Nghiên Cứu Biến Đổi Sinh Kế Của Người Tày Ở Lạng Sơn Từ Đổi Mới 1986 Đến Nay

• Tác giả: Phạm Thị Thu Hà
• Người hướng dẫn: PGS. Lê Sỹ Giáo
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Dân tộc học
• Đề tài: Biến Đổi Sinh Kế Của Người Tày Tại Lạng Sơn Từ 1986 Đến Nay
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ lịch sử
• Năm xuất bản: 2012
• Địa điểm: Hà Nội

• MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
• 1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
• 1.1.1. Nghiên cứu của các tác giả nước ngoài
• 1.1.2. Nghiên cứu của các tác giả trong nước
• 1.2. Cơ sở lý luận và Phương pháp nghiên cứu
• 1.2.1. Phương pháp nghiên cứu
• 1.2.2. Một số khái niệm cơ bản
• 1.2.2.1. Khái niệm sinh kế
• 1.2.2.2. Một số khái niệm khác
• 1.2.3. Hướng tiếp cận Lý thuyết
• 1.3. Tiểu kết chương 1
• 2. CHƯƠNG 2: SINH KẾ TRUYỀN THỐNG CỦA NGƢỜI TÀY Ở XÃ TÂN THANH
• 2.1. Tổng quan về địa bàn nghiên cứu - xã Tân Thanh
• 2.2. Địa lý tự nhiên
• 2.3. Tình hình kinh tế - xã hội
• 2.4. Dân cư, dân tộc
• 2.5. Người Tày ở xã Tân Thanh
• 2.6. Các thành phần của sinh kế truyền thống
• 2.6.1. Nghề thủ công
• 2.6.2. Kinh tế tự nhiên
• 2.6.3. Chợ phiên và trao đổi
• 2.7. Tiểu kết chương 2
• 3. CHƯƠNG 3: BIẾN ĐỔI TRONG PHƯƠNG THỨC MƯU SINH CỦA NGƢỜI TÀY Ở TÂN THANH TỪ ĐỔI MỚI (NĂM 1986) ĐẾN NAY
• 3.1. Sự chuyển đổi sinh kế truyền thống
• 3.2. Trong trồng trọt
• 3.3. Trong chăn nuôi
• 3.4. Sinh kế từ rừng
• 3.5. Các hình thức sinh kế mới
• 3.5.1. Lao động làm thuê
• 3.5.2. Buôn bán, dịch vụ
• 3.6. Tiểu kết chương 3
• 4. CHƯƠNG 4: NHỮNG YẾU TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN BIẾN ĐỔI SINH KẾ CỦA NGƢỜI TÀY Ở XÃ TÂN THANH
• 4.1. Những yếu tố tác động
• 4.2. Tác động của yếu tố Chính sách
• 4.3. Mở cửa biên giới và bình thường hóa quan hệ Việt - Trung
• 4.4. Sự thành lập Khu kinh tế cửa khẩu Tân Thanh
• 4.5. Chương trình phát triển vùng biên của Trung Quốc - chiến lược “Hưng biên phú dân”
• 4.6. Tác động của biến đổi sinh kế tới đời sống kinh tế - văn hóa - xã hội của người Tày ở Tân Thanh
• 4.6.1. Đời sống kinh tế
• 4.6.2. Đời sống xã hội
• 4.7. Những vấn đề đặt ra
• 4.7.1. Đất đai và sinh kế bền vững
• 4.7.2. Vấn đề gìn giữ văn hóa truyền thống
• 4.7.3. Những bất ổn, rủi ro và bất bình đẳng
• 4.7.4. Phát triển kinh tế gắn với đảm bảo an ninh biên giới
• 4.8. Tiểu kết chương 4
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHẦN PHỤ LỤC

I. Giới thiệu về người Tày và Lạng Sơn

Người Tày là một trong những dân tộc thiểu số lớn tại Việt Nam, chủ yếu sinh sống ở các tỉnh miền núi phía Bắc, trong đó có tỉnh Lạng Sơn. Tỉnh Lạng Sơn, với vị trí địa lý đặc biệt, là nơi giao thoa giữa các nền văn hóa và kinh tế, đặc biệt là với Trung Quốc. Biến đổi sinh kế của người Tày tại đây không chỉ phản ánh sự thay đổi trong phương thức mưu sinh mà còn là sự thích ứng với các yếu tố kinh tế, xã hội và văn hóa. Từ năm 1986, khi chính sách Đổi mới được thực hiện, người Tày đã có những thay đổi đáng kể trong phát triển kinh tế và đời sống xã hội. Những thay đổi này không chỉ ảnh hưởng đến đời sống kinh tế mà còn tác động đến văn hóa người Tày, tạo ra những thách thức và cơ hội mới cho cộng đồng.

1.1. Đặc điểm văn hóa người Tày

Văn hóa người Tày rất phong phú và đa dạng, bao gồm các phong tục tập quán, tín ngưỡng và nghệ thuật truyền thống. Di sản văn hóa của người Tày không chỉ là những giá trị vật chất mà còn là những giá trị tinh thần, thể hiện qua các lễ hội, phong tục tập quán và ngôn ngữ. Sự giao thoa văn hóa giữa người Tày và các dân tộc khác, đặc biệt là trong bối cảnh hội nhập kinh tế, đã tạo ra những biến đổi trong cách thức sinh hoạt và mưu sinh của họ.

II. Biến đổi trong phương thức mưu sinh của người Tày

Từ năm 1986 đến nay, phương thức mưu sinh của người Tày ở Lạng Sơn đã có những thay đổi rõ rệt. Thay đổi sinh kế diễn ra chủ yếu trong các lĩnh vực nông nghiệp, chăn nuôi và dịch vụ. Người Tày đã chuyển từ nền nông nghiệp tự cung tự cấp sang nền kinh tế hàng hóa, với việc áp dụng các kỹ thuật mới trong sản xuất nông nghiệp. Kinh tế địa phương đã được cải thiện nhờ vào việc phát triển các sản phẩm nông sản đặc trưng, như gạo, ngô và các loại cây ăn quả. Bên cạnh đó, việc tham gia vào các hoạt động thương mại và dịch vụ cũng đã mở ra nhiều cơ hội mới cho người Tày.

2.1. Sự chuyển đổi trong nông nghiệp

Người Tày đã áp dụng nhiều kỹ thuật canh tác mới, từ việc sử dụng giống cây trồng đến việc áp dụng các phương pháp canh tác hiện đại. Nông nghiệp không còn chỉ là nguồn sống chính mà còn trở thành một phần của nền kinh tế thị trường. Sự chuyển đổi này không chỉ giúp nâng cao năng suất mà còn tạo ra thu nhập ổn định cho các hộ gia đình. Tuy nhiên, sự thay đổi này cũng đặt ra nhiều thách thức, như việc bảo tồn các giống cây truyền thống và duy trì di sản văn hóa.

III. Những yếu tố tác động đến biến đổi sinh kế

Có nhiều yếu tố tác động đến biến đổi sinh kế của người Tày, bao gồm chính sách phát triển kinh tế, sự thay đổi trong môi trường tự nhiên và các yếu tố xã hội. Chính sách phát triển kinh tế của Nhà nước đã tạo điều kiện thuận lợi cho người Tày tiếp cận với các nguồn lực và thị trường. Tuy nhiên, sự thay đổi trong môi trường tự nhiên, như biến đổi khí hậu, cũng đã ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp và sinh kế của họ. Bên cạnh đó, sự thay đổi trong cấu trúc xã hội và các mối quan hệ cộng đồng cũng đã tạo ra những thách thức mới.

3.1. Tác động của chính sách phát triển

Chính sách phát triển kinh tế của Nhà nước đã tạo ra nhiều cơ hội cho người Tày trong việc tiếp cận các nguồn lực và thị trường. Các chương trình hỗ trợ phát triển nông thôn, khuyến khích sản xuất hàng hóa và phát triển dịch vụ đã giúp người Tày cải thiện đời sống. Tuy nhiên, việc thực hiện các chính sách này cũng cần phải được điều chỉnh để phù hợp với đặc thù văn hóa và xã hội của người Tày, nhằm đảm bảo sự bền vững trong sinh kế.

IV. Tương lai sinh kế của người Tày

Tương lai của sinh kế người Tày tại Lạng Sơn phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm khả năng thích ứng với các thay đổi trong môi trường kinh tế và xã hội. Việc bảo tồn di sản văn hóa và phát triển bền vững là rất quan trọng trong bối cảnh hiện nay. Các giải pháp cần được đưa ra để hỗ trợ người Tày trong việc duy trì và phát triển sinh kế, đồng thời bảo vệ các giá trị văn hóa truyền thống. Sự tham gia của cộng đồng trong quá trình phát triển cũng là yếu tố quyết định cho sự thành công của các chương trình phát triển.

4.1. Giải pháp phát triển bền vững

Để đảm bảo sự phát triển bền vững cho người Tày, cần có các giải pháp đồng bộ, bao gồm việc nâng cao năng lực sản xuất, bảo tồn văn hóa người Tày và phát triển các mô hình sinh kế mới. Các chương trình đào tạo, hỗ trợ kỹ thuật và tiếp cận thị trường cần được triển khai để giúp người Tày thích ứng với các thay đổi trong môi trường kinh tế. Đồng thời, việc bảo tồn các giá trị văn hóa cũng cần được chú trọng, nhằm duy trì bản sắc văn hóa của người Tày trong bối cảnh hội nhập.

Tổng quan nghiên cứu

Tỉnh Lạng Sơn, vùng biên giới Việt - Trung, là nơi sinh sống của cộng đồng người Tày với truyền thống sinh kế đa dạng và đặc thù. Từ năm 1986 đến nay, khu vực này đã trải qua nhiều biến đổi sâu sắc về kinh tế - xã hội, đặc biệt là tại thôn Bản Thẩu, xã Tân Thanh, huyện Văn Lãng. Với dân số khoảng 431 người chủ yếu là người Tày, thôn Bản Thẩu nằm trong khu kinh tế cửa khẩu Tân Thanh, nơi có sự giao lưu kinh tế và văn hóa mạnh mẽ với Trung Quốc. Nghiên cứu tập trung làm rõ sự biến đổi sinh kế của người Tày trong bối cảnh đổi mới, nhằm hiểu rõ các phương thức mưu sinh truyền thống và hiện đại, các yếu tố tác động, cũng như hệ quả đối với đời sống kinh tế, văn hóa và xã hội của cộng đồng.

Mục tiêu nghiên cứu gồm: phân tích sinh kế truyền thống và sự chuyển đổi sinh kế hiện nay của người Tày tại Bản Thẩu; đánh giá các nhân tố ảnh hưởng đến sự biến đổi sinh kế; đề xuất giải pháp ổn định và phát triển sinh kế bền vững, đồng thời bảo tồn giá trị văn hóa đặc trưng của người Tày. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong giai đoạn từ năm 1986 đến nay, tập trung tại thôn Bản Thẩu, xã Tân Thanh. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp dữ liệu khoa học phục vụ hoạch định chính sách phát triển kinh tế - xã hội vùng biên giới, góp phần bảo vệ an ninh quốc gia và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin, nhấn mạnh mối quan hệ biện chứng giữa sinh kế, môi trường tự nhiên và xã hội, cũng như sự tương tác giữa truyền thống và hiện đại trong phương thức sản xuất. Khung sinh kế bền vững (Sustainable Livelihood Framework - SLF) của DFID được áp dụng làm công cụ phân tích chính, tập trung vào năm loại vốn sinh kế: vốn tự nhiên, vốn con người, vốn xã hội, vốn vật chất và vốn tài chính.

• Vốn tự nhiên: đất đai, rừng, nguồn nước là tài sản quan trọng cho sinh kế nông nghiệp truyền thống.
• Vốn con người: kỹ năng, sức khỏe, kiến thức lao động của người dân.
• Vốn xã hội: mạng lưới quan hệ gia đình, cộng đồng, hỗ trợ lẫn nhau trong sinh kế.
• Vốn vật chất: cơ sở hạ tầng, công cụ sản xuất, nhà cửa.
• Vốn tài chính: nguồn thu nhập, tiền mặt và các khoản tài chính khác.

Khung lý thuyết này giúp phân tích toàn diện các yếu tố ảnh hưởng đến sinh kế, sự thích ứng và chuyển đổi của người Tày trong bối cảnh kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa phân tích tài liệu thành văn và khảo sát thực địa theo phương pháp dân tộc học. Cỡ mẫu khảo sát gồm 86 hộ gia đình người Tày tại thôn Bản Thẩu, với đối tượng phỏng vấn đa dạng gồm cán bộ xã, trưởng thôn, các chủ hộ và người có uy tín trong cộng đồng.

Các phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm:

• Quan sát tham gia: ghi chép, ghi âm, chụp ảnh các hoạt động sinh kế.
• Phỏng vấn sâu cá nhân: thu thập thông tin định tính về kinh nghiệm, quan điểm và thay đổi sinh kế.
• Thảo luận nhóm tập trung: khai thác ý kiến đa chiều về các vấn đề sinh kế và biến đổi xã hội.
• Phương pháp so sánh: đối chiếu dữ liệu hiện tại với tư liệu lịch sử và các nghiên cứu trước đây để đánh giá sự biến đổi.

Thời gian nghiên cứu kéo dài qua hai đợt khảo sát thực địa, kết hợp với phân tích số liệu thống kê từ các nguồn chính quyền địa phương và các báo cáo kinh tế - xã hội.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Sinh kế truyền thống chủ yếu dựa vào nông nghiệp đa dạng
   Người Tày ở Bản Thẩu truyền thống canh tác lúa nước trên diện tích ruộng khoảng 115 ha (vụ chiêm xuân) và 27 ha ngô, cùng với trồng cây ăn quả trên 3 ha. Năng suất lúa vụ đông - xuân đạt khoảng 4,6 tạ/ha, vụ mùa đạt 2,6 tạ/ha. Chăn nuôi trâu bò chiếm tỷ lệ lớn với tổng đàn 365 con, tuy nhiên năm 2011 có 163 con chết do dịch bệnh và rét đậm. Ngoài ra, nghề thủ công và chợ phiên là các thành phần quan trọng trong sinh kế truyền thống.

2. Chuyển đổi sinh kế theo hướng đa dạng hóa và thương mại hóa
   Từ sau Đổi mới, sinh kế người Tày có sự chuyển dịch rõ rệt: giảm dần diện tích canh tác lúa nước, tăng cường trồng cây ăn quả có giá trị kinh tế cao như hồng không hạt, mận tam hoa; phát triển các hoạt động thương mại, dịch vụ tại khu kinh tế cửa khẩu Tân Thanh. Lao động làm thuê, buôn bán hàng hóa qua biên giới trở thành nguồn thu nhập quan trọng, chiếm khoảng 30-40% thu nhập hộ gia đình.

3. Ảnh hưởng của chính sách và phát triển kinh tế biên giới
   Việc thành lập khu kinh tế cửa khẩu Tân Thanh và bình thường hóa quan hệ Việt - Trung đã tạo điều kiện thuận lợi cho giao thương, thúc đẩy sinh kế mới. Các chương trình phát triển vùng biên giới của Trung Quốc cũng tác động tích cực đến kinh tế địa phương. Tuy nhiên, sự biến đổi này cũng đặt ra thách thức về bảo tồn văn hóa truyền thống và quản lý đất đai.

4. Tác động xã hội và văn hóa của biến đổi sinh kế
   Biến đổi sinh kế đã làm thay đổi cấu trúc xã hội, vai trò giới và các thiết chế truyền thống. Người Tày ở Bản Thẩu đang đối mặt với các vấn đề như mất đất canh tác, rủi ro kinh tế do phụ thuộc vào thị trường biên giới, và nguy cơ mai một các giá trị văn hóa đặc trưng như trang phục truyền thống, tín ngưỡng thờ cúng.

Thảo luận kết quả

Sự chuyển đổi sinh kế của người Tày tại Bản Thẩu phản ánh xu hướng chung của các cộng đồng dân tộc thiểu số vùng biên giới trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế. Việc giảm diện tích canh tác lúa nước và tăng cường các hoạt động thương mại, dịch vụ phù hợp với điều kiện tự nhiên và cơ hội kinh tế mới. So với các nghiên cứu về sinh kế người dân miền núi khác, tỷ lệ lao động làm thuê và buôn bán qua biên giới tại Bản Thẩu cao hơn khoảng 15-20%, cho thấy mức độ năng động và thích ứng của cộng đồng.

Biểu đồ so sánh cơ cấu thu nhập trước và sau Đổi mới có thể minh họa rõ sự dịch chuyển từ nông nghiệp truyền thống sang đa dạng hóa sinh kế. Bảng số liệu về diện tích cây trồng và đàn gia súc cũng cho thấy sự biến động rõ nét trong sản xuất nông nghiệp.

Tuy nhiên, biến đổi sinh kế cũng kéo theo những bất ổn về xã hội và văn hóa, đòi hỏi sự quan tâm đặc biệt từ chính quyền và các tổ chức phát triển. Việc bảo tồn văn hóa truyền thống trong khi phát triển kinh tế là bài toán khó, cần có chiến lược đồng bộ và bền vững.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường hỗ trợ kỹ thuật và vốn cho nông nghiệp hàng hóa
   Đẩy mạnh chuyển giao giống cây trồng, kỹ thuật canh tác hiện đại, đặc biệt là cây ăn quả có giá trị kinh tế cao như hồng không hạt, mận tam hoa. Mục tiêu nâng năng suất cây trồng lên ít nhất 20% trong vòng 3 năm. Chủ thể thực hiện: UBND xã phối hợp với Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn.

2. Phát triển các dịch vụ hỗ trợ thương mại biên giới bền vững
   Xây dựng các chợ phiên, điểm giao dịch hợp pháp, tạo điều kiện thuận lợi cho người dân buôn bán, giảm thiểu rủi ro và bất ổn. Thời gian thực hiện: 2 năm. Chủ thể: Ban quản lý khu kinh tế cửa khẩu, chính quyền địa phương.

3. Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống
   Tổ chức các hoạt động văn hóa, lễ hội truyền thống, khuyến khích mặc trang phục dân tộc trong các dịp lễ, đồng thời giáo dục thế hệ trẻ về giá trị văn hóa. Chủ thể: Hội Người cao tuổi, các tổ chức văn hóa xã hội. Thời gian: liên tục hàng năm.

4. Quản lý và sử dụng đất đai hợp lý, đảm bảo sinh kế bền vững
   Xây dựng quy hoạch sử dụng đất phù hợp, hạn chế tình trạng mất đất canh tác, đồng thời phát triển các mô hình sinh kế thay thế dựa trên tài nguyên sẵn có. Chủ thể: UBND huyện, Sở Tài nguyên và Môi trường. Thời gian: 3 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà hoạch định chính sách và quản lý vùng biên giới
   Luận văn cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách phát triển kinh tế - xã hội, bảo vệ an ninh biên giới và phát huy vai trò cộng đồng dân tộc thiểu số.

2. Các nhà nghiên cứu dân tộc học, nhân học và xã hội học
   Tài liệu tham khảo quý giá về sinh kế truyền thống và biến đổi sinh kế của người Tày, góp phần mở rộng hiểu biết về sự thích ứng văn hóa trong bối cảnh đổi mới.

3. Tổ chức phát triển và phi chính phủ hoạt động tại vùng dân tộc thiểu số
   Cung cấp thông tin thực tiễn để thiết kế các chương trình hỗ trợ sinh kế, bảo tồn văn hóa và phát triển bền vững.

4. Cộng đồng người Tày và các dân tộc thiểu số khác
   Giúp nhận thức rõ hơn về quá trình biến đổi sinh kế, từ đó chủ động tham gia vào các hoạt động phát triển kinh tế và bảo tồn văn hóa.

Câu hỏi thường gặp

1. Sinh kế truyền thống của người Tày ở Bản Thẩu gồm những hoạt động nào?
   Sinh kế truyền thống chủ yếu là canh tác lúa nước, trồng ngô, cây ăn quả, chăn nuôi trâu bò và các hoạt động thủ công, trao đổi tại chợ phiên. Đây là nền tảng kinh tế lâu đời, gắn bó mật thiết với môi trường tự nhiên.

2. Những thay đổi lớn nhất trong sinh kế người Tày từ năm 1986 đến nay là gì?
   Sự chuyển dịch từ nông nghiệp tự cung tự cấp sang sản xuất hàng hóa, tăng cường hoạt động thương mại, dịch vụ và lao động làm thuê, đặc biệt là buôn bán qua biên giới với Trung Quốc.

3. Yếu tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến biến đổi sinh kế của người Tày?
   Chính sách phát triển khu kinh tế cửa khẩu, bình thường hóa quan hệ Việt - Trung, cùng với các chương trình phát triển vùng biên giới của Trung Quốc là những nhân tố chủ đạo thúc đẩy sự biến đổi.

4. Biến đổi sinh kế ảnh hưởng thế nào đến văn hóa người Tày?
   Gây ra sự mai một một số giá trị truyền thống như trang phục, tín ngưỡng, phong tục tập quán, đồng thời làm thay đổi cấu trúc xã hội và vai trò giới trong cộng đồng.

5. Giải pháp nào được đề xuất để ổn định và phát triển sinh kế bền vững?
   Bao gồm hỗ trợ kỹ thuật nông nghiệp, phát triển dịch vụ thương mại hợp pháp, bảo tồn văn hóa truyền thống và quản lý đất đai hợp lý nhằm đảm bảo sinh kế lâu dài cho người Tày.

Kết luận

• Luận văn là công trình đầu tiên nghiên cứu sâu về biến đổi sinh kế của người Tày tại thôn Bản Thẩu, xã Tân Thanh, tỉnh Lạng Sơn từ năm 1986 đến nay.
• Phân tích chi tiết sinh kế truyền thống và sự chuyển đổi đa dạng sinh kế trong bối cảnh phát triển kinh tế biên giới.
• Xác định các yếu tố tác động chính như chính sách phát triển khu kinh tế cửa khẩu và quan hệ Việt - Trung.
• Đề xuất các giải pháp thiết thực nhằm ổn định sinh kế, phát triển kinh tế và bảo tồn văn hóa đặc trưng của người Tày.
• Khuyến nghị các bước tiếp theo bao gồm triển khai các chương trình hỗ trợ kỹ thuật, phát triển hạ tầng thương mại và tổ chức các hoạt động văn hóa nhằm duy trì bản sắc dân tộc.

Luận văn hy vọng sẽ là tài liệu tham khảo hữu ích cho các nhà quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng dân tộc thiểu số trong việc phát triển bền vững vùng biên giới. Đề nghị các cơ quan chức năng và tổ chức phát triển quan tâm áp dụng các khuyến nghị để nâng cao đời sống người Tày tại Lạng Sơn.