I. Tổng Quan Đa Dạng Hóa Thu Nhập Hiệu Quả NHTM 2012 2022
Hội nhập tài chính quốc tế sâu rộng đã thúc đẩy sự thay đổi lớn trong mô hình kinh doanh của ngành ngân hàng Việt Nam. Các Ngân hàng thương mại Việt Nam (NHTM) đang đối mặt với sự cạnh tranh ngày càng gay gắt, buộc họ phải nâng cao chất lượng, đa dạng hóa sản phẩm dịch vụ để thu hút khách hàng và tăng hiệu quả kinh doanh. Vì vậy, việc các NHTM Việt Nam dần chuyển sang đa dạng hóa thu nhập để duy trì vị thế trên thị trường trước sự cạnh tranh từ các ngân hàng nước ngoài là điều tất yếu. Đại dịch Covid-19 gần đây cũng buộc các ngân hàng Việt Nam mở rộng sang các hoạt động phi tín dụng truyền thống để giảm sự nhạy cảm với thị trường tiền gửi và cho vay truyền thống. Thúc đẩy đa dạng hóa thu nhập ngân hàng là xu hướng của thời đại, phù hợp với tình hình phát triển kinh tế xã hội hiện nay. Theo Quyết định 254/QĐ-TTg ngày 01/03/2012 của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, hệ thống ngân hàng Việt Nam luôn được thực hiện mạnh mẽ theo đúng định hướng, góp phần quan trọng vào ổn định kinh tế vĩ mô. Dự án tái cơ cấu hệ thống các tổ chức tín dụng cũng đặt mục tiêu “Chuyển đổi mạnh mẽ mô hình kinh doanh của ngân hàng thương mại theo hướng dần chuyển sang mô hình đa dạng hóa sản phẩm dịch vụ phi tín dụng”.
1.1. Vì sao đa dạng hóa thu nhập quan trọng cho NHTM Việt Nam
Việc đa dạng hóa thu nhập giúp NHTM Việt Nam đáp ứng xu hướng cạnh tranh và thực hiện các dự án của Chính phủ. Các ngân hàng mạnh dạn mở rộng các hoạt động trung gian truyền thống như huy động vốn và cho vay sang các hoạt động tạo ra doanh thu phi lãi, giúp đa dạng hóa nguồn thu cho ngân hàng. Nhận thức được lợi ích này, đa dạng hóa thu nhập ngày càng trở nên quan trọng như một chiến lược ảnh hưởng đến hiệu quả kinh doanh của ngân hàng. Các nhà hoạch định chính sách, nhà đầu tư, và giới ngân hàng ngày càng quan tâm đến mối liên hệ giữa đa dạng hóa thu nhập và hiệu quả hoạt động của ngân hàng. Hiểu rõ lý do cho sự khác biệt về mức độ đa dạng hóa giúp ngân hàng phát triển chiến lược và kế hoạch kinh doanh, điều chỉnh các yếu tố để thực hiện đa dạng hóa doanh thu và nâng cao hiệu quả kinh doanh.
1.2. Nghiên cứu về đa dạng hóa thu nhập trong ngành ngân hàng
Các nghiên cứu về đa dạng hóa thu nhập trong ngành ngân hàng cho thấy các ngân hàng ở Việt Nam có mức độ đa dạng hóa thu nhập khác nhau. Việc hiểu rõ lý do cho sự khác biệt về mức độ đa dạng hóa này sẽ giúp ngân hàng phát triển các chiến lược kinh doanh phù hợp hơn. Tuy nhiên, tại Việt Nam, có rất ít nghiên cứu kiểm tra đầy đủ tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh của NHTM Việt Nam trong các giai đoạn gần đây. Vì vậy, nghiên cứu về “Ảnh hưởng của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh của ngân hàng thương mại Việt Nam giai đoạn 2012-2022” là cần thiết để bổ sung cơ sở giúp các NHTM Việt Nam đánh giá đầy đủ lợi ích của việc đa dạng hóa thu nhập một cách phù hợp, từ đó tăng hiệu quả kinh doanh của ngân hàng.
II. Giải Mã Ảnh Hưởng Đa Dạng Hóa Thu Nhập Tới ROA ROE NHTM
Đa phần các nghiên cứu về đa dạng hóa thu nhập trong ngành ngân hàng tập trung vào mối liên kết giữa đa dạng hóa và hiệu quả hoạt động của ngân hàng hoặc tác động của đa dạng hóa đến rủi ro ngân hàng. Điều này dễ hiểu vì sự ổn định thu nhập và khả năng chịu rủi ro của ngân hàng là những mối quan tâm chính của các nhà quản lý. Có hai quan điểm trái ngược nhau về mối quan hệ giữa đa dạng hóa thu nhập và hiệu quả kinh doanh của ngân hàng. Theo quan điểm thứ nhất, khi các ngân hàng đa dạng hóa, họ có thể trao đổi thông tin và hai yếu tố đầu vào như lao động và công nghệ cùng một lúc, điều này làm tăng doanh thu và giảm rủi ro cho các ngân hàng. Các ngân hàng có thể hưởng lợi từ tính kinh tế theo quy mô trên một loạt các hoạt động, đồng thời, các ngân hàng có thể giảm rủi ro của sự thay đổi lợi nhuận theo chu kỳ, giảm sự phụ thuộc vào những biến động chung của thị trường tài chính.
2.1. Đa dạng hóa thu nhập và giảm thiểu rủi ro tài chính
Một số nghiên cứu thực nghiệm trên thế giới đã chứng minh ảnh hưởng có lợi của nguồn nhân lực đến hiệu quả ngân hàng. Theo Klein và Saidenberg (1997), trong khi doanh thu lãi và nguồn nhân lực không tương quan mạnh mẽ, việc kết hợp các hoạt động tài chính khác nhau sẽ thúc đẩy lợi nhuận bằng cách tận dụng lợi thế của tính kinh tế theo quy mô. Việc tích hợp các dịch vụ ngân hàng giúp ổn định thu nhập, giảm chi phí quản lý nội bộ và đóng góp vào khả năng sinh lời của ngân hàng. Ví dụ, nghiên cứu của Elsas et al (2010) sử dụng dữ liệu bảng từ chín quốc gia để kiểm tra cách đa dạng hóa thu nhập ảnh hưởng đến giá trị của ngân hàng. Kết quả cho thấy đa dạng hóa làm tăng lợi nhuận, do đó làm tăng giá trị thị trường. Đa dạng hóa thu nhập làm tăng khả năng sinh lời của ngân hàng ngay cả sau cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu.
2.2. Đa dạng hóa thu nhập và ảnh hưởng tới lợi nhuận ngân hàng
Nghiên cứu của Gurbuz et al. (2013) tiến hành trên hiệu quả kinh doanh điều chỉnh theo rủi ro và đa dạng hóa thu nhập của các ngân hàng Thổ Nhĩ Kỳ. Các phát hiện chứng minh rằng đa dạng hóa thu nhập cải thiện hiệu quả kinh doanh điều chỉnh theo rủi ro của các ngân hàng trong mẫu. Nghiên cứu này cũng đồng ý với quan điểm rằng doanh thu phi lãi có tác động tích cực đến khả năng sinh lời của các ngân hàng thương mại. Nghiên cứu của Meslier et al. (2014) tương tự như kết quả này. Các tác giả sử dụng phương pháp hồi quy để điều tra cách đa dạng hóa doanh thu ảnh hưởng đến khả năng sinh lời của một quốc gia mới nổi. Dữ liệu cho nghiên cứu đến từ báo cáo tài chính năm 1999–2005 của 39 ngân hàng Philippines. Các phát hiện của nghiên cứu chỉ ra rằng việc tăng các hoạt động phi lãi suất sẽ làm tăng doanh thu và lợi nhuận trên rủi ro, đặc biệt khi các ngân hàng tham gia vào các khoản đầu tư chứng khoán chính phủ. Các nghiên cứu cũng chứng minh rằng đa dạng hóa có lợi hơn cho các ngân hàng quốc tế so với các ngân hàng trong nước và có lợi hơn cho các ngân hàng có mối liên hệ thấp hơn với các doanh nghiệp vừa và nhỏ.
III. Thách Thức Rủi Ro và Chi Phí Khi Đa Dạng Hóa Thu Nhập
Theo lý thuyết đối lập, đa dạng hóa làm giảm khả năng sinh lời của ngân hàng và làm tăng rủi ro cho ngân hàng. Quan điểm này được hỗ trợ bởi một số cuộc điều tra được tiến hành ở Hoa Kỳ và EU. Các nghiên cứu của DeYoung và Roland (2001), DeYoung và Rice (2004), Stiroh (2004), Lepetit, Nys, Rous & Tarazi (2008), Stirohand Rumble (2006) và những người khác đã đưa ra bằng chứng và lập luận rằng các ngân hàng sẽ phải chịu nhiều chi phí chuyển đổi hơn do đa dạng hóa thu nhập, và rủi ro sẽ tăng lên do đó, chống lại những lợi ích của đa dạng hóa thu nhập với sự biến động tiêu cực trong lợi nhuận. DeYoung và Roland (2001) đã nghiên cứu trên 472 ngân hàng thương mại ở Hoa Kỳ từ năm 1988 đến năm 1995 và đi đến kết luận rằng khi các ngân hàng tăng doanh thu phi lãi suất, họ sẽ cần đầu tư nhiều hơn vào công nghệ và nguồn nhân lực, tăng đòn bẩy hoạt động và rủi ro. Các phát hiện chỉ ra rằng việc mở rộng sang doanh thu phi lãi suất làm giảm rủi ro ngân hàng trong những năm đầu của mẫu, nhưng làm tăng rủi ro và tăng sự biến động lợi nhuận trong những năm sau đó.
3.1. Khi nào đa dạng hóa thu nhập làm tăng rủi ro cho NHTM
Một nghiên cứu về đa dạng hóa các nguồn doanh thu trên hệ thống ngân hàng Hoa Kỳ trong những năm 1984–2001, theo Stiroh (2004), cho thấy doanh thu phi lãi thay đổi mạnh mẽ hơn so với doanh thu lãi và làm giảm lợi nhuận điều chỉnh theo rủi ro, làm tăng rủi ro cho công ty. Bên cạnh đó, phân tích này đi đến kết luận rằng doanh thu phi lãi có tác động tiêu cực đến khả năng sinh lời của ngân hàng. Các tác giả đi đến kết luận rằng có rất ít lợi thế cho các ngân hàng thực hiện chiến lược đa dạng hóa thu nhập dựa trên những bằng chứng này. Mercieca et al. (2007), chẳng hạn, cho rằng đa dạng hóa thu nhập không có tác động tích cực đến các ngân hàng nhỏ của Châu Âu. Lợi nhuận phi truyền thống cao có tác động tiêu cực đến lợi nhuận, tăng rủi ro và giảm lợi nhuận điều chỉnh theo rủi ro.
3.2. Các rủi ro tiềm ẩn từ hoạt động đầu tư và giao dịch
Hơn nữa, các hoạt động giao dịch cũng đi kèm với những rủi ro tiềm ẩn và không tạo ra nhiều lợi nhuận hơn. Phân tích của Lepetit et al. (2008) cũng xem xét mối liên hệ giữa rủi ro ngân hàng và đa dạng hóa sản phẩm trong các ngân hàng Châu Âu. Các tác giả áp dụng hồi quy bằng phương pháp bình phương tối thiểu OLS vào dữ liệu từ 734 ngân hàng từ năm 1996 đến năm 2002 và các phát hiện ban đầu chỉ ra rằng các ngân hàng có nguồn thu nhập đa dạng hóa phải đối mặt với rủi ro phá sản cao hơn và lãi suất rủi ro hơn so với các ngân hàng chủ yếu tập trung vào việc cho vay tiền. Nghiên cứu phát hiện ra rằng, khi quy mô được tính đến, các ngân hàng có quy mô nhỏ có mối tương quan đáng kể giữa doanh thu phi lãi và rủi ro. Do đó, nhóm các ngân hàng có quy mô nhỏ sẽ có nguy cơ cao hơn khi đa dạng hóa việc thương mại hóa thu nhập. Các tác giả của nghiên cứu giải thích các phát hiện bằng cách chỉ ra rằng các hoạt động kiếm tiền phi lãi suất, bao gồm đầu tư trực tiếp, đầu tư chứng khoán, bất động sản, v.v. luôn có một số rủi ro có thể xảy ra.
IV. Nghiên Cứu Việt Nam Tác Động Đa Dạng Hóa Thu Nhập 2012 2022
Tại Việt Nam, cũng có một số nghiên cứu về tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh của các ngân hàng. Các nghiên cứu này đều cho thấy đa dạng hóa làm tăng hiệu quả kinh doanh của các NHTM Việt Nam. Nhưng khi xem xét yếu tố rủi ro, tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh điều chỉnh theo rủi ro ở các ngân hàng là khác nhau. Một số nghiên cứu này đã không cho thấy mối quan hệ tích cực giữa đa dạng hóa thu nhập và hiệu quả kinh doanh của các ngân hàng thương mại. Nghiên cứu của Nguyễn Thị Cảnh và Hồ Thị Hồng Minh (2014) áp dụng phương pháp cho SGMM (System generalized method of moments) ước tính dữ liệu bảng đã tìm ra các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng sinh lời của ngân hàng và trong đó, nhấn mạnh vai trò mạnh mẽ của đa dạng hóa thu nhập (được đo bằng chỉ số điều chỉnh HHI (Herfindahl-Hischman).
4.1. Đa dạng hóa thu nhập và tăng trưởng năng suất ngân hàng
Nghiên cứu của Lê Long Hậu và Phạm Xuân Quỳnh (2016) sử dụng các mô hình tác động cố định (FEM) và mô hình tác động ngẫu nhiên (REM) cũng xác nhận rằng đa dạng hóa thu nhập và nguồn nhân lực làm tăng năng suất trong giai đoạn 2006 -2014 thông qua tác động đến hiệu quả kinh doanh và hiệu quả kinh doanh điều chỉnh theo rủi ro. Nghiên cứu của Nguyễn Thị Hồng Anh (2016) chỉ ra ảnh hưởng của thu nhập phi truyền thống đến khả năng sinh lời và rủi ro của các ngân hàng ở Việt Nam trong giai đoạn 2005…
4.2. Các yếu tố ảnh hưởng tới đa dạng hóa thu nhập của ngân hàng
Nhìn chung, điều quan trọng đối với ngân hàng là phải hiểu các yếu tố có tác động đến sự đa dạng về thu nhập của ngân hàng để xác định các giải pháp cho những vấn đề này, đa dạng hóa thu nhập và nâng cao hiệu quả hoạt động của ngân hàng. Các nghiên cứu gần đây về đa dạng hóa thu nhập cho thấy hiệu quả kinh doanh chịu ảnh hưởng lớn bởi quy mô, tỷ lệ vốn, tỷ lệ nợ xấu, và doanh thu phi lãi. Đặc biệt, khả năng quản lý rủi ro và môi trường kinh tế vĩ mô ổn định đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy hiệu quả từ đa dạng hóa thu nhập.
V. Đề Xuất Giải Pháp Khuyến Nghị Đa Dạng Hóa Thu Nhập NHTM
Dựa trên các kết quả nghiên cứu, một số khuyến nghị chính sách có thể được đưa ra để thúc đẩy đa dạng hóa thu nhập hiệu quả hơn trong hệ thống NHTM Việt Nam. Các ngân hàng nên tập trung vào việc phát triển các dịch vụ phi lãi suất như dịch vụ tư vấn tài chính, quản lý tài sản, và dịch vụ ngân hàng số. Việc này đòi hỏi đầu tư vào công nghệ và đào tạo nguồn nhân lực có kỹ năng chuyên môn cao. Đồng thời, cần tăng cường quản trị rủi ro để kiểm soát các rủi ro phát sinh từ các hoạt động phi lãi suất.
5.1. Khuyến nghị cho các Ngân hàng thương mại
Các NHTM cần xây dựng chiến lược đa dạng hóa thu nhập rõ ràng, phù hợp với quy mô, năng lực và điều kiện thị trường. Cần chú trọng đến việc nâng cao chất lượng dịch vụ, cải thiện trải nghiệm khách hàng, và tăng cường khả năng cạnh tranh. Đồng thời, cần chủ động tìm kiếm các cơ hội hợp tác với các đối tác trong và ngoài ngành ngân hàng để mở rộng mạng lưới và phát triển các sản phẩm dịch vụ mới.
5.2. Khuyến nghị cho Ngân hàng Nhà nước Việt Nam
NHNN cần tạo môi trường pháp lý thuận lợi để các NHTM đa dạng hóa hoạt động kinh doanh. Cần ban hành các quy định rõ ràng, minh bạch về các hoạt động phi lãi suất, đồng thời tăng cường giám sát để đảm bảo an toàn hệ thống. NHNN cũng cần có chính sách hỗ trợ các NHTM trong việc đầu tư vào công nghệ và đào tạo nguồn nhân lực để đáp ứng yêu cầu của quá trình đa dạng hóa thu nhập.
VI. Hướng Tới Tương Lai Nghiên Cứu Phát Triển Đa Dạng Hóa
Nghiên cứu này có một số hạn chế cần được khắc phục trong các nghiên cứu tiếp theo. Cần mở rộng phạm vi nghiên cứu để bao gồm nhiều yếu tố tác động đến hiệu quả kinh doanh của NHTM. Đồng thời, cần sử dụng các phương pháp phân tích phức tạp hơn để đánh giá chính xác hơn tác động của đa dạng hóa thu nhập. Nghiên cứu cũng cần xem xét đến yếu tố thời gian và sự thay đổi của môi trường kinh tế vĩ mô để đưa ra các khuyến nghị chính sách phù hợp hơn.
6.1. Các hướng nghiên cứu tiếp theo về đa dạng hóa thu nhập
Các nghiên cứu tiếp theo có thể tập trung vào việc đánh giá tác động của đa dạng hóa thu nhập đến sự ổn định tài chính của hệ thống ngân hàng. Cần nghiên cứu sâu hơn về mối quan hệ giữa đa dạng hóa thu nhập và rủi ro hệ thống, đồng thời đề xuất các giải pháp để giảm thiểu các rủi ro này. Nghiên cứu cũng cần xem xét đến tác động của chuyển đổi số đến quá trình đa dạng hóa thu nhập của các NHTM.
6.2. Tầm quan trọng của dữ liệu và phương pháp phân tích
Để có được kết quả nghiên cứu chính xác và tin cậy, cần sử dụng dữ liệu đầy đủ và chính xác, đồng thời áp dụng các phương pháp phân tích phù hợp. Cần chú trọng đến việc thu thập và xử lý dữ liệu, đồng thời lựa chọn các mô hình kinh tế lượng phù hợp với đặc điểm của ngành ngân hàng Việt Nam. Việc sử dụng các phương pháp phân tích tiên tiến sẽ giúp đưa ra các kết luận có giá trị và đóng góp vào sự phát triển bền vững của hệ thống NHTM Việt Nam.
