Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn từ năm 2016 đến năm 2020, trên địa bàn thành phố Hà Nội, hoạt động xét phê chuẩn các biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự (TTHS) đã trở thành một trong những nội dung trọng yếu nhằm đảm bảo tính hợp pháp và hiệu quả của quá trình điều tra, truy tố và xét xử. Theo ước tính, số lượng vụ án hình sự thụ lý tại Hà Nội trong giai đoạn này tăng đáng kể, đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc nâng cao chất lượng xét phê chuẩn các biện pháp ngăn chặn nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, đồng thời ngăn ngừa việc lạm dụng quyền lực trong tố tụng. Vấn đề nghiên cứu tập trung vào việc phân tích thực trạng xét phê chuẩn các biện pháp ngăn chặn do Viện kiểm sát nhân dân (VKS) thực hiện, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động này.

Mục tiêu cụ thể của luận văn là làm rõ khái niệm, ý nghĩa pháp lý và chính trị-xã hội của xét phê chuẩn các biện pháp ngăn chặn trong TTHS; phân tích các quy định pháp luật hiện hành, đặc biệt là Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 2015; đánh giá thực trạng xét phê chuẩn tại Hà Nội; và đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật cũng như nâng cao hiệu quả thực tiễn. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các quy định pháp luật từ năm 1945 đến trước BLTTHS năm 2015, tập trung vào thực tiễn xét phê chuẩn các biện pháp ngăn chặn tại Hà Nội trong 5 năm gần đây. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật tố tụng hình sự, nâng cao vai trò kiểm sát của VKS, đồng thời bảo vệ quyền con người và quyền công dân trong quá trình tố tụng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên khung lý thuyết duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của triết học Mác-Lênin, kết hợp với tư tưởng Hồ Chí Minh về pháp luật và công lý. Hai mô hình nghiên cứu chính được áp dụng gồm:

  1. Mô hình quyền lực và kiểm soát trong tố tụng hình sự: Phân tích mối quan hệ phối hợp và chế ước giữa Cơ quan điều tra (CQĐT) và Viện kiểm sát (VKS) trong việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn, nhằm đảm bảo quyền con người và tính hợp pháp của các quyết định tố tụng.

  2. Mô hình pháp lý về xét phê chuẩn các biện pháp ngăn chặn: Tập trung vào các quy định pháp luật từ BLTTHS năm 1988, 2003 đến 2015, làm rõ các khái niệm chính như biện pháp ngăn chặn, xét phê chuẩn, quyền và nghĩa vụ của các chủ thể tiến hành tố tụng.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Xét phê chuẩn: Việc VKS xem xét, đồng ý hoặc không đồng ý cho CQĐT thực hiện các biện pháp ngăn chặn trong tố tụng.
  • Biện pháp ngăn chặn: Các biện pháp cưỡng chế nhằm ngăn chặn tội phạm hoặc bảo đảm quá trình tố tụng, như bắt người trong trường hợp khẩn cấp, tạm giữ, tạm giam, bảo lĩnh, đặt tiền để bảo đảm.
  • Chức năng kiểm sát của VKS: Thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong quá trình tố tụng hình sự.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu khoa học kết hợp:

  • Phương pháp thống kê: Thu thập và phân tích số liệu về tình hình xét phê chuẩn các biện pháp ngăn chặn tại Hà Nội từ năm 2016 đến 2020.
  • Phương pháp phân tích, so sánh: So sánh các quy định pháp luật qua các thời kỳ và thực tiễn áp dụng tại Hà Nội để nhận diện ưu điểm, hạn chế.
  • Phương pháp tổng hợp: Kết hợp các kết quả nghiên cứu lý luận và thực tiễn để đề xuất giải pháp.
  • Phương pháp lịch sử, lý luận kết hợp thực tiễn: Nghiên cứu sự phát triển của pháp luật tố tụng hình sự và hoạt động xét phê chuẩn qua các giai đoạn lịch sử.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm các văn bản pháp luật (BLTTHS các năm, Luật tổ chức VKSND, các nghị quyết của Quốc hội), báo cáo thực tiễn của VKS Hà Nội, các tài liệu nghiên cứu khoa học và số liệu thống kê từ CQĐT và VKS. Cỡ mẫu nghiên cứu tập trung vào các vụ án hình sự có áp dụng biện pháp ngăn chặn tại Hà Nội trong 5 năm, với phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 7/2020 đến tháng 2/2021.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ phê chuẩn các lệnh bắt người trong trường hợp khẩn cấp đạt khoảng 85% trên tổng số các lệnh được đề nghị tại Hà Nội, cho thấy VKS thực hiện kiểm soát chặt chẽ nhưng vẫn còn khoảng 15% lệnh không được phê chuẩn do thiếu căn cứ pháp lý hoặc vi phạm thủ tục.
  2. Tỷ lệ phê chuẩn lệnh tạm giam đạt khoảng 90%, tuy nhiên có sự chênh lệch giữa các quận, huyện với tỷ lệ không phê chuẩn dao động từ 5-10%, phản ánh sự khác biệt trong chất lượng hồ sơ và trình tự thủ tục.
  3. Gia hạn tạm giữ được phê chuẩn trong 95% trường hợp, nhưng thời gian xét phê chuẩn có lúc vượt quá 12 giờ theo quy định, gây ảnh hưởng đến quyền lợi của người bị tạm giữ.
  4. Biện pháp bảo lĩnh và đặt tiền để bảo đảm ít được áp dụng, chiếm dưới 5% tổng số biện pháp ngăn chặn, do còn nhiều vướng mắc về quy định pháp luật và tâm lý e ngại của các cơ quan tiến hành tố tụng.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các hạn chế trên xuất phát từ một số yếu tố:

  • Chưa đồng bộ trong quy định pháp luật: Mặc dù BLTTHS năm 2015 đã có nhiều cải tiến, nhưng vẫn còn những điểm chưa rõ ràng, đặc biệt về thời hạn xét phê chuẩn và trách nhiệm của các bên liên quan.
  • Chất lượng hồ sơ đề nghị phê chuẩn chưa đồng đều: Một số CQĐT chưa chuẩn bị đầy đủ tài liệu, chứng cứ theo yêu cầu, dẫn đến việc VKS phải từ chối phê chuẩn hoặc yêu cầu bổ sung.
  • Thiếu hướng dẫn cụ thể cho các trường hợp đặc biệt: Ví dụ như người già yếu, người bệnh nặng, người dưới 18 tuổi, hoặc các đối tượng đặc thù như đại biểu Quốc hội, gây khó khăn trong áp dụng biện pháp ngăn chặn phù hợp.
  • Ý thức trách nhiệm và phối hợp giữa CQĐT và VKS chưa cao: Một số trường hợp còn xảy ra tình trạng chậm trễ trong việc gửi hồ sơ, thiếu sự phối hợp chặt chẽ dẫn đến kéo dài thời gian xét phê chuẩn.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả nghiên cứu tại Hà Nội phản ánh đúng xu hướng chung của cả nước, đồng thời cung cấp số liệu cụ thể và phân tích sâu sắc hơn về thực trạng xét phê chuẩn các biện pháp ngăn chặn. Việc trình bày dữ liệu qua biểu đồ tỷ lệ phê chuẩn theo từng loại biện pháp và bảng so sánh thời gian xét phê chuẩn giữa các đơn vị sẽ giúp minh họa rõ nét hơn các vấn đề nêu trên.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về xét phê chuẩn các biện pháp ngăn chặn: Đề nghị sửa đổi BLTTHS để làm rõ hơn về thời hạn xét phê chuẩn, trách nhiệm của các bên và quy định cụ thể cho các trường hợp đặc biệt. Thời gian thực hiện: 1-2 năm, chủ thể: Quốc hội, Bộ Tư pháp.
  2. Nâng cao chất lượng hồ sơ đề nghị phê chuẩn: Tổ chức tập huấn, hướng dẫn CQĐT chuẩn bị hồ sơ đầy đủ, chính xác, đảm bảo các căn cứ pháp lý và chứng cứ liên quan. Thời gian: 6-12 tháng, chủ thể: VKS, Bộ Công an.
  3. Tăng cường phối hợp giữa CQĐT và VKS: Thiết lập cơ chế trao đổi thông tin, xử lý hồ sơ nhanh chóng, minh bạch, giảm thiểu thời gian xét phê chuẩn. Thời gian: 6 tháng, chủ thể: VKS, CQĐT.
  4. Khuyến khích áp dụng các biện pháp ngăn chặn thay thế như bảo lĩnh, đặt tiền để bảo đảm: Xây dựng hướng dẫn chi tiết, nâng cao nhận thức của các cơ quan tiến hành tố tụng về lợi ích của các biện pháp này nhằm giảm thiểu việc tạm giam không cần thiết. Thời gian: 1 năm, chủ thể: VKS, TAND, Bộ Tư pháp.
  5. Xây dựng hệ thống giám sát và đánh giá định kỳ: Thiết lập các chỉ số đánh giá hiệu quả xét phê chuẩn, báo cáo định kỳ để kịp thời phát hiện và xử lý các tồn tại. Thời gian: 1 năm, chủ thể: VKSND tối cao, Bộ Tư pháp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Viện kiểm sát nhân dân các cấp: Giúp nâng cao hiệu quả thực hành quyền công tố, kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong xét phê chuẩn các biện pháp ngăn chặn, từ đó bảo vệ quyền con người và quyền công dân.
  2. Cơ quan điều tra và các cán bộ điều tra viên: Cung cấp kiến thức pháp lý và thực tiễn về thủ tục, hồ sơ đề nghị phê chuẩn, giúp chuẩn bị hồ sơ đầy đủ, chính xác, giảm thiểu sai sót trong quá trình tố tụng.
  3. Tòa án nhân dân và các thẩm phán: Hiểu rõ hơn về vai trò của VKS trong giai đoạn điều tra, từ đó phối hợp hiệu quả trong quá trình xét xử, đảm bảo quyền lợi của các bên liên quan.
  4. Các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên ngành luật hình sự và tố tụng hình sự: Là tài liệu tham khảo quý giá để nghiên cứu chuyên sâu về chức năng, nhiệm vụ của VKS, cũng như các quy định pháp luật về biện pháp ngăn chặn và xét phê chuẩn trong tố tụng hình sự.

Câu hỏi thường gặp

  1. Xét phê chuẩn các biện pháp ngăn chặn là gì?
    Xét phê chuẩn là hoạt động của VKS xem xét, đồng ý hoặc không đồng ý cho CQĐT thực hiện các biện pháp ngăn chặn nhằm đảm bảo tính hợp pháp và cần thiết trong quá trình tố tụng hình sự.

  2. Tại sao việc xét phê chuẩn lại quan trọng trong tố tụng hình sự?
    Việc xét phê chuẩn giúp kiểm soát quyền lực của CQĐT, ngăn ngừa lạm dụng biện pháp cưỡng chế, bảo vệ quyền tự do, nhân phẩm của công dân, đồng thời đảm bảo quá trình điều tra, truy tố, xét xử diễn ra đúng pháp luật.

  3. Thời hạn xét phê chuẩn các biện pháp ngăn chặn theo quy định hiện hành là bao lâu?
    Theo BLTTHS năm 2015, VKS phải ra quyết định phê chuẩn hoặc không phê chuẩn trong vòng 12 giờ đối với lệnh bắt người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp và trong vòng 3 ngày đối với các biện pháp khác như tạm giữ, tạm giam.

  4. Những khó khăn thường gặp khi áp dụng biện pháp bảo lĩnh và đặt tiền để bảo đảm?
    Khó khăn gồm thiếu hướng dẫn cụ thể, tâm lý e ngại của cơ quan tiến hành tố tụng, thiếu trách nhiệm của người nhận bảo lĩnh, và quy định chưa rõ ràng về trách nhiệm xử lý khi vi phạm cam kết.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả xét phê chuẩn các biện pháp ngăn chặn?
    Cần hoàn thiện pháp luật, nâng cao chất lượng hồ sơ, tăng cường phối hợp giữa CQĐT và VKS, khuyến khích áp dụng biện pháp thay thế tạm giam, đồng thời xây dựng hệ thống giám sát, đánh giá định kỳ.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng khái niệm khoa học và làm rõ ý nghĩa pháp lý, chính trị-xã hội của xét phê chuẩn các biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự.
  • Phân tích chi tiết các quy định pháp luật từ năm 1945 đến BLTTHS năm 2015, đồng thời đánh giá thực trạng xét phê chuẩn tại Hà Nội trong giai đoạn 2016-2020.
  • Phát hiện những hạn chế, vướng mắc trong thực tiễn như tỷ lệ không phê chuẩn còn cao, thời gian xét phê chuẩn kéo dài, và việc áp dụng biện pháp thay thế còn hạn chế.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao chất lượng hồ sơ, tăng cường phối hợp và khuyến khích áp dụng biện pháp thay thế nhằm nâng cao hiệu quả xét phê chuẩn.
  • Khuyến nghị các cơ quan chức năng sớm triển khai các bước hoàn thiện pháp luật và tổ chức tập huấn, giám sát để đảm bảo quyền con người và hiệu quả tố tụng hình sự.

Luận văn mong muốn đóng góp thiết thực vào công cuộc cải cách tư pháp, nâng cao vai trò của VKS trong việc bảo vệ pháp luật và quyền con người, đồng thời kêu gọi các cơ quan tiến hành tố tụng phối hợp chặt chẽ để thực hiện tốt nhiệm vụ xét phê chuẩn các biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự.