Tổng quan nghiên cứu

Thị trường chứng khoán Việt Nam đã trải qua nhiều biến động mạnh mẽ, đặc biệt trong bối cảnh đại dịch COVID-19 gây ảnh hưởng sâu rộng đến tâm lý và hành vi đầu tư của nhà đầu tư. Theo báo cáo, số lượng tài khoản môi giới chứng khoán mới tại Việt Nam gần đây tăng gần gấp đôi so với hai năm trước, cho thấy sự quan tâm ngày càng lớn của nhà đầu tư cá nhân đối với thị trường này. Tuy nhiên, các quyết định đầu tư của họ không chỉ dựa trên các phân tích tài chính truyền thống mà còn chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ các yếu tố tâm lý. Nghiên cứu này nhằm mục tiêu xác định và đo lường tác động của các yếu tố tâm lý như hành vi bầy đàn, sự lạc quan quá mức, nỗi sợ mất mát, thiên kiến sẵn có và thiên kiến đại diện đến quyết định đầu tư của nhà đầu tư trên Sở Giao dịch Chứng khoán Việt Nam trong giai đoạn đại dịch COVID-19. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 200 nhà đầu tư cá nhân tại thị trường chứng khoán Việt Nam, với dữ liệu thu thập trong năm 2022. Kết quả nghiên cứu không chỉ giúp làm sáng tỏ các yếu tố tâm lý ảnh hưởng đến quyết định đầu tư trong bối cảnh bất ổn mà còn cung cấp cơ sở để cải thiện hiệu quả đầu tư và phát triển thị trường chứng khoán Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình trong lĩnh vực tài chính hành vi (Behavioral Finance), tập trung vào năm yếu tố tâm lý chính ảnh hưởng đến quyết định đầu tư:

  • Hành vi bầy đàn (Herd Behaviour): Xu hướng nhà đầu tư sao chép hành động của nhóm, đặc biệt trong thời kỳ biến động hoặc bong bóng thị trường.
  • Sự lạc quan quá mức (Excessive Optimism): Niềm tin quá mức vào khả năng sinh lời và tương lai tích cực của thị trường, dẫn đến đánh giá sai rủi ro.
  • Nỗi sợ mất mát (Fear of Losses): Tâm lý tránh rủi ro, khiến nhà đầu tư có xu hướng bán tháo khi thị trường có biến động tiêu cực.
  • Thiên kiến sẵn có (Availability Bias): Ưu tiên thông tin dễ tiếp cận hoặc quen thuộc trong việc ra quyết định đầu tư.
  • Thiên kiến đại diện (Representative Bias): Đánh giá dựa trên các mẫu hình hoặc sự kiện đại diện mà không xem xét đầy đủ các yếu tố khác.

Khung lý thuyết này được phát triển dựa trên các nghiên cứu trước đây và điều chỉnh phù hợp với bối cảnh thị trường chứng khoán Việt Nam trong đại dịch COVID-19.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với thiết kế khảo sát bằng bảng câu hỏi Likert 5 mức độ, thu thập dữ liệu từ 200 nhà đầu tư cá nhân trên thị trường chứng khoán Việt Nam. Trước khi khảo sát chính thức, bảng câu hỏi được thử nghiệm trên 5 nhà đầu tư để kiểm tra độ tin cậy và hiệu chỉnh. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp hồi quy đa biến nhằm đánh giá mối quan hệ giữa các yếu tố tâm lý độc lập và quyết định đầu tư phụ thuộc. Cỡ mẫu 200 được chọn dựa trên khả năng đại diện và tính khả thi trong điều kiện nghiên cứu. Thời gian thu thập dữ liệu diễn ra trong năm 2022, phản ánh tâm lý nhà đầu tư trong và sau giai đoạn đại dịch COVID-19. Ngoài ra, nghiên cứu cũng thu thập thông tin nhân khẩu học như giới tính và độ tuổi để kiểm soát các biến nền có thể ảnh hưởng đến kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hành vi bầy đàn có ảnh hưởng tích cực mạnh mẽ đến quyết định đầu tư với hệ số hồi quy 1.019 (p < 0.01). Nhà đầu tư Việt Nam có xu hướng theo dõi và sao chép hành động của nhóm, đặc biệt khi thị trường có biến động, chiếm tỷ lệ ảnh hưởng lớn nhất trong các yếu tố nghiên cứu.

  2. Nỗi sợ mất mát cũng tác động tích cực đáng kể với hệ số 0.250 (p < 0.01). Nhà đầu tư có xu hướng tránh rủi ro, đặc biệt trong bối cảnh bất ổn do COVID-19, dẫn đến việc bán tháo hoặc thận trọng hơn trong các quyết định đầu tư.

  3. Thiên kiến sẵn có ảnh hưởng tích cực với hệ số 0.213 (p < 0.01). Nhà đầu tư ưu tiên các thông tin dễ tiếp cận và quen thuộc, như các cổ phiếu của công ty địa phương, trong quá trình ra quyết định.

  4. Sự lạc quan quá mức có ảnh hưởng tiêu cực với hệ số -0.132 (p < 0.01). Mặc dù sự lạc quan thúc đẩy giao dịch, nhưng trong bối cảnh đại dịch, sự lạc quan không thực tế dẫn đến thất vọng và giảm động lực đầu tư.

  5. Thiên kiến đại diện không có ảnh hưởng đáng kể đến quyết định đầu tư (p = 0.377), cho thấy yếu tố này không phải là nhân tố quyết định trong bối cảnh thị trường Việt Nam hiện nay.

Hệ số R Square đạt 0.815, cho thấy 81.5% biến động trong quyết định đầu tư được giải thích bởi các yếu tố tâm lý nghiên cứu. Kết quả này vượt trội so với các nghiên cứu tương tự trong khu vực, khẳng định tính phù hợp của mô hình.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy hành vi bầy đàn là yếu tố tâm lý chi phối mạnh mẽ quyết định đầu tư của nhà đầu tư Việt Nam, phù hợp với các nghiên cứu trước đây tại các thị trường mới nổi. Điều này phản ánh thực tế rằng nhiều nhà đầu tư cá nhân thiếu kinh nghiệm thường dựa vào hành động của số đông để đưa ra quyết định, dẫn đến các hiện tượng bong bóng hoặc biến động thị trường không dự đoán được. Nỗi sợ mất mát được củng cố trong bối cảnh đại dịch khi sự bất ổn kinh tế và xã hội làm tăng mức độ thận trọng của nhà đầu tư. Thiên kiến sẵn có cũng được thể hiện rõ khi nhà đầu tư ưu tiên thông tin quen thuộc, điều này có thể dẫn đến việc bỏ qua các cơ hội đầu tư tiềm năng nhưng ít được biết đến. Ngược lại, sự lạc quan quá mức trong giai đoạn này lại gây tác động tiêu cực, do kỳ vọng không thực tế bị phá vỡ, làm giảm niềm tin và động lực đầu tư. Thiên kiến đại diện không có ảnh hưởng đáng kể có thể do thị trường Việt Nam còn non trẻ và nhà đầu tư chưa phát triển thói quen dựa vào các mẫu hình đại diện trong đánh giá cổ phiếu. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ ảnh hưởng của từng yếu tố, hoặc bảng hồi quy chi tiết để minh họa các hệ số và mức ý nghĩa.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Khuyến khích nhà đầu tư phát triển chiến lược đầu tư dài hạn nhằm giảm thiểu ảnh hưởng của hành vi bầy đàn và thiên kiến tâm lý, giúp nâng cao hiệu quả đầu tư bền vững trong dài hạn.

  2. Tăng cường đào tạo và cung cấp thông tin chính xác, đa chiều để nhà đầu tư có thể phân biệt và lựa chọn thông tin đáng tin cậy, giảm thiểu tác động tiêu cực của thiên kiến sẵn có.

  3. Xây dựng các chương trình tư vấn và hỗ trợ tâm lý đầu tư nhằm giúp nhà đầu tư kiểm soát nỗi sợ mất mát và duy trì sự bình tĩnh trong các giai đoạn biến động thị trường, đặc biệt trong các tình huống khủng hoảng như đại dịch.

  4. Khuyến nghị các cơ quan quản lý và tổ chức tài chính phát triển các công cụ cảnh báo và phân tích thị trường giúp nhà đầu tư nhận diện các dấu hiệu bong bóng hoặc biến động bất thường, từ đó đưa ra quyết định đầu tư hợp lý hơn.

Các giải pháp trên nên được triển khai trong vòng 1-2 năm tới, với sự phối hợp giữa các tổ chức đào tạo tài chính, công ty chứng khoán và cơ quan quản lý thị trường nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng đầu tư của nhà đầu tư cá nhân.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà đầu tư cá nhân mới và có kinh nghiệm: Giúp hiểu rõ các yếu tố tâm lý ảnh hưởng đến quyết định đầu tư, từ đó cải thiện chiến lược và giảm thiểu rủi ro.

  2. Chuyên gia tư vấn tài chính và công ty chứng khoán: Cung cấp cơ sở khoa học để thiết kế các chương trình đào tạo, tư vấn phù hợp với tâm lý và hành vi của nhà đầu tư Việt Nam.

  3. Cơ quan quản lý thị trường chứng khoán: Hỗ trợ xây dựng chính sách và công cụ giám sát nhằm ổn định thị trường và bảo vệ quyền lợi nhà đầu tư.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành tài chính, kinh tế: Là tài liệu tham khảo quý giá về tài chính hành vi trong bối cảnh thị trường mới nổi và tác động của đại dịch COVID-19.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao hành vi bầy đàn lại ảnh hưởng mạnh đến quyết định đầu tư?
    Hành vi bầy đàn phản ánh xu hướng nhà đầu tư sao chép hành động của số đông để giảm thiểu rủi ro cá nhân, đặc biệt khi thiếu thông tin hoặc kinh nghiệm. Ví dụ, trong đại dịch, nhiều nhà đầu tư theo xu hướng bán tháo khi thấy người khác làm vậy.

  2. Sự lạc quan quá mức có thể gây hại như thế nào cho nhà đầu tư?
    Lạc quan quá mức khiến nhà đầu tư đánh giá thấp rủi ro và kỳ vọng lợi nhuận không thực tế, dẫn đến quyết định đầu tư sai lầm và thất vọng khi thị trường không như mong đợi.

  3. Thiên kiến sẵn có ảnh hưởng ra sao đến lựa chọn cổ phiếu?
    Nhà đầu tư ưu tiên các cổ phiếu hoặc thông tin dễ tiếp cận và quen thuộc, có thể bỏ qua các cơ hội đầu tư tiềm năng khác, làm giảm hiệu quả danh mục đầu tư.

  4. Tại sao thiên kiến đại diện không ảnh hưởng đáng kể trong nghiên cứu này?
    Có thể do thị trường Việt Nam còn non trẻ, nhà đầu tư chưa phát triển thói quen dựa vào các mẫu hình đại diện trong đánh giá, hoặc do đặc thù tâm lý và kinh nghiệm của nhà đầu tư Việt Nam.

  5. Làm thế nào để nhà đầu tư giảm thiểu tác động tiêu cực của các yếu tố tâm lý?
    Nhà đầu tư nên trang bị kiến thức tài chính, xây dựng kế hoạch đầu tư rõ ràng, đa dạng hóa danh mục và duy trì kỷ luật đầu tư để hạn chế ảnh hưởng của các thiên kiến tâm lý.

Kết luận

  • Nghiên cứu xác định năm yếu tố tâm lý chính ảnh hưởng đến quyết định đầu tư của nhà đầu tư Việt Nam trong đại dịch COVID-19, trong đó bốn yếu tố gồm hành vi bầy đàn, nỗi sợ mất mát, thiên kiến sẵn có và sự lạc quan quá mức có ảnh hưởng đáng kể.
  • Hành vi bầy đàn là yếu tố có tác động mạnh nhất, phản ánh sự phụ thuộc lớn vào hành động của nhóm trong quyết định đầu tư.
  • Nỗi sợ mất mát và thiên kiến sẵn có cũng đóng vai trò quan trọng, trong khi sự lạc quan quá mức lại có ảnh hưởng tiêu cực trong bối cảnh bất ổn.
  • Thiên kiến đại diện không có ảnh hưởng đáng kể trong bối cảnh nghiên cứu.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đào tạo, tư vấn và chính sách hỗ trợ nhà đầu tư nhằm nâng cao hiệu quả đầu tư và ổn định thị trường chứng khoán Việt Nam.

Hành động ngay: Các nhà đầu tư và tổ chức liên quan nên áp dụng các khuyến nghị nghiên cứu để nâng cao nhận thức và kỹ năng đầu tư, đồng thời theo dõi sát sao diễn biến thị trường trong bối cảnh hậu COVID-19.