Tổng quan nghiên cứu

Thuế giá trị gia tăng (GTGT) là một trong những nguồn thu chủ yếu và ổn định nhất của ngân sách nhà nước (NSNN) Việt Nam, chiếm khoảng 24,4% tổng thu NSNN giai đoạn 2011-2020, trong đó thuế GTGT từ sản xuất, tiêu dùng trong nước chiếm 17% tổng thu NSNN. Luật thuế GTGT được ban hành lần đầu năm 1997 và đã trải qua nhiều lần sửa đổi, bổ sung nhằm phù hợp với sự phát triển kinh tế - xã hội và hội nhập quốc tế. Tuy nhiên, trong bối cảnh kinh tế Việt Nam đang chuyển mình mạnh mẽ, đặc biệt dưới tác động của đại dịch COVID-19 và xu hướng thương mại điện tử phát triển nhanh, pháp luật thuế GTGT vẫn còn nhiều bất cập về quy định và thực thi.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích, đánh giá thực trạng pháp luật thuế GTGT và thực tiễn thi hành tại Việt Nam từ năm 2016 đến tháng 4/2022, đồng thời đề xuất các giải pháp hoàn thiện nhằm nâng cao hiệu quả quản lý và thu thuế GTGT, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập kinh tế quốc tế. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định về chủ thể nộp thuế, đối tượng chịu thuế, căn cứ tính thuế, phương pháp tính thuế, khấu trừ và hoàn thuế, cũng như xử lý vi phạm pháp luật thuế GTGT trên lãnh thổ Việt Nam.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho việc hoàn thiện chính sách thuế GTGT, góp phần tăng nguồn thu cho NSNN, thúc đẩy công bằng xã hội và tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh cho doanh nghiệp. Đồng thời, luận văn cũng là tài liệu tham khảo hữu ích cho các nhà quản lý, chuyên gia thuế và doanh nghiệp trong quá trình thực thi và tuân thủ pháp luật thuế GTGT.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết thuế gián thu và lý thuyết pháp luật thuế GTGT. Lý thuyết thuế gián thu giải thích bản chất thuế GTGT là thuế đánh trên giá trị tăng thêm của hàng hóa, dịch vụ qua các khâu sản xuất, lưu thông đến tiêu dùng, với đặc điểm người nộp thuế và người chịu thuế là hai chủ thể khác nhau. Lý thuyết pháp luật thuế GTGT tập trung vào hệ thống các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh trong quá trình đăng ký, kê khai, nộp thuế, quản lý và quyết toán thuế GTGT.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: chủ thể nộp thuế, đối tượng chịu thuế, căn cứ tính thuế (giá tính thuế và thuế suất), phương pháp tính thuế (khấu trừ và tính trực tiếp), khấu trừ thuế, hoàn thuế và xử lý vi phạm pháp luật thuế GTGT. Ngoài ra, luận văn còn tham khảo các mô hình quản lý thuế hiện đại nhằm đánh giá hiệu quả thực thi pháp luật thuế GTGT.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu luật học truyền thống kết hợp với phân tích thực tiễn. Cụ thể:

  • Phương pháp lịch sử và logic: làm rõ quá trình hình thành, phát triển và hoàn thiện pháp luật thuế GTGT tại Việt Nam.
  • Phân tích và tổng hợp: đánh giá các quy định pháp luật hiện hành và thực trạng thi hành thuế GTGT.
  • So sánh pháp luật: đối chiếu quy định pháp luật thuế GTGT Việt Nam với một số quốc gia phát triển để rút ra bài học kinh nghiệm.
  • Quy nạp và diễn giải: xác định ưu, nhược điểm của pháp luật thuế GTGT và thực tiễn thi hành.
  • Phân tích số liệu: sử dụng số liệu thu thuế GTGT giai đoạn 2011-2020, tỷ lệ doanh thu TMĐT năm 2020 và các báo cáo ngành thuế để minh chứng cho các nhận định.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm Luật thuế GTGT 2008 và các văn bản sửa đổi bổ sung, Luật Quản lý thuế 2019, các thông tư hướng dẫn, báo cáo của Tổng cục Thuế, số liệu thống kê ngành thuế, cùng các nghiên cứu học thuật và báo cáo thực tiễn từ các địa phương. Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ các quy định pháp luật và báo cáo thực thi thuế GTGT trên phạm vi toàn quốc từ năm 2016 đến 2022.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Chủ thể nộp thuế GTGT: Luật thuế GTGT quy định rõ hai nhóm chủ thể chính là cơ sở kinh doanh và người nhập khẩu hàng hóa chịu thuế. Tuy nhiên, việc quản lý các chủ thể kinh doanh qua thương mại điện tử (TMĐT) còn nhiều khó khăn do thiếu dữ liệu và sự phối hợp giữa các cơ quan quản lý. Tỷ lệ người dùng Internet tham gia mua sắm trực tuyến năm 2020 đạt 88%, với khoảng 49,3 triệu người mua sắm trực tuyến, tạo ra thách thức lớn trong quản lý thuế.

  2. Đối tượng chịu thuế GTGT: Luật quy định rộng rãi đối tượng chịu thuế, nhưng có 25 nhóm hàng hóa, dịch vụ không chịu thuế nhằm khuyến khích phát triển các ngành thiết yếu và xã hội. Tuy nhiên, số lượng nhóm không chịu thuế quá nhiều, ảnh hưởng đến nguồn thu NSNN. Một số quy định như miễn thuế cho máy móc nhập khẩu chưa sản xuất được trong nước có thể tạo điều kiện cho nhập khẩu tràn lan, gây áp lực cạnh tranh cho sản xuất trong nước.

  3. Căn cứ tính thuế và thuế suất: Việt Nam áp dụng ba mức thuế suất 0%, 5% và 10%. Mức 0% áp dụng cho hàng xuất khẩu, 5% cho hàng thiết yếu, 10% cho hàng hóa, dịch vụ thông thường. Mặc dù đã đơn giản hóa so với các luật trước, việc phân loại hàng hóa theo thuế suất vẫn gây khó khăn do sự đa dạng và phức tạp của sản phẩm, dẫn đến chồng chéo và mâu thuẫn trong áp dụng.

  4. Phương pháp tính thuế: Hai phương pháp chính là khấu trừ thuế và tính trực tiếp trên giá trị gia tăng. Phương pháp khấu trừ được áp dụng cho các doanh nghiệp có đầy đủ hóa đơn, chứng từ, doanh thu trên 1 tỷ đồng. Phương pháp tính trực tiếp áp dụng cho doanh nghiệp nhỏ, hộ kinh doanh và một số trường hợp đặc biệt. Phương pháp tính trực tiếp gây bất lợi cho doanh nghiệp do không được khấu trừ thuế đầu vào, làm tăng chi phí và giảm sức cạnh tranh.

  5. Khấu trừ và hoàn thuế GTGT: Quy định về khấu trừ thuế đầu vào và hoàn thuế đã được hoàn thiện, nhưng vẫn tồn tại mâu thuẫn về khấu trừ thuế đối với hàng hóa, dịch vụ dùng cho viện trợ nhân đạo và các dự án ODA. Việc hoàn thuế cũng gặp khó khăn do thủ tục phức tạp và thiếu hướng dẫn chi tiết, tạo điều kiện cho tiêu cực và lạm quyền.

  6. Vi phạm và xử lý vi phạm: Hành vi vi phạm chủ yếu là vi phạm hành chính như khai sai, trốn thuế, lập hóa đơn khống. Mức phạt hiện nay còn thấp, chưa đủ sức răn đe, dẫn đến tình trạng vi phạm phổ biến, đặc biệt trong lĩnh vực TMĐT và kinh doanh hàng "xách tay". Thời hiệu xử phạt ngắn cũng tạo điều kiện cho các đối tượng vi phạm chờ hết thời hạn để tránh phạt.

Thảo luận kết quả

Các kết quả trên cho thấy pháp luật thuế GTGT Việt Nam đã có nhiều tiến bộ, góp phần tạo nguồn thu ổn định cho NSNN và thúc đẩy phát triển kinh tế. Tuy nhiên, sự phát triển nhanh của TMĐT và các hình thức kinh doanh mới đã đặt ra thách thức lớn cho công tác quản lý thuế. Việc áp dụng nhiều mức thuế suất và phương pháp tính thuế khác nhau gây khó khăn cho doanh nghiệp và cơ quan thuế, làm giảm hiệu quả quản lý và tạo ra sự cạnh tranh không công bằng.

So với các quốc gia như Chile, Hàn Quốc áp dụng mức thuế suất cố định, Việt Nam có thể cân nhắc đơn giản hóa hệ thống thuế suất để giảm thiểu chồng chéo và phức tạp. Việc hoàn thiện quy định về khấu trừ và hoàn thuế cần đảm bảo minh bạch, tránh tiêu cực và lạm dụng nguồn vốn ODA. Ngoài ra, nâng cao chế tài xử phạt và mở rộng thời hiệu xử lý vi phạm sẽ giúp tăng tính răn đe và giảm thiểu gian lận thuế.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ trọng thu thuế GTGT theo từng nhóm đối tượng, bảng so sánh mức thuế suất và phương pháp tính thuế giữa Việt Nam và một số quốc gia, cũng như biểu đồ tăng trưởng TMĐT và tác động đến thu thuế GTGT.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đơn giản hóa hệ thống thuế suất GTGT: Cần xem xét áp dụng mức thuế suất cố định hoặc giảm số lượng mức thuế suất hiện tại nhằm giảm chồng chéo, tạo thuận lợi cho doanh nghiệp và cơ quan thuế trong việc phân loại hàng hóa, dịch vụ. Mục tiêu giảm thiểu sai sót và tăng hiệu quả quản lý thuế trong vòng 2 năm tới, do Bộ Tài chính chủ trì.

  2. Hoàn thiện quy định về khấu trừ và hoàn thuế: Rà soát, sửa đổi các quy định liên quan đến khấu trừ thuế GTGT đầu vào, đặc biệt với hàng hóa, dịch vụ dùng cho viện trợ nhân đạo và dự án ODA để tránh mâu thuẫn và tiêu cực. Xây dựng hướng dẫn chi tiết, minh bạch thủ tục hoàn thuế trong 1 năm, phối hợp giữa Tổng cục Thuế và các bộ ngành liên quan.

  3. Tăng cường quản lý thuế trong lĩnh vực thương mại điện tử: Xây dựng cơ chế phối hợp liên ngành, áp dụng công nghệ thông tin để thu thập dữ liệu, kiểm soát hoạt động kinh doanh qua mạng xã hội và TMĐT. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ kê khai, nộp thuế GTGT từ TMĐT lên ít nhất 70% trong 3 năm, do Tổng cục Thuế và Bộ Công Thương thực hiện.

  4. Nâng cao chế tài xử phạt vi phạm thuế GTGT: Tăng mức phạt tiền và mở rộng thời hiệu xử phạt vi phạm hành chính về thuế GTGT nhằm tăng tính răn đe, giảm thiểu gian lận và trốn thuế. Đồng thời, đẩy mạnh công tác thanh tra, kiểm tra thuế định kỳ và đột xuất. Thực hiện trong vòng 1 năm, do Bộ Tài chính phối hợp với Bộ Công an.

  5. Đào tạo, nâng cao năng lực cán bộ quản lý thuế: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về pháp luật thuế GTGT, kỹ năng kiểm tra, xử lý vi phạm và ứng dụng công nghệ thông tin cho cán bộ thuế. Mục tiêu nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ trong 2 năm, do Tổng cục Thuế chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý thuế và nhà hoạch định chính sách: Luận văn cung cấp phân tích toàn diện về pháp luật và thực tiễn thuế GTGT, giúp các cơ quan này xây dựng, hoàn thiện chính sách thuế phù hợp với thực tiễn và xu hướng phát triển kinh tế.

  2. Doanh nghiệp và tổ chức kinh doanh: Các doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa, có thể tham khảo để hiểu rõ hơn về nghĩa vụ thuế GTGT, phương pháp tính thuế, quyền lợi khấu trừ và hoàn thuế, từ đó nâng cao hiệu quả tuân thủ pháp luật và giảm thiểu rủi ro pháp lý.

  3. Giảng viên, sinh viên ngành Luật Kinh tế và Thuế: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá cho việc nghiên cứu, giảng dạy và học tập về pháp luật thuế GTGT, giúp nâng cao kiến thức lý luận và thực tiễn.

  4. Chuyên gia tư vấn thuế và kiểm toán: Cung cấp cơ sở pháp lý và phân tích thực tiễn giúp các chuyên gia tư vấn đưa ra các giải pháp tối ưu cho khách hàng trong việc quản lý thuế GTGT, xử lý các vướng mắc pháp lý và tuân thủ quy định.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thuế GTGT là gì và ai là người chịu thuế?
    Thuế GTGT là thuế gián thu đánh trên giá trị tăng thêm của hàng hóa, dịch vụ qua các khâu sản xuất, lưu thông đến tiêu dùng. Người nộp thuế thường là doanh nghiệp, tổ chức kinh doanh, còn người chịu thuế cuối cùng là người tiêu dùng do thuế được cộng vào giá bán.

  2. Phương pháp tính thuế GTGT nào được áp dụng tại Việt Nam?
    Việt Nam áp dụng hai phương pháp: phương pháp khấu trừ thuế dành cho doanh nghiệp có đầy đủ hóa đơn, chứng từ và doanh thu trên 1 tỷ đồng; phương pháp tính trực tiếp trên doanh thu áp dụng cho doanh nghiệp nhỏ, hộ kinh doanh và một số trường hợp đặc biệt.

  3. Làm thế nào để được hoàn thuế GTGT?
    Doanh nghiệp được hoàn thuế khi số thuế GTGT đầu vào lớn hơn số thuế GTGT đầu ra trong kỳ tính thuế, đáp ứng đủ điều kiện về hồ sơ và thủ tục theo quy định của Luật thuế GTGT và hướng dẫn của cơ quan thuế.

  4. Tại sao có nhiều hàng hóa, dịch vụ không chịu thuế GTGT?
    Nhà nước quy định một số nhóm hàng hóa, dịch vụ không chịu thuế nhằm khuyến khích phát triển các ngành thiết yếu, phục vụ lợi ích xã hội như y tế, giáo dục, nông nghiệp, quốc phòng, hoặc do khó xác định giá trị gia tăng thực tế.

  5. Các hành vi vi phạm thuế GTGT phổ biến và hình thức xử lý?
    Phổ biến là khai sai, trốn thuế, lập hóa đơn khống. Hình thức xử lý chủ yếu là phạt hành chính với mức phạt tiền khác nhau, cảnh cáo hoặc xử lý hình sự trong trường hợp nghiêm trọng. Mức phạt hiện còn thấp, cần nâng cao để tăng tính răn đe.

Kết luận

  • Thuế GTGT là nguồn thu quan trọng, chiếm tỷ trọng lớn trong tổng thu NSNN, góp phần ổn định kinh tế và công bằng xã hội.
  • Pháp luật thuế GTGT Việt Nam đã có nhiều tiến bộ nhưng còn tồn tại bất cập về quy định và thực thi, đặc biệt trong quản lý TMĐT và áp dụng thuế suất.
  • Phương pháp tính thuế và quy định về khấu trừ, hoàn thuế cần được hoàn thiện để đảm bảo công bằng và hiệu quả cho doanh nghiệp.
  • Vi phạm pháp luật thuế GTGT vẫn phổ biến do chế tài chưa đủ mạnh và khó kiểm soát các hình thức kinh doanh mới.
  • Cần triển khai các giải pháp đồng bộ về chính sách, quản lý, đào tạo và công nghệ để nâng cao hiệu quả thu thuế GTGT trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và nhà hoạch định chính sách nên xem xét các đề xuất trong luận văn để sửa đổi, bổ sung pháp luật thuế GTGT, đồng thời tăng cường công tác quản lý và thanh tra thuế. Doanh nghiệp cần nâng cao nhận thức và tuân thủ pháp luật thuế để phát triển bền vững trong môi trường cạnh tranh hiện đại.