Tổng quan nghiên cứu

Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một chính sách xã hội trọng yếu của Đảng và Nhà nước Việt Nam, góp phần ổn định đời sống vật chất và tinh thần cho người lao động, đồng thời đảm bảo an toàn xã hội và thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội. Tại thành phố Cao Lãnh, tỉnh Đồng Tháp, năm 2020 có khoảng 63.980 lao động trong các ngành kinh tế, nhưng chỉ có 9.796 người tham gia BHXH, tương đương 15,31% lực lượng lao động. Đặc biệt, số người tham gia BHXH tự nguyện chỉ đạt 1.212 người, chiếm 1,24% lực lượng lao động, cho thấy mức độ bao phủ còn rất thấp so với tiềm năng phát triển của địa phương.

Nghiên cứu tập trung đánh giá thực trạng phát triển BHXH tự nguyện trên địa bàn thành phố Cao Lãnh trong giai đoạn 2016-2020, với đối tượng nghiên cứu là người lao động tự do, nông dân, lao động có thu nhập thấp và không ổn định. Mục tiêu cụ thể là phân tích các thành công, hạn chế và nguyên nhân trong công tác phát triển BHXH tự nguyện, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao tỷ lệ tham gia, góp phần thực hiện mục tiêu của Đảng về tăng nhanh diện bao phủ BHXH tự nguyện.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hoàn thiện hệ thống an sinh xã hội tại địa phương, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho việc xây dựng chính sách phát triển BHXH tự nguyện phù hợp với đặc điểm kinh tế - xã hội của thành phố Cao Lãnh. Qua đó, góp phần giảm gánh nặng ngân sách trong tương lai do số lượng lớn người lao động không có lương hưu khi hết tuổi lao động.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết ý định hành vi (Theory of Planned Behavior - TPB): Giải thích ý định tham gia BHXH tự nguyện dựa trên nhận thức, thái độ, kiểm soát hành vi và ảnh hưởng xã hội. Lý thuyết này giúp hiểu được các yếu tố tâm lý ảnh hưởng đến quyết định tham gia của người lao động.

  • Mô hình phát triển BHXH tự nguyện: Bao gồm các khái niệm về mở rộng đối tượng tham gia, phát triển sản phẩm BHXH, nâng cao chất lượng dịch vụ và mở rộng mạng lưới cung ứng. Mô hình này giúp đánh giá toàn diện các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển BHXH tự nguyện.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: BHXH tự nguyện, đối tượng tham gia BHXH tự nguyện, mức đóng và phương thức đóng, chế độ hưởng BHXH tự nguyện, nhận thức và thái độ của người tham gia, cũng như các nhân tố kinh tế - xã hội và chính sách pháp luật ảnh hưởng đến việc tham gia.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính kết hợp với thu thập số liệu định lượng sơ cấp và thứ cấp:

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thứ cấp được thu thập từ niên giám thống kê và báo cáo thực hiện chính sách BHXH tự nguyện của thành phố Cao Lãnh giai đoạn 2016-2020. Số liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát bằng phiếu điều tra với mẫu ngẫu nhiên thuận tiện, tập trung vào các phường và xã trọng điểm của thành phố.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phần mềm Microsoft Excel để xử lý số liệu, kết hợp các phương pháp phân tích, tổng hợp, logic lịch sử, so sánh đối chiếu và thống kê mô tả nhằm đánh giá thực trạng và các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển BHXH tự nguyện.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung phân tích dữ liệu trong giai đoạn 2016-2020, đồng thời thực hiện khảo sát trực tiếp trong năm 2022 để cập nhật thông tin thực tiễn.

Phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên thuận tiện giúp thu thập dữ liệu từ nhóm đối tượng chính là người lao động tự do, nông dân và lao động có thu nhập thấp, nhằm phản ánh chính xác thực trạng và ý định tham gia BHXH tự nguyện tại địa phương.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ tham gia BHXH tự nguyện còn thấp: Năm 2016, chỉ có 212 người tham gia; đến năm 2019 tăng lên 669 người và năm 2020 đạt 1.212 người, chiếm 1,24% lực lượng lao động. Tốc độ tăng trưởng bình quân hàng năm khoảng 40-50%, tuy có cải thiện nhưng vẫn thấp so với mục tiêu đề ra.

  2. Đối tượng tham gia chủ yếu là lao động tự do, nông dân có thu nhập thấp và không ổn định: Phần lớn người tham gia chưa qua đào tạo, nhận thức về BHXH tự nguyện còn hạn chế, ảnh hưởng đến quyết định tham gia.

  3. Nhân tố ảnh hưởng đến việc tham gia BHXH tự nguyện: Bao gồm nhận thức về lợi ích BHXH, ảnh hưởng từ người thân, cảm nhận rủi ro, thủ tục hành chính và ý thức trách nhiệm. Trong đó, nhận thức và thông tin tuyên truyền đóng vai trò quan trọng, chiếm tỷ lệ ảnh hưởng trên 60% theo khảo sát.

  4. Chính sách hỗ trợ của Nhà nước góp phần thúc đẩy tham gia: Nhà nước hỗ trợ tiền đóng từ 10% đến 30% tùy theo đối tượng, tạo điều kiện thuận lợi cho người dân tham gia, tuy nhiên mức hỗ trợ vẫn chưa đủ hấp dẫn để thu hút đông đảo người lao động.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy mặc dù có sự tăng trưởng về số lượng người tham gia BHXH tự nguyện, tỷ lệ bao phủ vẫn còn thấp, đặc biệt trong nhóm lao động tự do và nông dân. Nguyên nhân chính là do thu nhập thấp, nhận thức hạn chế và thủ tục hành chính còn phức tạp. So sánh với các tỉnh như Bình Định và Phú Yên, Cao Lãnh có mức độ phát triển BHXH tự nguyện chậm hơn do điều kiện kinh tế và truyền thông chưa đồng bộ.

Việc áp dụng lý thuyết ý định hành vi giúp giải thích rõ hơn về các yếu tố tâm lý và xã hội ảnh hưởng đến quyết định tham gia BHXH tự nguyện. Các biểu đồ phân tích số người tham gia theo năm và cơ cấu đối tượng tham gia minh họa rõ xu hướng tăng trưởng nhưng chưa đạt kỳ vọng.

Ý nghĩa của nghiên cứu là cung cấp cơ sở khoa học để điều chỉnh chính sách, nâng cao nhận thức và cải thiện thủ tục hành chính nhằm thúc đẩy phát triển BHXH tự nguyện, góp phần hoàn thiện hệ thống an sinh xã hội tại địa phương.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức: Sử dụng đa dạng các kênh truyền thông như báo chí, truyền hình, mạng xã hội và tổ chức hội thảo tại các phường, xã nhằm nâng cao hiểu biết về lợi ích BHXH tự nguyện. Mục tiêu tăng tỷ lệ nhận thức tích cực lên trên 70% trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: BHXH tỉnh, UBND thành phố.

  2. Đơn giản hóa thủ tục hành chính: Rà soát, cắt giảm các thủ tục không cần thiết, áp dụng công nghệ thông tin trong đăng ký và đóng BHXH tự nguyện để giảm thời gian và chi phí cho người tham gia. Mục tiêu giảm thời gian xử lý hồ sơ xuống dưới 3 ngày làm việc trong 1 năm. Chủ thể thực hiện: BHXH Việt Nam, BHXH thành phố Cao Lãnh.

  3. Mở rộng mạng lưới đại lý thu và cộng tác viên: Phát triển hệ thống đại lý thu tại các phường, xã, đặc biệt ở vùng nông thôn, tạo điều kiện thuận lợi cho người dân tiếp cận dịch vụ. Mục tiêu tăng số đại lý thu lên 150% trong 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: BHXH thành phố, các tổ chức chính trị - xã hội.

  4. Đa dạng hóa sản phẩm BHXH tự nguyện: Nghiên cứu và triển khai các sản phẩm BHXH phù hợp với thu nhập và nhu cầu của người lao động tự do, như phương thức đóng linh hoạt, chế độ hưởng mở rộng. Mục tiêu tăng số lượng sản phẩm mới lên ít nhất 2 loại trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: BHXH Việt Nam, các cơ quan quản lý.

  5. Chính sách hỗ trợ tài chính hợp lý hơn: Đề xuất tăng mức hỗ trợ tiền đóng cho các nhóm đối tượng khó khăn, đồng thời xây dựng các chính sách ưu đãi thuế hoặc hỗ trợ khác nhằm khuyến khích tham gia BHXH tự nguyện. Mục tiêu tăng tỷ lệ tham gia lên 3% trong 5 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, UBND tỉnh Đồng Tháp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý BHXH và chính sách xã hội: Giúp xây dựng và điều chỉnh chính sách phát triển BHXH tự nguyện phù hợp với đặc điểm địa phương, nâng cao hiệu quả công tác vận động người dân tham gia.

  2. Các tổ chức chính trị - xã hội và đại lý thu BHXH: Cung cấp cơ sở để tổ chức các hoạt động tuyên truyền, vận động, mở rộng mạng lưới đại lý thu, từ đó tăng cường sự tiếp cận và hỗ trợ người dân.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành quản lý kinh tế, chính sách công: Là tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, phân tích thực trạng và đề xuất giải pháp phát triển BHXH tự nguyện trong bối cảnh địa phương.

  4. Doanh nghiệp và người lao động tự do: Hiểu rõ hơn về quyền lợi, nghĩa vụ và các chính sách hỗ trợ liên quan đến BHXH tự nguyện, từ đó chủ động tham gia để đảm bảo an sinh lâu dài.

Câu hỏi thường gặp

  1. BHXH tự nguyện là gì và ai có thể tham gia?
    BHXH tự nguyện là hình thức bảo hiểm xã hội mà người lao động tự nguyện tham gia, lựa chọn mức đóng và phương thức đóng phù hợp với thu nhập. Đối tượng tham gia là công dân Việt Nam trong độ tuổi lao động không thuộc diện BHXH bắt buộc, như lao động tự do, nông dân, người làm việc không theo hợp đồng lao động.

  2. Mức đóng BHXH tự nguyện được quy định như thế nào?
    Mức đóng bằng 22% mức thu nhập tháng do người tham gia lựa chọn, với mức thấp nhất bằng chuẩn hộ nghèo khu vực nông thôn và cao nhất bằng 20 lần mức lương cơ sở. Người tham gia có thể đóng hàng tháng, quý, 6 tháng hoặc một lần cho nhiều năm.

  3. Người tham gia BHXH tự nguyện được hưởng những chế độ gì?
    Chủ yếu được hưởng chế độ hưu trí khi đủ tuổi và thời gian đóng tối thiểu 20 năm, cùng chế độ tử tuất. Hiện chưa áp dụng các chế độ ốm đau, thai sản hay tai nạn lao động như BHXH bắt buộc.

  4. Những khó khăn chính trong phát triển BHXH tự nguyện tại Cao Lãnh là gì?
    Bao gồm thu nhập thấp và không ổn định của người lao động, nhận thức hạn chế về BHXH, thủ tục hành chính phức tạp, mạng lưới đại lý thu chưa rộng khắp và mức hỗ trợ tài chính chưa đủ hấp dẫn.

  5. Làm thế nào để nâng cao tỷ lệ tham gia BHXH tự nguyện?
    Cần tăng cường tuyên truyền nâng cao nhận thức, đơn giản hóa thủ tục, mở rộng mạng lưới đại lý thu, đa dạng hóa sản phẩm BHXH và cải thiện chính sách hỗ trợ tài chính nhằm tạo điều kiện thuận lợi và hấp dẫn cho người dân tham gia.

Kết luận

  • BHXH tự nguyện tại thành phố Cao Lãnh có sự tăng trưởng tích cực nhưng tỷ lệ bao phủ còn thấp, chỉ đạt 1,24% lực lượng lao động năm 2020.
  • Nhóm đối tượng chính tham gia là lao động tự do, nông dân có thu nhập thấp, nhận thức và hiểu biết về BHXH tự nguyện còn hạn chế.
  • Các nhân tố ảnh hưởng quan trọng gồm nhận thức, ảnh hưởng xã hội, cảm nhận rủi ro và thủ tục hành chính.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp đồng bộ về tuyên truyền, cải cách thủ tục, mở rộng mạng lưới đại lý thu và chính sách hỗ trợ tài chính nhằm thúc đẩy phát triển BHXH tự nguyện.
  • Các bước tiếp theo cần triển khai thực hiện các giải pháp đề xuất trong vòng 2-5 năm, đồng thời mở rộng nghiên cứu về niềm tin và giá trị sống ảnh hưởng đến việc tham gia BHXH tự nguyện.

Luận văn hy vọng sẽ là tài liệu tham khảo hữu ích cho các cơ quan quản lý, tổ chức chính trị - xã hội và các nhà nghiên cứu trong lĩnh vực phát triển BHXH tự nguyện, góp phần hoàn thiện hệ thống an sinh xã hội tại Việt Nam.