Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển kinh tế thị trường tại Việt Nam, quyền sử dụng đất ngày càng trở thành tài sản có giá trị lớn, thu hút sự quan tâm của nhiều chủ thể tham gia giao dịch. Theo Luật Đất đai năm 2013, quyền sử dụng đất được xem là một loại tài sản và có thể chuyển giao thông qua các hình thức như chuyển nhượng, tặng cho, thừa kế, góp vốn. Tuy nhiên, thực tế cho thấy nhiều giao dịch quyền sử dụng đất bị tuyên vô hiệu do vi phạm điều kiện về chủ thể giao dịch, gây thiệt hại cho các bên và ảnh hưởng đến sự ổn định của thị trường bất động sản. Từ năm 2017 đến 2020, tại huyện Mỏ Cày Bắc, có 11 bản án tuyên vô hiệu các giao dịch quyền sử dụng đất, trong đó 36,36% liên quan đến vấn đề năng lực chủ thể.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích, đánh giá quy định pháp luật hiện hành về chủ thể giao dịch quyền sử dụng đất, tập trung vào chủ thể chuyển quyền và nhận chuyển quyền, đồng thời đề xuất các giải pháp hoàn thiện nhằm giảm thiểu rủi ro và thúc đẩy sự lưu thông của giao dịch dân sự về bất động sản. Phạm vi nghiên cứu tập trung trên lãnh thổ Việt Nam, từ khi Luật Đất đai 2013 có hiệu lực đến nay, với trọng tâm là các giao dịch chuyển quyền sử dụng đất tại tỉnh Bến Tre.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên tham gia giao dịch, góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật đất đai, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển thị trường bất động sản minh bạch, bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng phương pháp biện chứng duy vật của Chủ nghĩa Mác – Lênin làm phương pháp luận chính, nhằm phân tích mối quan hệ giữa quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng trong giao dịch quyền sử dụng đất. Hai lý thuyết trọng tâm được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết về quyền tài sản và năng lực chủ thể trong giao dịch dân sự: Quyền sử dụng đất được xem là quyền tài sản, do đó chủ thể tham gia giao dịch phải có năng lực pháp luật và năng lực hành vi theo quy định của Bộ luật Dân sự năm 2015.

  2. Lý thuyết về hệ thống đăng ký quyền sử dụng đất (hệ thống đăng ký Torrent): Hệ thống này xác định thông tin đăng ký quyền sử dụng đất là cơ sở pháp lý chính thức, tạo ra quyền và bảo vệ người tham gia giao dịch ngay tình, giảm thiểu rủi ro pháp lý.

Các khái niệm chính bao gồm: chủ thể chuyển quyền, chủ thể nhận chuyển quyền, năng lực chủ thể, quyền sử dụng đất hợp pháp, giao dịch chuyển quyền sử dụng đất, và bảo vệ người ngay tình trong giao dịch.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học sau:

  • Phương pháp phân tích luật viết: Tổng hợp, phân tích các quy định pháp luật liên quan đến chủ thể giao dịch quyền sử dụng đất trong Luật Đất đai 2013, Bộ luật Dân sự 2015 và các văn bản hướng dẫn.

  • Phương pháp nghiên cứu lý luận trên tài liệu: Đánh giá các quan điểm học thuật, công trình nghiên cứu trước đây về giao dịch quyền sử dụng đất và chủ thể giao dịch.

  • Phương pháp tổng hợp và dẫn chứng thực tiễn: Thu thập và phân tích các bản án, quyết định của Tòa án nhân dân huyện Mỏ Cày Bắc giai đoạn 2017-2020, làm rõ thực trạng áp dụng pháp luật và các vướng mắc.

  • Phương pháp bình luận, đánh giá: Đánh giá sự phù hợp của quy định pháp luật với thực tiễn, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm 11 bản án liên quan đến giao dịch quyền sử dụng đất bị tuyên vô hiệu, trong đó 4 bản án liên quan đến vấn đề năng lực chủ thể. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu tiêu chí nhằm tập trung vào các vụ việc điển hình tại tỉnh Bến Tre. Thời gian nghiên cứu từ năm 2013 đến 2022.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Chủ thể chuyển quyền phải có quyền sử dụng đất hợp pháp và năng lực giao dịch: Luật Đất đai 2013 quy định rõ chỉ những chủ thể có giấy chứng nhận quyền sử dụng đất và được phép giao dịch mới có quyền chuyển quyền sử dụng đất. Tuy nhiên, việc xác định quyền sử dụng đất hợp pháp rất phức tạp, tốn thời gian và chi phí, do quyền sử dụng đất có thể trải qua nhiều chủ sở hữu và thông tin không đầy đủ. Ví dụ, tại huyện Mỏ Cày Bắc, 36,36% các vụ án vô hiệu giao dịch liên quan đến năng lực chủ thể chuyển quyền.

  2. Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất không phải là cơ sở tuyệt đối để xác định quyền hợp pháp: Qua phân tích các vụ án, có trường hợp bên chuyển nhượng đứng tên trên giấy chứng nhận nhưng giao dịch vẫn bị tuyên vô hiệu do có tài sản gắn liền với đất không được chuyển nhượng hoặc quyền sử dụng đất được cấp không đúng pháp luật. Điều này cho thấy giấy chứng nhận chỉ là điều kiện cần, không phải điều kiện đủ để xác định chủ thể chuyển quyền hợp pháp.

  3. Chủ thể nhận chuyển quyền bị hạn chế theo loại đất và yếu tố nước ngoài: Luật Đất đai giới hạn quyền nhận chuyển quyền sử dụng đất đối với các chủ thể như hộ gia đình, cá nhân trong nước, tổ chức kinh tế, người Việt Nam định cư ở nước ngoài và doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, đồng thời cấm nhận chuyển quyền đối với đất trồng lúa, đất rừng phòng hộ, rừng đặc dụng trong nhiều trường hợp. Chủ thể có yếu tố nước ngoài bị hạn chế hơn nhằm bảo vệ lợi ích quốc gia.

  4. Thực tiễn áp dụng pháp luật còn nhiều bất cập, gây rủi ro cho người tham gia giao dịch: Việc xác minh nguồn gốc quyền sử dụng đất và năng lực chủ thể chuyển quyền gặp nhiều khó khăn do cơ quan lưu trữ tài liệu không cung cấp kịp thời hoặc đầy đủ hồ sơ, dẫn đến kéo dài thời gian giải quyết tranh chấp. Công chứng viên chỉ kiểm tra tính xác thực của giấy chứng nhận mà không thể kiểm tra toàn bộ quy trình cấp giấy, tạo ra rủi ro pháp lý cho các bên.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các bất cập là do quy định pháp luật chưa rõ ràng và chưa đồng bộ trong việc xác định chủ thể có quyền giao dịch quyền sử dụng đất. Việc dựa vào giấy chứng nhận quyền sử dụng đất làm căn cứ chính để xác định quyền hợp pháp của chủ thể chuyển quyền là chưa đủ, bởi giấy chứng nhận có thể bị thu hồi hoặc hủy bỏ sau khi giao dịch đã hoàn thành. Điều này tạo ra sự không chắc chắn pháp lý, ảnh hưởng đến niềm tin của người tham gia giao dịch.

So sánh với các hệ thống pháp luật tiên tiến như hệ thống đăng ký Torrent tại Úc hay hệ thống đăng ký xác lập quyền tại Đức, việc coi thông tin đăng ký quyền sử dụng đất là cơ sở xác lập quyền và bảo vệ người ngay tình giúp giảm thiểu rủi ro và tăng tính ổn định cho thị trường bất động sản. Việt Nam đã có bước tiến với quy định bảo vệ người ngay tình trong Bộ luật Dân sự 2015 và Luật Đất đai 2013, nhưng vẫn còn nhiều điểm chưa phù hợp, ví dụ như chưa bảo vệ người ngay tình trong các giao dịch không chuyển quyền hoặc trong các loại đất bị hạn chế giao dịch.

Việc hạn chế chủ thể nhận chuyển quyền theo loại đất và yếu tố nước ngoài là cần thiết để bảo vệ lợi ích quốc gia và môi trường, tuy nhiên cần có hướng dẫn rõ ràng hơn để tránh gây khó khăn cho người áp dụng pháp luật.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ các vụ án vô hiệu giao dịch theo nguyên nhân, bảng phân loại chủ thể được phép và không được phép giao dịch theo Luật Đất đai, giúp minh họa rõ ràng hơn về thực trạng và quy định pháp luật.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về xác định chủ thể có quyền giao dịch: Cần bổ sung quy định rõ ràng về việc coi thông tin trong Sổ đăng ký đất đai là thông tin chính thức, phản ánh quyền sử dụng đất hợp pháp đối với người tham gia giao dịch, đồng thời xây dựng cơ chế trách nhiệm bảo vệ quyền lợi người bị thiệt hại do sai sót trong đăng ký. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp, Bộ Tài nguyên và Môi trường.

  2. Xây dựng hệ thống đăng ký quyền sử dụng đất theo mô hình đăng ký Torrent: Áp dụng hệ thống đăng ký xác lập quyền, trong đó việc đăng ký có tác dụng tạo ra quyền, giúp giảm thiểu tranh chấp và tăng tính minh bạch. Thời gian thực hiện: 3-5 năm; Chủ thể thực hiện: Chính phủ, các cơ quan quản lý đất đai.

  3. Tăng cường năng lực và trách nhiệm của công chứng viên: Quy định công chứng viên phải kiểm tra kỹ hồ sơ, phối hợp với cơ quan đăng ký đất đai để xác minh tính hợp pháp của quyền sử dụng đất trước khi công chứng hợp đồng. Thời gian thực hiện: 1 năm; Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp, Sở Tư pháp các địa phương.

  4. Rà soát, bổ sung quy định về chủ thể không có quyền giao dịch: Luật Đất đai cần quy định cụ thể các trường hợp chủ thể không được phép chuyển quyền hoặc nhận chuyển quyền, nhằm tạo sự thống nhất trong áp dụng pháp luật. Thời gian thực hiện: 1 năm; Chủ thể thực hiện: Quốc hội, Bộ Tư pháp.

  5. Tăng cường công tác tuyên truyền, hướng dẫn pháp luật cho người dân và các chủ thể giao dịch: Giúp nâng cao nhận thức về quyền và nghĩa vụ trong giao dịch quyền sử dụng đất, giảm thiểu rủi ro do thiếu hiểu biết. Thời gian thực hiện: liên tục; Chủ thể thực hiện: UBND các cấp, Sở Tài nguyên và Môi trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về đất đai: Giúp hoàn thiện chính sách, pháp luật và nâng cao hiệu quả quản lý, giảm thiểu tranh chấp đất đai.

  2. Công chứng viên và tổ chức hành nghề công chứng: Nâng cao nhận thức và kỹ năng kiểm tra hồ sơ, đảm bảo tính pháp lý của giao dịch quyền sử dụng đất.

  3. Luật sư, chuyên gia pháp lý và nhà nghiên cứu: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để nghiên cứu sâu hơn về giao dịch quyền sử dụng đất và đề xuất chính sách.

  4. Người dân, nhà đầu tư và doanh nghiệp bất động sản: Hiểu rõ quyền và nghĩa vụ trong giao dịch quyền sử dụng đất, giảm thiểu rủi ro pháp lý và bảo vệ quyền lợi hợp pháp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chủ thể nào được phép chuyển quyền sử dụng đất theo Luật Đất đai 2013?
    Chủ thể chuyển quyền phải là người có quyền sử dụng đất hợp pháp, có giấy chứng nhận quyền sử dụng đất và được phép giao dịch theo quy định, bao gồm hộ gia đình, cá nhân trong nước, tổ chức kinh tế, người Việt Nam định cư ở nước ngoài và doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài trong một số trường hợp.

  2. Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất có phải là căn cứ tuyệt đối để xác định quyền hợp pháp?
    Không. Giấy chứng nhận là điều kiện cần nhưng không phải điều kiện đủ. Có trường hợp giấy chứng nhận bị thu hồi hoặc hủy bỏ do quyền sử dụng đất được cấp không đúng pháp luật, dẫn đến giao dịch bị vô hiệu.

  3. Người nhận chuyển quyền có bị hạn chế quyền nhận chuyển quyền không?
    Có. Luật Đất đai quy định hạn chế đối với một số loại đất như đất trồng lúa, đất rừng phòng hộ, rừng đặc dụng và hạn chế đối với chủ thể có yếu tố nước ngoài nhằm bảo vệ lợi ích quốc gia.

  4. Tại sao giao dịch quyền sử dụng đất bị tuyên vô hiệu do năng lực chủ thể?
    Do bên chuyển quyền không đáp ứng điều kiện về năng lực pháp luật hoặc năng lực hành vi, hoặc không có quyền sử dụng đất hợp pháp, dẫn đến giao dịch không có giá trị pháp lý.

  5. Làm thế nào để giảm thiểu rủi ro khi tham gia giao dịch quyền sử dụng đất?
    Người tham gia nên kiểm tra kỹ giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, tìm hiểu nguồn gốc đất, sử dụng dịch vụ công chứng uy tín và tham khảo ý kiến chuyên gia pháp lý để đảm bảo giao dịch hợp pháp và an toàn.

Kết luận

  • Quy định pháp luật về chủ thể giao dịch quyền sử dụng đất hiện nay còn nhiều bất cập, đặc biệt trong việc xác định quyền sử dụng đất hợp pháp của chủ thể chuyển quyền.
  • Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất không phải là căn cứ tuyệt đối để xác định quyền hợp pháp, gây khó khăn và rủi ro cho người tham gia giao dịch.
  • Chủ thể nhận chuyển quyền bị hạn chế theo loại đất và yếu tố nước ngoài nhằm bảo vệ lợi ích quốc gia và môi trường.
  • Thực tiễn áp dụng pháp luật còn nhiều khó khăn, cần hoàn thiện hệ thống đăng ký quyền sử dụng đất và tăng cường trách nhiệm của công chứng viên.
  • Đề xuất áp dụng hệ thống đăng ký Torrent, hoàn thiện quy định pháp luật và tăng cường tuyên truyền nhằm thúc đẩy thị trường bất động sản phát triển minh bạch, bền vững.

Next steps: Triển khai nghiên cứu sâu hơn về hệ thống đăng ký quyền sử dụng đất, phối hợp với các cơ quan quản lý để xây dựng đề án hoàn thiện pháp luật.

Call to action: Các nhà làm luật, chuyên gia pháp lý và cơ quan quản lý cần phối hợp chặt chẽ để sớm hoàn thiện quy định pháp luật, bảo vệ quyền lợi người dân và thúc đẩy phát triển thị trường bất động sản ổn định.