Tổng quan nghiên cứu

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), dân số người cao tuổi (NCT) trên toàn cầu đang gia tăng nhanh chóng, với khoảng 58 triệu người bước vào tuổi 60 mỗi năm. Năm 2015, thế giới có khoảng 901 triệu NCT, chiếm 12,3% dân số, dự kiến tăng lên hơn 2 tỷ người vào năm 2050, chiếm 22% dân số toàn cầu. Tại Việt Nam, tốc độ già hóa dân số thuộc hàng nhanh nhất thế giới, với tỷ lệ NCT tăng từ 10,2% năm 2012 lên 11,95% năm 2017 và dự kiến đạt 23% vào năm 2040. Sự gia tăng này đặt ra nhiều thách thức trong chăm sóc sức khỏe, đặc biệt là chăm sóc sức khỏe tâm thần (CSSKTT) cho NCT.

NCT thường gặp các vấn đề sức khỏe mạn tính như đái tháo đường, tăng huyết áp, xương khớp, đồng thời dễ bị các rối loạn tâm thần do cô đơn, nghèo đói, mất người thân và sự suy giảm chức năng vận động. Các rối loạn tâm thần lại làm trầm trọng thêm các bệnh mạn tính, gây khó khăn trong điều trị. Mặc dù Đảng và Nhà nước đã có nhiều chính sách an sinh xã hội và phát triển nghề công tác xã hội (CTXH) nhằm chăm sóc NCT, hoạt động CTXH trong CSSKTT NCT vẫn còn nhiều hạn chế, thiếu tính chuyên nghiệp và chưa được triển khai đồng bộ.

Luận văn tập trung nghiên cứu thực trạng hoạt động CTXH trong CSSKTT cho NCT tại xã An Khánh, huyện Hoài Đức, Hà Nội, nơi có hơn 2.257 NCT chiếm khoảng 9% dân số xã. Mục tiêu nghiên cứu là đánh giá các hoạt động CTXH hiện tại, phân tích các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động CTXH trong CSSKTT NCT. Thời gian nghiên cứu từ tháng 1/2018 đến tháng 6/2019, nhằm cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho việc phát triển các dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần phù hợp với đặc thù địa phương và xu hướng già hóa dân số.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết về sức khỏe toàn diện: Sức khỏe được hiểu là trạng thái thoải mái toàn diện về thể chất, tâm thần và xã hội (WHO, 1978). Sức khỏe tâm thần là trạng thái cá nhân nhận ra năng lực bản thân, có thể đối phó với stress, làm việc hiệu quả và đóng góp cho cộng đồng.

  • Lý thuyết công tác xã hội (CTXH): CTXH là nghề nghiệp giúp đỡ cá nhân, nhóm và cộng đồng nâng cao năng lực, đáp ứng nhu cầu và tăng cường chức năng xã hội, đồng thời thúc đẩy môi trường xã hội thay đổi nhằm giải quyết các vấn đề xã hội (NASW, IFSW, Quyết định 32/2010/QĐ-TTg).

  • Khái niệm chăm sóc sức khỏe tâm thần NCT: Là việc thỏa mãn các nhu cầu về vui chơi, giao lưu, học hỏi để đảm bảo cuộc sống thoải mái, giúp NCT duy trì niềm tin, phát triển các mối quan hệ tích cực, chống lại các quan niệm bi quan và lối sống không lành mạnh.

Các khái niệm chính bao gồm: Người cao tuổi (từ đủ 60 tuổi trở lên theo Luật Người cao tuổi 2009), sức khỏe thể chất, sức khỏe tâm thần, sức khỏe xã hội, chăm sóc sức khỏe, chăm sóc sức khỏe tâm thần, công tác xã hội và các hoạt động CTXH trong CSSKTT NCT như tuyên truyền, hỗ trợ chính sách, tổ chức văn hóa-thể thao, tư vấn và huy động nguồn lực.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng dữ liệu sơ cấp thu thập từ 100 NCT (độ tuổi 60-75) tại xã An Khánh, 5 người thân và dân địa phương, 4 cán bộ địa phương (lãnh đạo văn hóa-xã hội, cán bộ thương binh-xã hội, cán bộ Hội NCT, cán bộ trạm y tế). Dữ liệu thứ cấp gồm các tài liệu pháp luật, báo cáo, tài liệu của UBND xã, Phòng Lao động TB&XH huyện và các nghiên cứu liên quan.

  • Phương pháp thu thập dữ liệu: Kết hợp phỏng vấn sâu (14 người), khảo sát bằng bảng hỏi (100 NCT), quan sát trực tiếp đời sống NCT tại địa phương.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng thống kê mô tả để phân tích đặc điểm nhân khẩu học, tình trạng sức khỏe, nhu cầu và đánh giá các hoạt động CTXH. Phân tích định tính từ phỏng vấn sâu để làm rõ các vấn đề thực tiễn, khó khăn và đề xuất giải pháp.

  • Timeline nghiên cứu: Từ tháng 1/2018 đến tháng 6/2019, bao gồm giai đoạn thu thập dữ liệu, xử lý thông tin và phân tích kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc điểm nhân khẩu học và sức khỏe NCT: Trong 100 NCT khảo sát, 52% là nữ, 48% nam; nhóm tuổi 60-65 chiếm 37%, 66-70 chiếm 36%, 71-75 chiếm 27%. Trình độ học vấn chủ yếu ở mức tiểu học (33%) và trung học cơ sở (36%). Thu nhập chủ yếu từ con cháu (30%) và lương hưu (29%). Tình trạng sức khỏe bình thường chiếm 59%, tốt và rất tốt chiếm 26%, yếu và rất yếu chiếm 15%.

  2. Hoạt động tuyên truyền, nâng cao nhận thức: 100% NCT được tiếp cận hoạt động tuyên truyền về CSSKTT. Nội dung tuyên truyền chủ yếu về chính sách (95%), cách phòng tránh bệnh (90%), tuyên truyền về rối loạn tâm thần chiếm 65%. Hội NCT tham gia tích cực nhất (95%), cán bộ đài truyền thanh (80%), cán bộ TB-XH (65%), cán bộ y tế (40%). Mức độ hài lòng của NCT với hoạt động này đạt khoảng 85%.

  3. Hoạt động hỗ trợ tiếp cận chính sách: Khoảng 90% NCT được hỗ trợ tiếp cận các chính sách CSSKTT như thăm khám, trợ cấp xã hội, lập hồ sơ hưởng chế độ. Tuy nhiên, việc tiếp cận còn gặp khó khăn do thiếu nhân viên CTXH chuyên nghiệp và thủ tục hành chính phức tạp.

  4. Hoạt động tổ chức văn hóa-thể thao: 82% NCT mong muốn tham gia các hoạt động văn hóa-thể thao. Các câu lạc bộ dưỡng sinh, thơ ca, thể dục thể thao được tổ chức thường xuyên, thu hút khoảng 70% NCT tham gia. Hoạt động này giúp cải thiện tinh thần, giảm cảm giác cô đơn và tăng cường giao lưu xã hội.

  5. Hoạt động tư vấn CSSKTT: Tư vấn về chế độ dinh dưỡng, tâm lý, chính sách được thực hiện nhưng chưa thường xuyên và chưa có chuyên gia tâm thần tham gia. Khoảng 60% NCT hài lòng với dịch vụ tư vấn hiện tại.

  6. Hoạt động huy động nguồn lực: Các nguồn lực địa phương như con người, cơ sở vật chất, kinh tế được huy động nhưng còn hạn chế về quy mô và tính chuyên nghiệp. Sự tham gia của cộng đồng và doanh nghiệp chưa cao, chiếm khoảng 40%.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy hoạt động CTXH trong CSSKTT NCT tại xã An Khánh đã được triển khai với nhiều hình thức đa dạng, đáp ứng phần nào nhu cầu của NCT. Tỷ lệ NCT được tiếp cận tuyên truyền và hỗ trợ chính sách cao phản ánh sự quan tâm của chính quyền địa phương và các tổ chức xã hội. Tuy nhiên, sự thiếu hụt nhân viên CTXH chuyên nghiệp và nguồn lực hạn chế là những rào cản lớn.

So với các nghiên cứu trong khu vực Đông Nam Á và Mỹ, hoạt động CTXH tại An Khánh còn mang tính phong trào, chưa phát huy hết tiềm năng của CTXH chuyên nghiệp. Việc tổ chức các hoạt động văn hóa-thể thao và tư vấn còn chưa đồng bộ, thiếu sự tham gia của chuyên gia tâm thần và nhân viên CTXH được đào tạo bài bản.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ NCT tham gia các hoạt động CTXH, mức độ hài lòng và các nguồn lực huy động. Bảng so sánh mức độ tham gia và hài lòng giữa các hoạt động cũng giúp minh họa hiệu quả thực tế.

Ý nghĩa của nghiên cứu là làm rõ thực trạng, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động CTXH trong CSSKTT NCT, góp phần cải thiện chất lượng cuộc sống và sức khỏe tâm thần cho NCT trong bối cảnh già hóa dân số nhanh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và phát triển nhân viên CTXH chuyên nghiệp: Đào tạo bài bản về kỹ năng chăm sóc sức khỏe tâm thần cho NCT, tổ chức các khóa tập huấn định kỳ. Mục tiêu nâng cao năng lực đội ngũ CTXH trong vòng 12 tháng, do UBND xã phối hợp với Sở Lao động Thương binh và Xã hội thực hiện.

  2. Mở rộng và đa dạng hóa các hoạt động tuyên truyền, nâng cao nhận thức: Sử dụng đa phương tiện, tổ chức các buổi hội thảo, câu lạc bộ sức khỏe tâm thần, tăng cường sự tham gia của nhân viên CTXH và chuyên gia tâm thần. Mục tiêu tăng tỷ lệ NCT được tiếp cận thông tin lên 95% trong 6 tháng.

  3. Phát triển các dịch vụ tư vấn chuyên sâu về sức khỏe tâm thần: Thiết lập các điểm tư vấn tại trạm y tế xã với sự hỗ trợ của chuyên gia tâm thần, nhân viên CTXH. Mục tiêu cung cấp dịch vụ tư vấn cho ít nhất 70% NCT có nhu cầu trong 1 năm.

  4. Huy động và quản lý hiệu quả nguồn lực cộng đồng và doanh nghiệp: Xây dựng kế hoạch huy động tài chính, vật chất và nhân lực từ cộng đồng, doanh nghiệp địa phương để hỗ trợ các hoạt động CSSKTT NCT. Mục tiêu tăng nguồn lực hỗ trợ lên 50% trong 18 tháng, do UBND xã và Hội NCT chủ trì.

  5. Tăng cường phối hợp liên ngành giữa các cơ quan, tổ chức xã hội: Thiết lập cơ chế phối hợp giữa y tế, lao động thương binh xã hội, Hội NCT và các tổ chức xã hội để triển khai đồng bộ các hoạt động CTXH. Mục tiêu hoàn thiện quy trình phối hợp trong 6 tháng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý xã hội và y tế địa phương: Nhận diện thực trạng và các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động CTXH trong CSSKTT NCT, từ đó xây dựng kế hoạch phát triển phù hợp.

  2. Nhân viên công tác xã hội và chuyên gia tâm thần: Nắm bắt các mô hình, phương pháp can thiệp và các hoạt động CTXH hiệu quả trong chăm sóc sức khỏe tâm thần cho NCT.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành xã hội học, y tế công cộng: Tài liệu tham khảo về nghiên cứu thực tiễn, phương pháp nghiên cứu kết hợp định lượng và định tính trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe tâm thần NCT.

  4. Các tổ chức xã hội, cộng đồng và doanh nghiệp: Hiểu rõ vai trò và cách thức tham gia hỗ trợ, huy động nguồn lực cho các hoạt động chăm sóc sức khỏe tâm thần NCT tại địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hoạt động công tác xã hội trong chăm sóc sức khỏe tâm thần cho người cao tuổi là gì?
    Hoạt động CTXH là các can thiệp chuyên nghiệp nhằm hỗ trợ NCT nâng cao sức khỏe tâm thần thông qua tuyên truyền, tư vấn, tổ chức văn hóa-thể thao, hỗ trợ chính sách và huy động nguồn lực. Ví dụ, tổ chức câu lạc bộ dưỡng sinh giúp NCT giảm stress và tăng cường giao lưu xã hội.

  2. Tại sao chăm sóc sức khỏe tâm thần cho người cao tuổi lại quan trọng?
    Sức khỏe tâm thần ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng cuộc sống, khả năng tự chăm sóc và hòa nhập xã hội của NCT. Rối loạn tâm thần có thể làm trầm trọng thêm các bệnh mạn tính và tăng nguy cơ suy giảm chức năng. Do đó, chăm sóc tâm thần giúp NCT sống vui khỏe, giảm gánh nặng cho gia đình và xã hội.

  3. Những khó khăn chính trong hoạt động CTXH tại xã An Khánh là gì?
    Thiếu nhân viên CTXH chuyên nghiệp, nguồn lực hạn chế, hoạt động tuyên truyền và tư vấn chưa đa dạng, chưa có sự phối hợp liên ngành hiệu quả. Ví dụ, cán bộ y tế và TB-XH chưa được đào tạo chuyên sâu về CTXH.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả hoạt động CTXH trong chăm sóc sức khỏe tâm thần người cao tuổi?
    Cần đào tạo nhân viên CTXH, mở rộng hoạt động tuyên truyền, phát triển dịch vụ tư vấn chuyên sâu, huy động nguồn lực cộng đồng và doanh nghiệp, tăng cường phối hợp liên ngành. Ví dụ, tổ chức các khóa tập huấn kỹ năng CTXH cho cán bộ xã.

  5. Ai nên tham gia vào các hoạt động CTXH chăm sóc sức khỏe tâm thần cho người cao tuổi?
    Ngoài nhân viên CTXH và cán bộ y tế, các tổ chức xã hội, cộng đồng, gia đình và chính quyền địa phương đều có vai trò quan trọng. Sự tham gia đa chiều giúp nâng cao hiệu quả và tính bền vững của các hoạt động chăm sóc.

Kết luận

  • Dân số người cao tuổi tại xã An Khánh đang tăng nhanh, đặt ra nhu cầu cấp thiết về chăm sóc sức khỏe tâm thần.
  • Hoạt động công tác xã hội trong CSSKTT NCT đã được triển khai với nhiều hình thức, nhưng còn nhiều hạn chế về nhân lực và nguồn lực.
  • Nhu cầu của NCT về khám chữa bệnh, tham gia hoạt động văn hóa-thể thao và tiếp cận chính sách rất cao, cần được đáp ứng tốt hơn.
  • Đề xuất các giải pháp trọng tâm gồm đào tạo nhân viên CTXH, đa dạng hóa hoạt động tuyên truyền, phát triển dịch vụ tư vấn, huy động nguồn lực và tăng cường phối hợp liên ngành.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và chuyên sâu về các mô hình CTXH hiệu quả, đồng thời kêu gọi sự tham gia của cộng đồng và các tổ chức xã hội để nâng cao chất lượng cuộc sống cho người cao tuổi.

Luận văn là tài liệu tham khảo quan trọng cho các nhà quản lý, nhân viên CTXH, chuyên gia y tế và các tổ chức xã hội trong việc phát triển các chương trình chăm sóc sức khỏe tâm thần cho người cao tuổi tại Việt Nam.