Chính sách và luật cạnh tranh Việt Nam: Những vấn đề mới trong việc thực hiện cam kết EVFTA

• Tác giả: Pham Thi Thu Ha
• Người hướng dẫn: Assoc. Tang Van Nghia
• Trường học: Foreign Trade University
• Chuyên ngành: International Trade Policy and Law
• Đề tài: Chính Sách Và Luật Cạnh Tranh Việt Nam: Vấn Đề Mới Trong Thực Hiện Cam Kết EVFTA
• Loại tài liệu: luận văn
• Năm xuất bản: 2020
• Địa điểm: Hà Nội

• DECLARATION
• ACKNOWLEDGEMENT
• TABLE OF CONTENTS
• LIST OF ABBREVIATIONS
• LIST OF TABLES
• LIST OF FIGURES
• LIST OF BOX(PRACTICAL CASE)
• SUMMARY OF THESIS RESEARCH RESULTS
• 1. CHƯƠNG 1: RESEARCH RATIONALE
• 1.1. Literature Review
• 1.2. Research objectives & Research questions
• 1.3. Scope of Research
• 1.4. Research methodology
• 1.5. Thesis outline
• 2. CHƯƠNG 2: FUNDAMENTALS OF COMPETITION, AND COMPETITION LAW AND POLICY
• 2.1. The concept of competition
• 3. CHƯƠNG 3: INTERNATIONAL COOPERATION OF COMPETITION POLICY
• 3.1. Importance and history background of international co-operation in competition policy
• 3.2. Current situation of international cooperation of competition policy
• 3.3. Competition related provision in FTAs
• 3.3.1. Rationales for including Competition-related Provisions in FTAs
• 3.3.2. Typology of Competition-related provisions in FTAs
• 4. CHƯƠNG 4: COMPETITION POLICY IN EVFTA
• 4.1. Introduction to EVFTA
• 4.2. Potential macroeconomic implications of the EVFTA to Vietnam
• 4.3. Coverage of Competition policy in the EVFTA
• 4.4. Content of competition-related provisions in EVFTA
• 4.4.1. Promoting competition & Adopting and maintaining competition laws proscribe anti-competitive business conduct
• 4.4.2. Procedural fairness and transparency
• 4.4.3. Regulating designated monopolies and state-owned enterprises
• 4.4.4. Regulating subsidies/state aid
• 4.4.5. Co-operation and co-ordination on competition
• 4.4.6. Dispute settlement mechanisms for conflicts on competition
• 5. CHƯƠNG 5: OVERVIEW ON VIETNAM’S COMPETITION LAW AND POLICY REGIME
• 5.1. Vietnam Competition Legislation
• 5.1.1. Overview of Vietnam Competition Legislation
• 5.1.2. Scope of application
• 5.1.3. Agreement on restraint of competition policy
• 5.1.4. Abuse of dominance
• 5.1.6. Unfair competitive practices
• 5.1.7. Competitive authorities agencies
• 5.2. Enforcement of Competition Policy in recent years
• 5.2.1. Investigation of competition restriction cases
• 5.2.2. Investigation and handling of unfair competition cases
• 5.2.3. Controlling violation of economic concentration
• 6. CHƯƠNG 6: RECOMMENDATIONS FOR REFORMING COMPETITION LAW AND POLICY AND ENFORCEMENT IN VIETNAM IN ACCORDANCE WITH COMMITMENTS IN EVFTA
• 6.1. Improving provisions in Vietnam Competition Law in accordance with commitments in EVFTA
• 6.1.1. Interpretation of term: need to be improved
• 6.1.2. Requirement for consistency of Vietnam legal system
• 6.1.3. Improve provisions to control effectively economic concentration
• 6.1.4. Provide an incentive and transparent leniency program as an instrument to tackle core cartel (OECD, 2015)
• 6.2. SOEs and competitive neutrality issues in setting a transparent competition environment
• 6.3. Debt neutrality and outright subsidies
• 6.4. Maintain an independent and well resourced competition authority with the necessary powers to effectively enforce competition law
• 6.4.1. Complete draft decree which prescribes the functions, tasks, powers and organizational structure of the competition authority
• 6.4.2. Build financial resource to boost capacities for Vietnam’s young competition authorities
• 6.4.3. Build human resource to boost capacities for Vietnam’s young competition authorities
• 6.5. Strengthen cooperation between competition authorities of both Parties
• LIST OF REFERENCES

I. Chính sách và luật cạnh tranh Việt Nam

Chính sách và luật cạnh tranh tại Việt Nam đã trải qua nhiều giai đoạn phát triển, đặc biệt là từ khi có luật cạnh tranh năm 2004. Chính sách này không chỉ nhằm mục đích bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng mà còn tạo ra một môi trường kinh doanh công bằng cho các doanh nghiệp Việt Nam. Việc thực hiện chính sách cạnh tranh hiệu quả là rất quan trọng trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế, đặc biệt là khi Việt Nam tham gia vào các hiệp định thương mại tự do như EVFTA. Theo đó, chính sách thương mại cần được điều chỉnh để phù hợp với các cam kết quốc tế, từ đó thúc đẩy sự phát triển bền vững của nền kinh tế.

1.1. Khái niệm và mục tiêu của chính sách cạnh tranh

Khái niệm về cạnh tranh trong kinh tế không chỉ đơn thuần là sự cạnh tranh giữa các doanh nghiệp mà còn bao gồm cả việc tạo ra một môi trường kinh doanh lành mạnh. Mục tiêu của chính sách cạnh tranh là khuyến khích sự đổi mới, nâng cao hiệu quả sản xuất và bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh hội nhập kinh tế và sự gia tăng của các doanh nghiệp quốc tế. Chính sách này cần phải được thực hiện một cách đồng bộ và hiệu quả để đảm bảo rằng các doanh nghiệp trong nước có thể cạnh tranh công bằng với các đối thủ nước ngoài.

1.2. Tác động của EVFTA đến chính sách cạnh tranh

Hiệp định EVFTA không chỉ mở ra cơ hội cho doanh nghiệp Việt Nam tiếp cận thị trường châu Âu mà còn đặt ra nhiều thách thức trong việc thực hiện chính sách cạnh tranh. Các quy định trong hiệp định yêu cầu Việt Nam phải cải cách luật cạnh tranh để phù hợp với tiêu chuẩn quốc tế. Điều này bao gồm việc tăng cường tính minh bạch, công bằng trong các quy định về cạnh tranh công bằng và xử lý các hành vi cạnh tranh không lành mạnh. Việc thực hiện các cam kết này sẽ giúp Việt Nam nâng cao vị thế cạnh tranh trên thị trường quốc tế.

II. Thực trạng và thách thức trong thực hiện cam kết EVFTA

Việc thực hiện các cam kết trong EVFTA đang gặp nhiều thách thức, đặc biệt là trong lĩnh vực cạnh tranh. Mặc dù Việt Nam đã có những bước tiến trong việc cải cách luật cạnh tranh, nhưng vẫn còn nhiều vấn đề cần giải quyết. Các doanh nghiệp nhà nước vẫn chiếm ưu thế trong nhiều lĩnh vực, điều này gây khó khăn cho việc thực hiện cạnh tranh công bằng. Hơn nữa, việc thiếu hụt nguồn lực và năng lực của các cơ quan thực thi luật cạnh tranh cũng là một rào cản lớn. Để khắc phục tình trạng này, cần có sự đầu tư mạnh mẽ vào việc nâng cao năng lực cho các cơ quan chức năng và xây dựng một môi trường pháp lý rõ ràng hơn.

2.1. Các vấn đề trong thực thi luật cạnh tranh

Một trong những vấn đề lớn nhất trong việc thực thi luật cạnh tranh tại Việt Nam là sự thiếu hụt về nguồn lực và năng lực của các cơ quan thực thi. Điều này dẫn đến việc xử lý các vụ việc cạnh tranh không lành mạnh không hiệu quả. Hơn nữa, sự chồng chéo trong các quy định pháp lý cũng gây khó khăn cho việc áp dụng chính sách cạnh tranh. Cần có sự cải cách mạnh mẽ để đảm bảo rằng các quy định về cạnh tranh được thực thi một cách đồng bộ và hiệu quả.

2.2. Đề xuất cải cách chính sách cạnh tranh

Để thực hiện hiệu quả các cam kết trong EVFTA, Việt Nam cần cải cách luật cạnh tranh theo hướng tăng cường tính minh bạch và công bằng. Cần xây dựng một hệ thống cạnh tranh công bằng hơn, trong đó các doanh nghiệp nhà nước không được ưu tiên hơn các doanh nghiệp tư nhân. Hơn nữa, cần có các chương trình đào tạo và nâng cao năng lực cho các cơ quan thực thi luật cạnh tranh để đảm bảo rằng họ có đủ khả năng xử lý các vụ việc phức tạp trong bối cảnh hội nhập.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng, chính sách và pháp luật cạnh tranh (CPL) trở thành công cụ quan trọng nhằm thúc đẩy cạnh tranh lành mạnh và nâng cao hiệu quả thị trường. Tại Việt Nam, từ khi Luật Cạnh tranh 2004 được ban hành, cùng với các chính sách liên quan, CPL đã từng bước được hoàn thiện nhằm bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và tạo môi trường kinh doanh công bằng. Việc Việt Nam tham gia các hiệp định thương mại tự do (FTA) thế hệ mới như EVFTA đặt ra yêu cầu cấp thiết về cải cách chính sách cạnh tranh, đặc biệt là trong việc quản lý doanh nghiệp nhà nước (SOEs), kiểm soát các hành vi hạn chế cạnh tranh và hoàn thiện khung pháp lý.

Luận văn tập trung phân tích các quy định về chính sách cạnh tranh trong EVFTA, đánh giá thực trạng thực thi CPL tại Việt Nam giai đoạn 2004-2018, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện các cam kết trong EVFTA. Nghiên cứu có phạm vi địa lý tại Việt Nam, thời gian tập trung từ năm 2004 đến 2018, với mục tiêu hỗ trợ Việt Nam chuẩn bị tốt cho việc thực thi EVFTA, góp phần tăng trưởng GDP dự kiến 7-8% vào năm 2025 và thúc đẩy thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI).

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên ba khung lý thuyết chính: (1) Khái niệm cạnh tranh và vai trò của cạnh tranh trong kinh tế thị trường tự do; (2) Mối quan hệ giữa chính sách cạnh tranh, luật cạnh tranh và phát triển kinh tế; (3) Mục tiêu của chính sách cạnh tranh bao gồm tăng cường phúc lợi kinh tế, hiệu quả kinh tế (phân bổ, sản xuất, động lực đổi mới) và thiết lập môi trường cạnh tranh lành mạnh.

Ngoài ra, nghiên cứu phân tích các nội dung chính của chính sách cạnh tranh như: bảo đảm quyền tiếp cận thị trường không phân biệt đối xử, duy trì môi trường cạnh tranh công bằng, chống các hành vi hạn chế cạnh tranh, và xây dựng các cơ quan thực thi độc lập, có năng lực.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp:

• Phương pháp lý thuyết: phân tích, tổng hợp các lý thuyết về CPL, nghiên cứu lịch sử phát triển, mô hình hóa các khái niệm.
• Phương pháp thực tiễn: nghiên cứu so sánh pháp luật quốc tế và Việt Nam, phân tích các trường hợp điển hình (case studies), tổng hợp số liệu thứ cấp từ các báo cáo, tài liệu pháp luật và các nghiên cứu trước đó.

Cỡ mẫu nghiên cứu tập trung vào các văn bản pháp luật, báo cáo chính thức của Bộ Công Thương, OECD, và các tài liệu liên quan đến EVFTA. Phân tích dữ liệu được thực hiện theo timeline từ 2004 đến 2018 nhằm đánh giá quá trình thực thi CPL tại Việt Nam và so sánh với các cam kết trong EVFTA.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. CPL trong EVFTA có tính toàn diện và chi tiết hơn so với các FTA trước đây của Việt Nam: EVFTA quy định rõ về việc áp dụng luật cạnh tranh, kiểm soát các hành vi hạn chế cạnh tranh, quản lý SOEs và quy định về trợ cấp nhà nước. Ví dụ, EVFTA yêu cầu Việt Nam duy trì luật cạnh tranh toàn diện, xử lý các hành vi như thỏa thuận hạn chế cạnh tranh, lạm dụng vị trí thống lĩnh và kiểm soát các vụ tập trung kinh tế.

2. Thực trạng thực thi CPL tại Việt Nam còn nhiều hạn chế: Từ năm 2006-2018, số vụ việc vi phạm chính sách cạnh tranh tăng dần, với khoảng 70 vụ việc hạn chế cạnh tranh và hơn 60 vụ việc cạnh tranh không lành mạnh được xử lý. Tuy nhiên, năng lực của cơ quan quản lý còn hạn chế về nguồn lực tài chính và nhân sự (ví dụ, ngân sách năm 2016 của cơ quan cạnh tranh Việt Nam thấp hơn nhiều so với các nước OECD).

3. Vai trò của SOEs và trợ cấp nhà nước là điểm nhạy cảm trong EVFTA: SOEs tại Việt Nam được quy định chi tiết trong EVFTA với các điều kiện về quyền sở hữu, phạm vi hoạt động và các ngoại lệ cụ thể. Trợ cấp nhà nước được kiểm soát chặt chẽ, với các quy định minh bạch và giới hạn mức trợ cấp dưới 300.000 SDR/ doanh nghiệp/ 3 năm.

4. Cơ chế hợp tác quốc tế và giải quyết tranh chấp trong EVFTA được thiết lập rõ ràng: EVFTA quy định các nguyên tắc minh bạch, công bằng trong thực thi luật cạnh tranh, đồng thời thiết lập cơ chế phối hợp giữa các cơ quan cạnh tranh của hai bên nhằm tăng cường hiệu quả thực thi.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trong thực thi CPL tại Việt Nam xuất phát từ việc khung pháp lý còn chưa hoàn chỉnh, thiếu các văn bản hướng dẫn thi hành kèm theo Luật Cạnh tranh 2018, cũng như năng lực hạn chế của cơ quan quản lý về tài chính và nhân sự. So với các nghiên cứu của OECD và báo cáo của ngành, kết quả này phù hợp với nhận định về sự cần thiết phải nâng cao năng lực thực thi và hoàn thiện pháp luật.

Việc EVFTA đưa ra các cam kết chi tiết về SOEs và trợ cấp nhà nước là bước tiến quan trọng, nhưng cũng đặt ra thách thức lớn cho Việt Nam trong việc điều chỉnh chính sách nội địa để phù hợp với các tiêu chuẩn quốc tế. Các biểu đồ thống kê số vụ việc vi phạm CPL qua các năm và so sánh ngân sách, nhân sự của cơ quan cạnh tranh Việt Nam với các nước OECD sẽ minh họa rõ nét hơn về khoảng cách hiện tại.

Việc tăng cường hợp tác quốc tế trong thực thi CPL, như qua ICN và các thỏa thuận song phương, được đánh giá là xu hướng tất yếu để xử lý các vụ việc có yếu tố xuyên biên giới, đồng thời giúp Việt Nam học hỏi kinh nghiệm và nâng cao hiệu quả thực thi.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Hoàn thiện khung pháp lý CPL phù hợp với cam kết EVFTA: Ban hành đầy đủ các văn bản hướng dẫn thi hành Luật Cạnh tranh 2018, đặc biệt là các quy định về kiểm soát tập trung kinh tế, xử lý hành vi lạm dụng vị trí thống lĩnh và các quy định về SOEs. Thời gian thực hiện: trong vòng 1-2 năm. Chủ thể: Bộ Công Thương phối hợp với các cơ quan liên quan.

2. Xây dựng và nâng cao năng lực cho cơ quan cạnh tranh quốc gia: Tăng ngân sách hoạt động, tuyển dụng và đào tạo nhân sự chuyên môn cao, trang bị công nghệ hỗ trợ điều tra và xử lý vụ việc. Mục tiêu: nâng cao hiệu quả xử lý vụ việc lên ít nhất 30% trong 3 năm tới. Chủ thể: Chính phủ, Bộ Tài chính, Bộ Công Thương.

3. Thiết lập chương trình khuyến khích và minh bạch trong xử lý các vụ việc vi phạm: Áp dụng chính sách khoan hồng (leniency) để khuyến khích doanh nghiệp tự nguyện hợp tác trong điều tra các hành vi vi phạm. Thời gian: triển khai trong 1 năm. Chủ thể: Cơ quan cạnh tranh.

4. Tăng cường hợp tác quốc tế trong thực thi CPL: Tham gia tích cực các mạng lưới hợp tác như ICN, ký kết các thỏa thuận hợp tác song phương với các cơ quan cạnh tranh của EU và các nước thành viên EVFTA. Mục tiêu: nâng cao hiệu quả xử lý các vụ việc đa quốc gia. Chủ thể: Bộ Công Thương, Cơ quan cạnh tranh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Cơ quan quản lý nhà nước về cạnh tranh và thương mại: Nghiên cứu giúp hoàn thiện chính sách, pháp luật và nâng cao năng lực thực thi, đặc biệt trong bối cảnh thực hiện EVFTA.

2. Doanh nghiệp trong và ngoài nước, đặc biệt là SOEs và các doanh nghiệp có hoạt động xuyên biên giới: Hiểu rõ các quy định về cạnh tranh, quyền và nghĩa vụ, từ đó tuân thủ pháp luật và tận dụng cơ hội thị trường.

3. Các nhà nghiên cứu, học giả trong lĩnh vực luật cạnh tranh và chính sách thương mại quốc tế: Cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn để phát triển nghiên cứu sâu hơn về CPL và tác động của các FTA thế hệ mới.

4. Các tổ chức quốc tế và nhà đầu tư nước ngoài: Đánh giá môi trường cạnh tranh và pháp lý tại Việt Nam, từ đó đưa ra quyết định đầu tư và hợp tác phù hợp.

Câu hỏi thường gặp

1. Chính sách cạnh tranh trong EVFTA có điểm gì nổi bật so với các FTA khác?
   EVFTA quy định chi tiết về quản lý SOEs, trợ cấp nhà nước và thiết lập cơ chế hợp tác quốc tế trong thực thi CPL, vượt trội hơn so với các FTA trước đây của Việt Nam.

2. Việt Nam đã thực hiện những cam kết nào về CPL trong EVFTA?
   Việt Nam đã ban hành Luật Cạnh tranh 2018, tuy nhiên vẫn cần hoàn thiện các văn bản hướng dẫn và nâng cao năng lực thực thi để đáp ứng đầy đủ các cam kết.

3. Vai trò của SOEs trong chính sách cạnh tranh được quy định thế nào?
   SOEs phải hoạt động theo nguyên tắc thương mại, không được ưu đãi không công bằng so với doanh nghiệp tư nhân, đồng thời chịu sự giám sát chặt chẽ về trợ cấp và quyền đặc biệt.

4. Làm thế nào để tăng cường hợp tác quốc tế trong thực thi CPL?
   Tham gia các mạng lưới như ICN, ký kết thỏa thuận hợp tác song phương, trao đổi thông tin và phối hợp điều tra các vụ việc có yếu tố xuyên biên giới.

5. Tác động kinh tế của EVFTA đối với Việt Nam là gì?
   Theo các mô hình cân bằng tổng thể, EVFTA dự kiến giúp GDP Việt Nam tăng 7-8% vào năm 2025, đồng thời thúc đẩy thu hút FDI và cải thiện môi trường kinh doanh.

Kết luận

• Luận văn làm rõ các khía cạnh lý thuyết và thực tiễn của chính sách cạnh tranh trong bối cảnh hội nhập quốc tế và EVFTA.
• Phân tích chi tiết các cam kết về CPL trong EVFTA, đặc biệt về SOEs, trợ cấp nhà nước và hợp tác quốc tế.
• Đánh giá thực trạng thực thi CPL tại Việt Nam giai đoạn 2004-2018, chỉ ra những hạn chế về pháp lý và năng lực thực thi.
• Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực cơ quan quản lý và tăng cường hợp tác quốc tế nhằm thực hiện hiệu quả các cam kết EVFTA.
• Khuyến nghị các bước tiếp theo bao gồm ban hành văn bản hướng dẫn, xây dựng chương trình đào tạo, và thiết lập cơ chế hợp tác song phương trong 1-3 năm tới.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng và doanh nghiệp cần chủ động nghiên cứu, áp dụng và phối hợp thực hiện các khuyến nghị nhằm tận dụng tối đa lợi ích từ EVFTA, đồng thời góp phần xây dựng môi trường cạnh tranh lành mạnh, thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững.