Tổng quan nghiên cứu

Trầm cảm là một trong những rối loạn tâm thần phổ biến và gây gánh nặng lớn về sức khỏe trên toàn cầu. Theo Nghiên cứu về gánh nặng bệnh tật toàn cầu (GBD) năm 2019, trầm cảm đứng thứ hai trong số các nguyên nhân hàng đầu gây suy giảm sức khỏe. Đại dịch COVID-19 từ năm 2020 đã làm gia tăng đáng kể tỷ lệ mắc trầm cảm trên toàn thế giới, với ước tính tăng thêm khoảng 53,2 triệu người mắc mới, tương đương tăng 27,6% so với trước đại dịch. Tại Việt Nam, tỷ lệ trầm cảm cũng tăng cao, đặc biệt trong bối cảnh giãn cách xã hội và những tác động kinh tế - xã hội do dịch bệnh gây ra.

Luận văn tập trung nghiên cứu can thiệp tâm lý cho một trường hợp người trưởng thành có triệu chứng trầm cảm liên quan đến đại dịch COVID-19 tại Hà Nội trong giai đoạn 2021-2022. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá, chẩn đoán và can thiệp hiệu quả trầm cảm cho trường hợp này, đồng thời đề xuất các giải pháp hỗ trợ phù hợp. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc ứng dụng liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) để giảm thiểu tác động tiêu cực của trầm cảm trong bối cảnh đại dịch, góp phần nâng cao chất lượng chăm sóc sức khỏe tâm thần tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên ba lý thuyết tâm lý chính để giải thích và can thiệp trầm cảm:

  1. Thuyết nhận thức về trầm cảm của Aaron Beck (1967): Trầm cảm xuất phát từ những nhận thức sai lệch, suy nghĩ tiêu cực về bản thân, thế giới và tương lai. Những suy nghĩ này tạo thành vòng luẩn quẩn làm tăng mức độ trầm cảm.

  2. Thuyết hành vi về trầm cảm của Lewinsohn: Trầm cảm là kết quả của sự thiếu hụt củng cố tích cực trong môi trường, dẫn đến giảm các hành vi tích cực và tăng các hành vi tiêu cực, duy trì trạng thái trầm cảm.

  3. Thuyết liên cá nhân về trầm cảm: Trầm cảm phát sinh từ các tương tác xã hội tiêu cực, mất mát và sự từ chối trong các mối quan hệ quan trọng, làm gia tăng cảm giác cô lập và suy giảm sức khỏe tâm thần.

Các khái niệm chính bao gồm: triệu chứng trầm cảm theo DSM-5, các mức độ trầm cảm (nhẹ, vừa, nặng), các yếu tố sinh học, tâm lý và xã hội ảnh hưởng đến trầm cảm trong bối cảnh COVID-19, cũng như các kỹ thuật trong liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) như tái cấu trúc nhận thức, lập lịch hoạt động, ghi nhật ký cảm xúc, phân tích ABC, kiểm tra sự thật, chia nhỏ nhiệm vụ, thiền chánh niệm và liệu pháp thư giãn.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp nghiên cứu hỗn hợp, kết hợp định tính và định lượng:

  • Nguồn dữ liệu: Một trường hợp người trưởng thành nữ 23 tuổi tại Hà Nội có triệu chứng trầm cảm liên quan đến đại dịch COVID-19. Dữ liệu thu thập qua hỏi chuyện lâm sàng, quan sát hành vi, nghiên cứu tiểu sử cuộc đời và các thang đo chuẩn như Beck Depression Inventory (BDI) và DASS-21.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích nội dung phỏng vấn, đánh giá triệu chứng qua thang đo, so sánh kết quả trước và sau can thiệp. Sử dụng mô hình 5P (Predisposing, Protective, Precipitating, Presenting, Perpetuating factors) để định hình trường hợp.

  • Timeline nghiên cứu: Tiến hành từ tháng 4/2022 đến tháng 12/2022, bao gồm giai đoạn đánh giá ban đầu, can thiệp tâm lý qua 10 phiên trị liệu CBT, đánh giá hiệu quả và theo dõi sau can thiệp.

Cỡ mẫu là một trường hợp điển hình được lựa chọn theo tiêu chí có triệu chứng trầm cảm rõ ràng, có động cơ trị liệu và phù hợp với bối cảnh đại dịch. Phương pháp chọn mẫu là phi xác suất, thuận tiện nhằm tập trung phân tích sâu ca lâm sàng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng mức độ trầm cảm trong bối cảnh COVID-19: Trước khi can thiệp, bệnh nhân có điểm Beck Depression Inventory là 27, thuộc mức trầm cảm vừa. Thang DASS-21 cho thấy điểm trầm cảm 26 (mức nặng), lo âu 8 (nhẹ), căng thẳng 24 (vừa). So với mức trung bình trước đại dịch, tỷ lệ trầm cảm tăng gấp 1,5 lần tại Việt Nam.

  2. Ảnh hưởng đa chiều của đại dịch: Bệnh nhân mất việc làm trong 6 tháng, giảm 7kg trong gần 2 tháng, mất ngủ kéo dài, rụng tóc nhiều và xuất hiện hành vi tự hại (cắt tóc giữa đêm). Mối quan hệ gia đình căng thẳng, đặc biệt với bố, và sự cô lập xã hội do giãn cách làm tăng mức độ trầm cảm.

  3. Hiệu quả can thiệp liệu pháp nhận thức hành vi (CBT): Sau 10 phiên trị liệu, bệnh nhân giảm điểm Beck xuống còn khoảng 15, cải thiện rõ rệt về giấc ngủ, ăn uống, tăng hứng thú hoạt động và giảm hành vi tự hại. Tự đánh giá của bệnh nhân cho thấy sự tự tin và khả năng kiểm soát cảm xúc được cải thiện khoảng 40%.

  4. Vai trò của các yếu tố bảo vệ: Mối quan hệ tích cực với mẹ, em gái và bạn trai là nguồn lực quan trọng giúp bệnh nhân duy trì động lực trị liệu. Kỹ năng xã hội tốt và tư duy logic cũng hỗ trợ quá trình hồi phục.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các báo cáo quốc tế về sự gia tăng trầm cảm do đại dịch COVID-19, đặc biệt là ở nhóm người trẻ tuổi và những người chịu ảnh hưởng kinh tế xã hội nặng nề. Việc mất việc làm, cách ly xã hội và áp lực gia đình là những yếu tố chính làm tăng nguy cơ trầm cảm.

Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) được chứng minh là phương pháp hiệu quả trong việc giảm triệu chứng trầm cảm, cải thiện nhận thức và hành vi của bệnh nhân. Các kỹ thuật như tái cấu trúc nhận thức, lập lịch hoạt động và thiền chánh niệm giúp bệnh nhân thay đổi suy nghĩ tiêu cực và tăng cường khả năng đối phó.

So sánh với các nghiên cứu khác, hiệu quả can thiệp CBT trong nghiên cứu này tương đồng với các phân tích tổng hợp cho thấy CBT có tác dụng trung bình đến lớn trong điều trị trầm cảm. Việc áp dụng mô hình 5P giúp hiểu rõ các yếu tố khởi phát, duy trì và bảo vệ, từ đó xây dựng kế hoạch can thiệp cá thể hóa.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm Beck và DASS-21 trước và sau can thiệp, bảng mô tả các yếu tố 5P và sơ đồ quá trình trị liệu CBT nhằm minh họa mối quan hệ giữa nhận thức, cảm xúc và hành vi.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Triển khai rộng rãi liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) cho người có triệu chứng trầm cảm trong và sau đại dịch, đặc biệt tại các trung tâm y tế tâm thần và cộng đồng. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng; Chủ thể: các nhà tâm lý học, bác sĩ tâm thần.

  2. Tăng cường đào tạo chuyên môn cho nhân viên y tế và cán bộ xã hội về nhận biết, đánh giá và can thiệp sớm trầm cảm liên quan COVID-19. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ phát hiện sớm lên 30% trong năm đầu; Chủ thể: Bộ Y tế, các trường đại học.

  3. Xây dựng chương trình hỗ trợ tâm lý trực tuyến và qua điện thoại nhằm tiếp cận người dân trong bối cảnh giãn cách xã hội, giảm thiểu rào cản tiếp cận dịch vụ. Mục tiêu tăng 50% số lượt tư vấn trong 12 tháng; Chủ thể: các tổ chức y tế, phi chính phủ.

  4. Phát triển các hoạt động tăng cường yếu tố bảo vệ xã hội như nhóm hỗ trợ, hoạt động cộng đồng, nâng cao kỹ năng xã hội và tự chăm sóc bản thân cho người có nguy cơ trầm cảm. Thời gian: liên tục; Chủ thể: chính quyền địa phương, tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Chuyên gia tâm lý học và bác sĩ tâm thần: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn về can thiệp trầm cảm trong bối cảnh đại dịch, giúp nâng cao hiệu quả điều trị.

  2. Sinh viên và học viên cao học ngành tâm lý học lâm sàng: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu ca lâm sàng, kỹ thuật CBT và ứng dụng trong thực tế.

  3. Nhân viên y tế và cán bộ xã hội: Hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần trong đại dịch, từ đó hỗ trợ phát hiện và giới thiệu người bệnh đến dịch vụ phù hợp.

  4. Nhà hoạch định chính sách và tổ chức y tế công cộng: Cung cấp dữ liệu và đề xuất chính sách nhằm cải thiện chăm sóc sức khỏe tâm thần cộng đồng trong và sau đại dịch.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao trầm cảm lại tăng mạnh trong đại dịch COVID-19?
    Đại dịch gây ra nhiều áp lực kinh tế, xã hội, cách ly xã hội và mất mát cá nhân, làm tăng căng thẳng và suy giảm sức khỏe tâm thần. Ví dụ, tỷ lệ trầm cảm toàn cầu tăng 27,6% trong năm 2020.

  2. Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) có hiệu quả như thế nào trong điều trị trầm cảm?
    CBT giúp thay đổi suy nghĩ tiêu cực và hành vi không lành mạnh, được chứng minh có tác dụng trung bình đến lớn trong giảm triệu chứng trầm cảm, tương đương hoặc hơn so với thuốc.

  3. Các triệu chứng trầm cảm thường gặp trong bối cảnh COVID-19 là gì?
    Bao gồm buồn bã kéo dài, mất hứng thú, mệt mỏi, mất ngủ, giảm cân, cảm giác vô dụng, khó tập trung và hành vi tự hại. Ví dụ, bệnh nhân trong nghiên cứu giảm 7kg và mất ngủ kéo dài.

  4. Làm thế nào để đánh giá mức độ trầm cảm chính xác?
    Sử dụng các thang đo chuẩn như Beck Depression Inventory (BDI) và DASS-21 giúp đánh giá mức độ và theo dõi hiệu quả điều trị.

  5. Yếu tố nào giúp bệnh nhân trầm cảm vượt qua khó khăn?
    Yếu tố bảo vệ như mối quan hệ tích cực với gia đình, bạn bè, kỹ năng xã hội tốt và động lực trị liệu rõ ràng đóng vai trò quan trọng trong quá trình hồi phục.

Kết luận

  • Đại dịch COVID-19 đã làm gia tăng đáng kể tỷ lệ trầm cảm trên toàn cầu và tại Việt Nam, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe tâm thần.
  • Can thiệp tâm lý bằng liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) cho trường hợp trầm cảm liên quan COVID-19 cho thấy hiệu quả rõ rệt trong giảm triệu chứng và cải thiện chất lượng cuộc sống.
  • Mô hình 5P giúp định hình nguyên nhân và các yếu tố duy trì trầm cảm, hỗ trợ xây dựng kế hoạch can thiệp cá thể hóa.
  • Các yếu tố bảo vệ xã hội và cá nhân đóng vai trò then chốt trong quá trình hồi phục và dự phòng tái phát.
  • Khuyến nghị mở rộng ứng dụng CBT, tăng cường đào tạo chuyên môn và phát triển dịch vụ hỗ trợ tâm lý cộng đồng trong bối cảnh đại dịch và hậu COVID-19.

Next steps: Triển khai các chương trình đào tạo và can thiệp CBT tại các cơ sở y tế, đồng thời nghiên cứu mở rộng trên nhóm đối tượng đa dạng hơn.

Call-to-action: Các nhà nghiên cứu, chuyên gia tâm lý và y tế công cộng cần phối hợp để nâng cao nhận thức, phát hiện sớm và điều trị hiệu quả trầm cảm trong cộng đồng, góp phần giảm thiểu gánh nặng bệnh tật do đại dịch gây ra.