẩm

Sau khi Tòa án tuyên bản án hình sự sơ thẩm, bị cáo, người bị hại và những người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan có quyền kháng cáo bản án theo trình tự phúc thẩm. Việc giải thích rõ ràng về quyền này cũng như về các quy định liên quan đến án phí hình sự sơ thẩm là một phần trách nhiệm của HĐXX. Một giai đoạn chuẩn bị xét xử tốt, đưa ra một bản án công tâm, hợp lý sẽ góp phần làm giảm tỷ lệ kháng cáo, kháng nghị, thể hiện sự đồng thuận của người dân đối với phán quyết của Tòa án, khẳng định niềm tin vào công lý.