Bất Bình Đẳng Giáo Dục và Suất Sinh Lợi của Giáo Dục tại Việt Nam: Nghiên cứu Luận án Tiến sĩ

LỜI CAM ĐOAN

1. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU

1.1. Một số vấn đề lí luận về bất bình đẳng trong giáo dục

1.2. Bất bình đẳng trong giáo dục

1.3. Một số phương pháp đo lường bất bình đẳng trong giáo dục

1.4. Tổng quan các nghiên cứu về bất bình đẳng trong giáo dục

1.5. Các nghiên cứu quốc tế về bất bình đẳng giáo dục

1.6. Các nghiên cứu về bất bình đẳng trong giáo dục ở Việt Nam

1.7. Một số vấn đề lý luận về suất sinh lợi của giáo dục

1.8. Lý thuyết vốn con người

1.9. Vai trò của giáo dục trong việc hình thành và tích lũy vốn con người

1.10. Hiệu quả kinh tế của đầu tư cho giáo dục

1.11. Đo lường suất sinh lợi cá nhân của giáo dục

1.12. Hàm thu nhập Mincer

1.13. Tổng quan các nghiên cứu về suất sinh lợi của giáo dục

1.14. Các nghiên cứu quốc tế về suất sinh lợi của giáo dục

1.15. Tổng quan các nghiên cứu về suất sinh lợi của giáo dục ở Việt Nam

2. BẤT BÌNH ĐẲNG TRONG GIÁO DỤC Ở VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2020 - 2022

2.1. Giới thiệu về số liệu sử dụng

2.2. Một số thống kê mô tả về bất bình đẳng trong giáo dục

2.3. Tỉ lệ nhập học chung

2.4. Tỉ lệ nhập học đúng tuổi

2.5. Số năm đi học bình quân

2.6. Trình độ học vấn cao nhất về giáo dục phổ thông và giáo dục đại học

2.7. Hệ số Gini giáo dục của Việt Nam

2.8. Một số mô hình kinh tế lượng xem xét bất bình đẳng trong giáo dục

2.8.1. Mô hình các nhân tố quyết định đi học đúng độ tuổi

2.8.2. Mô hình nhân tố quyết định cá nhân đạt được một mức trình độ học vấn

2.8.3. Kiểm chứng đường cong Kuznets giáo dục ở Việt Nam

2.9. Mối quan hệ giữa bất bình đẳng giáo dục và bất bình đẳng thu nhập

3. SUẤT SINH LỢI CỦA GIÁO DỤC Ở VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2020 - 2022

3.1. Tình hình việc làm và thu nhập của người lao động giai đoạn 2020-2022

3.2. Mô hình hồi quy và một số vấn đề kỹ thuật ước lượng

3.2.1. Mô hình hồi quy

3.2.2. Vấn đề biến nội sinh

3.2.3. Hiệu chỉnh tính chệch do chọn mẫu bằng thủ tục Heckman 2 bước

3.3. Kết quả ước lượng các mô hình đo lường suất sinh lợi của giáo dục

3.3.1. Các biến số trong mô hình

3.3.2. Lựa chọn mẫu

3.3.3. Kết quả ước lượng

4. MỐI QUAN HỆ GIỮA SUẤT SINH LỢI CỦA GIÁO DỤC VÀ BẤT BÌNH ĐẲNG TRONG GIÁO DỤC Ở VIỆT NAM

4.1. Mô hình xem xét mối quan hệ giữa suất sinh lợi giáo dục với xác suất học tập đúng độ tuổi và xác suất đạt được bằng cấp

4.2. Mô hình xem xét mối quan hệ giữa suất sinh lợi giáo dục và bất bình đẳng trong giáo dục theo các tỉnh/thành phố

4.3. Đánh giá về một số yếu tố trong mối quan hệ với bất bình đẳng giáo dục và suất sinh lợi của giáo dục

4.3.1. Yếu tố giới tính

4.3.2. Yếu tố dân tộc

4.3.3. Yếu tố khu vực thành thị - nông thôn

4.3.4. Yếu tố vùng kinh tế - xã hội

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN

I. Tổng Quan Về Bất Bình Đẳng Giáo Dục ở Việt Nam 2024

Trong bối cảnh Việt Nam hội nhập quốc tế sâu rộng và cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư bùng nổ, nguồn lực con người trở thành yếu tố then chốt. Giáo dục đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng thế hệ người Việt Nam mới, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội. Tuy nhiên, những thay đổi và cải cách trong hệ thống giáo dục Việt Nam vẫn còn nhiều tranh cãi về hiệu quả thực sự. Việc xác định xem liệu những cải cách này có thực sự nâng cao chất lượng giáo dục và giúp Việt Nam đạt được các mục tiêu đề ra hay không là điều vô cùng quan trọng. Theo dự thảo “Chiến lược phát triển giáo dục giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn đến 2045”, mục tiêu tổng quát là phát triển toàn diện con người Việt Nam, phát huy tối đa tiềm năng và khả năng sáng tạo, làm nền tảng cho mục tiêu dân giàu, nước mạnh; xã hội dân chủ, công bằng, văn minh. Giáo dục là một trong những quyền cơ bản của con người. Tuy nhiên, một vấn đề được đặt ra là, khả năng tiếp cận giáo dục và sự phân phối các thành tựu đạt được trong quá trình đổi mới giáo dục có bình đẳng cho mọi người hay không, nếu có bất bình đẳng thì ở góc độ nào, mức độ và diễn biến như thế nào trong những năm vừa qua; những nguyên nhân nào gây ra các bất bình đẳng trong giáo dục ở nước ta?

1.1. Định Nghĩa và Các Khía Cạnh Của Bất Bình Đẳng Giáo Dục

Bất bình đẳng giáo dục được hiểu là sự khác biệt trong cơ hội tiếp cận giáo dục, chất lượng giáo dục và thành tích học tập giữa các nhóm dân cư khác nhau. Sự khác biệt này có thể xuất phát từ nhiều yếu tố như thu nhập, địa vị xã hội, giới tính, dân tộc, vùng miền sinh sống, và các yếu tố cá nhân khác. Nó bao gồm việc không thể nhập học đúng độ tuổi, không được học tập đầy đủ và phù hợp tiêu chuẩn, không được hưởng môi trường học tập an toàn và cơ hội học tập phân bổ công bằng. Điều này dẫn đến việc một số nhóm người có ít cơ hội hơn để phát triển bản thân thông qua giáo dục so với những nhóm khác. Ví dụ, trẻ em ở vùng sâu vùng xa, con em các gia đình nghèo khó có thể không có điều kiện học tập tốt bằng trẻ em ở thành phố.

1.2. Vai Trò Quan Trọng Của Giáo Dục Trong Phát Triển Kinh Tế

Giáo dục đóng vai trò then chốt trong việc nâng cao năng suất lao động, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và cải thiện chất lượng cuộc sống. Một lực lượng lao động có trình độ học vấn cao hơn thường có khả năng thích ứng tốt hơn với những thay đổi của thị trường lao động, có khả năng sáng tạo và đổi mới, từ đó đóng góp nhiều hơn vào sự phát triển của nền kinh tế. Các kỹ năng thu được trong quá trình học tập giúp cá nhân có nhiều cơ hội việc làm và thu nhập cao hơn, từ đó cải thiện mức sống và giảm nghèo đói. Giáo dục cũng đóng góp vào sự phát triển xã hội bằng cách nâng cao nhận thức của người dân về các vấn đề xã hội, thúc đẩy sự tham gia dân chủ và củng cố các giá trị đạo đức.

II. Thách Thức Từ Đại Dịch COVID 19 Đến Giáo Dục Việt Nam

Đại dịch COVID-19 đã gây ra những ảnh hưởng nghiêm trọng đến khả năng tiếp cận giáo dục trên toàn thế giới, bao gồm cả Việt Nam. Sự gián đoạn học tập do đóng cửa trường học, sự chênh lệch trong khả năng tiếp cận học tập từ xa và sự suy giảm đầu tư cho giáo dục là những vấn đề nổi cộm. Nhiều phân tích chỉ ra rằng những bất bình đẳng giáo dục đã có từ trước tiếp tục được bộc lộ, thậm chí bị khoét sâu hơn từ khi xuất hiện đại dịch. Trong bối cảnh này, việc nghiên cứu về các bất bình đẳng trong giáo dục ở Việt Nam càng trở nên cần thiết và có ý nghĩa. Đại dịch COVID-19 vừa là thách thức và cũng là cơ hội để các quốc gia nhìn nhận lại nền giáo dục của mình một cách toàn diện và sâu sắc hơn. UNICEF khuyến cáo rằng trường học nên là nơi cuối cùng phải đóng cửa và là nơi đầu tiên được mở lại.

2.1. Sự Gián Đoạn Học Tập Do Đóng Cửa Trường Học

Việc đóng cửa trường học trong thời gian dịch bệnh đã gây ra sự gián đoạn lớn trong quá trình học tập của học sinh, sinh viên. Nhiều em không được tiếp cận với các hoạt động giáo dục một cách đầy đủ và liên tục, dẫn đến sự thiếu hụt về kiến thức và kỹ năng. Hơn nữa, việc học tập tại nhà không phải lúc nào cũng hiệu quả do thiếu sự hướng dẫn trực tiếp của giáo viên và sự tương tác với bạn bè. Điều này đặc biệt ảnh hưởng đến những học sinh ở vùng sâu vùng xa, những em không có điều kiện tiếp cận với các thiết bị và dịch vụ internet.

2.2. Chênh Lệch Trong Khả Năng Tiếp Cận Học Tập Từ Xa

Học tập từ xa đã trở thành giải pháp thay thế trong thời gian dịch bệnh, nhưng không phải ai cũng có thể tiếp cận được phương pháp này. Sự chênh lệch về điều kiện kinh tế, cơ sở vật chất, và kỹ năng sử dụng công nghệ đã tạo ra sự bất bình đẳng lớn trong việc tiếp cận học tập từ xa. Những học sinh ở các gia đình nghèo khó, ở vùng nông thôn, vùng sâu vùng xa thường gặp khó khăn trong việc tiếp cận với các thiết bị điện tử, internet, và các phần mềm học tập trực tuyến. Điều này dẫn đến việc các em bị tụt lại phía sau so với các bạn cùng trang lứa.

2.3. Suy Giảm Đầu Tư Cho Giáo Dục Trong Bối Cảnh Dịch Bệnh

Dịch bệnh đã gây ra những khó khăn về kinh tế cho nhiều quốc gia, dẫn đến việc cắt giảm ngân sách cho các lĩnh vực, trong đó có giáo dục. Việc suy giảm đầu tư cho giáo dục có thể ảnh hưởng đến chất lượng giảng dạy, cơ sở vật chất, và các chương trình hỗ trợ học sinh, sinh viên. Điều này đặc biệt tác động tiêu cực đến những nhóm học sinh yếu thế, những em vốn đã gặp nhiều khó khăn trong việc tiếp cận giáo dục. Vì vậy, cần có những chính sách ưu tiên đầu tư cho giáo dục, đặc biệt là ở những vùng khó khăn, để đảm bảo mọi học sinh đều có cơ hội được học tập và phát triển.

III. Suất Sinh Lợi Của Giáo Dục Lợi Ích Kinh Tế Thực Tế

Lý thuyết kinh tế nhấn mạnh rằng các cá nhân khi tham gia vào giáo dục là những nhà đầu tư. Họ đầu tư vào giáo dục để kiếm được lợi ích cao hơn trong tương lai. Sự đầu tư này bao gồm các chi phí học tập và việc mất thu nhập trong ngắn hạn do dành thời gian cho việc đi học; nhà đầu tư hi vọng sẽ có được thu nhập cao hơn trong tương lai. Đầu tư của Nhà nước và tư nhân vào giáo dục được định hướng bởi việc tính toán suất sinh lợi, một chỉ tiêu được xem là lợi ích của giáo dục trong thị trường lao động. Chúng ta đều kỳ vọng việc đi học sẽ đem lại lợi ích do làm gia tăng thu nhập nhưng mức gia tăng đó là bao nhiêu cần phải được định lượng.

3.1. Ước Lượng Suất Sinh Lợi Giáo Dục và Các Yếu Tố Ảnh Hưởng

Việc ước lượng suất sinh lợi của giáo dục đòi hỏi phải xem xét nhiều yếu tố khác nhau, bao gồm trình độ học vấn, kinh nghiệm làm việc, ngành nghề, và khu vực địa lý. Suất sinh lợi có thể khác nhau đáng kể giữa các nhóm dân cư khác nhau, ví dụ, giữa nam và nữ, giữa người thành thị và nông thôn. Các yếu tố kinh tế vĩ mô như tăng trưởng kinh tế, lạm phát, và tỷ lệ thất nghiệp cũng có thể ảnh hưởng đến suất sinh lợi của giáo dục. Do đó, việc ước lượng suất sinh lợi cần phải được thực hiện một cách cẩn thận và toàn diện để có được những kết quả chính xác và có ý nghĩa.

3.2. Tầm Quan Trọng Của Suất Sinh Lợi Trong Quyết Định Đầu Tư Giáo Dục

Suất sinh lợi của giáo dục là một trong những yếu tố quan trọng nhất mà các cá nhân và gia đình cân nhắc khi đưa ra quyết định đầu tư vào giáo dục. Nếu suất sinh lợi cao, tức là việc đầu tư vào giáo dục sẽ mang lại lợi ích kinh tế lớn trong tương lai, thì mọi người sẽ có động lực hơn để đầu tư vào giáo dục. Ngược lại, nếu suất sinh lợi thấp, thì mọi người có thể lựa chọn các hình thức đầu tư khác có lợi hơn. Nhà nước cũng cần quan tâm đến suất sinh lợi của giáo dục để có thể đưa ra các chính sách đầu tư hiệu quả, nhằm nâng cao chất lượng nguồn nhân lực và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế.

IV. Nghiên Cứu Mối Quan Hệ Giữa BBĐ Giáo Dục và SSL Giáo Dục

Suất sinh lợi của giáo dục và bất bình đẳng trong giáo dục là những vấn đề gắn kết nhau trong mối quan hệ với thu nhập, bất bình đẳng thu nhập, nguồn vốn con người, cung cầu lao động, công ăn việc là…của một quốc gia. Chúng còn đồng thời chịu ảnh hưởng của nhiều yếu tố như là giới tính, dân tộc, khu vực, vùng miền. Suất sinh lợi của giáo dục và bất bình đẳng giáo dục trực tiếp và gián tiếp có quan hệ với nhau. Hai vấn đề này cũng liên quan mật thiết tới nhiều nội dung trong các mục tiêu phát triển bền vững mà Liên hợp quốc đang thực hiện tại Việt Nam.

4.1. Ảnh Hưởng Của Bất Bình Đẳng Giáo Dục Đến Suất Sinh Lợi

Bất bình đẳng giáo dục có thể ảnh hưởng tiêu cực đến suất sinh lợi của giáo dục. Nếu một số nhóm dân cư không có cơ hội tiếp cận giáo dục chất lượng, thì họ sẽ không thể phát huy hết tiềm năng của mình và đóng góp đầy đủ vào nền kinh tế. Điều này sẽ làm giảm suất sinh lợi chung của giáo dục. Ngoài ra, bất bình đẳng giáo dục cũng có thể dẫn đến sự phân tầng xã hội và làm gia tăng bất bình đẳng thu nhập, gây ra những hệ lụy tiêu cực cho xã hội. Vì vậy, việc giảm bất bình đẳng giáo dục là một trong những giải pháp quan trọng để nâng cao suất sinh lợi của giáo dục và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững.

4.2. Mối Quan Hệ Hai Chiều Giữa SSL Giáo Dục và BBĐ Giáo Dục

Mối quan hệ giữa suất sinh lợi của giáo dục và bất bình đẳng giáo dục là một mối quan hệ hai chiều. Một mặt, bất bình đẳng giáo dục có thể làm giảm suất sinh lợi của giáo dục, như đã đề cập ở trên. Mặt khác, suất sinh lợi của giáo dục cũng có thể ảnh hưởng đến bất bình đẳng giáo dục. Nếu suất sinh lợi cao, thì mọi người sẽ có động lực hơn để đầu tư vào giáo dục, điều này có thể làm giảm bất bình đẳng trong việc tiếp cận giáo dục. Tuy nhiên, nếu suất sinh lợi chỉ cao đối với một số nhóm dân cư nhất định, thì điều này có thể làm gia tăng bất bình đẳng giáo dục, vì những nhóm dân cư khác sẽ không có động lực để đầu tư vào giáo dục.

V. Giải Pháp Nào Cho Bất Bình Đẳng Giáo Dục tại Việt Nam

Để giải quyết vấn đề bất bình đẳng giáo dục và nâng cao suất sinh lợi của giáo dục ở Việt Nam, cần có một loạt các giải pháp đồng bộ và toàn diện, bao gồm cải thiện chính sách giáo dục, tăng cường đầu tư cho giáo dục, đặc biệt là ở vùng sâu vùng xa, hỗ trợ các nhóm học sinh yếu thế, và thúc đẩy sự tham gia của xã hội vào giáo dục.

5.1. Hoàn Thiện Chính Sách Giáo Dục Hướng Đến Công Bằng

Chính sách giáo dục cần được thiết kế để đảm bảo mọi người đều có cơ hội tiếp cận giáo dục chất lượng, không phân biệt giàu nghèo, giới tính, dân tộc, hoặc vùng miền. Cần có những chính sách ưu tiên cho các vùng khó khăn, các nhóm dân cư yếu thế, để giúp họ vượt qua những rào cản và tiếp cận với giáo dục. Ngoài ra, cần có những chính sách khuyến khích sự tham gia của xã hội vào giáo dục, để tạo ra một môi trường giáo dục tốt đẹp cho tất cả mọi người.

5.2. Tăng Cường Đầu Tư Cho Giáo Dục Đặc Biệt Vùng Khó Khăn

Đầu tư cho giáo dục là đầu tư cho tương lai. Cần tăng cường đầu tư cho giáo dục, đặc biệt là ở những vùng khó khăn, để cải thiện cơ sở vật chất, nâng cao chất lượng đội ngũ giáo viên, và cung cấp các chương trình hỗ trợ học sinh, sinh viên. Đầu tư vào giáo dục không chỉ mang lại lợi ích kinh tế, mà còn có lợi ích xã hội, giúp giảm nghèo đói, cải thiện sức khỏe, và nâng cao chất lượng cuộc sống.

5.3. Hỗ Trợ Các Nhóm Học Sinh Yếu Thế Dân Tộc Thiểu Số

Các nhóm học sinh yếu thế, như trẻ em nghèo, trẻ em khuyết tật, trẻ em dân tộc thiểu số, thường gặp nhiều khó khăn trong việc tiếp cận giáo dục. Cần có những chương trình hỗ trợ đặc biệt cho những nhóm học sinh này, như cung cấp học bổng, hỗ trợ ăn ở, và tư vấn tâm lý. Các chương trình này cần được thiết kế một cách khoa học và hiệu quả, để giúp các em vượt qua những khó khăn và phát huy hết tiềm năng của mình.

VI. Kết Luận Giáo Dục Đầu Tư Cho Tương Lai Bền Vững

Nghiên cứu về bất bình đẳng giáo dục và suất sinh lợi của giáo dục ở Việt Nam là vô cùng quan trọng trong bối cảnh hiện nay. Việc giải quyết vấn đề bất bình đẳng giáo dục và nâng cao suất sinh lợi của giáo dục không chỉ mang lại lợi ích kinh tế, mà còn có lợi ích xã hội, giúp xây dựng một xã hội công bằng, dân chủ, và văn minh. Cần có sự chung tay của toàn xã hội để xây dựng một nền giáo dục Việt Nam chất lượng cao, đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước.

6.1. Tiếp Tục Nghiên Cứu và Đánh Giá Hiệu Quả Chính Sách

Để có thể đưa ra những giải pháp hiệu quả nhất cho vấn đề bất bình đẳng giáo dục và nâng cao suất sinh lợi của giáo dục, cần tiếp tục nghiên cứu và đánh giá hiệu quả của các chính sách hiện hành. Các nghiên cứu cần tập trung vào việc xác định những yếu tố then chốt gây ra bất bình đẳng giáo dục, đánh giá tác động của các chính sách đến các nhóm dân cư khác nhau, và đề xuất những giải pháp mới để giải quyết những vấn đề còn tồn tại.

6.2. Hợp Tác Quốc Tế Để Chia Sẻ Kinh Nghiệm và Nguồn Lực

Việc giải quyết vấn đề bất bình đẳng giáo dục và nâng cao suất sinh lợi của giáo dục là một thách thức chung của toàn thế giới. Cần tăng cường hợp tác quốc tế để chia sẻ kinh nghiệm và nguồn lực, học hỏi những bài học thành công từ các quốc gia khác, và cùng nhau xây dựng một nền giáo dục toàn cầu công bằng và bền vững.

Bất Bình Đẳng Trong Giáo Dục và Suất Sinh Lợi Của Giáo Dục Ở Việt Nam