I. Tổng Quan Viện Kiểm Sát Tham Gia Tố Tụng Dân Sự Vai Trò
Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước của dân, do dân, vì dân. Để góp phần thực hiện được các mục tiêu đó, một trong những nhiệm vụ quan trọng hiện nay của Nhà nước ta là phải hoàn thiện hệ thống pháp luật, đẩy mạnh công cuộc cải cách hành chính, cải cách tư pháp nhằm đảm bảo cho các cơ quan nhà nước nói chung và các cơ quan tư pháp nói riêng hoạt động hiệu quả. Trong lĩnh vực tư pháp, ngày 02/01/2002, Bộ Chính trị Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam đã ban hành Nghị quyết số 08-NQ/TW về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới đã chỉ rõ: "Viện kiểm sát các cấp thực hiện tốt chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong hoạt động tư pháp". Ngày 15 tháng 6 năm 2004, tại Kỳ hợp thứ 5 Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XI đã thông qua Bộ luật Tố tụng dân sự (BLTTDS). Đây là BLTTDS đầu tiên của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, trong đó có quy định các vấn đề vai trò, nhiệm vụ và quyền hạn của Viện kiểm sát nhân dân (VKSND) trong tố tụng dân sự (TTDS).
1.1. Khái niệm Viện kiểm sát tham gia tố tụng dân sự
Việc Viện kiểm sát tham gia tố tụng dân sự là việc VKSND kiểm sát việc tuân theo pháp luật đối với các hoạt động tố tụng giải quyết vụ việc dân sự của Tòa án và các hoạt động tham gia tố tụng của những người tham gia tố tụng nhằm đảm bảo cho pháp luật được thi hành nghiêm chỉnh và thống nhất trong quá trình giải quyết vụ việc dân sự tại Tòa án. Theo quy định tại khoản 1 Điều 39 BLTTDS thì cơ quan tiến hành tố tụng gồm TAND và VKSND. Tòa án là cơ quan xét xử, nhân danh nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam ra bản án, quyết định giải quyết vụ việc dân sự.
1.2. Đặc điểm của Viện kiểm sát tham gia tố tụng dân sự
Việc Viện kiểm sát tham gia tố tụng dân sự có những đặc điểm sau: Thứ nhất, phải khẳng định việc VKS tham gia TTDS đã được ghi nhận trong Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam và là một nguyên tắc cơ bản của TTDS. Ngay từ Hiến pháp 1960, Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa đã ghi nhận về chế định VKSND. Thứ hai, VKSND thực hiện quyền yêu cầu, kiến nghị, kháng nghị theo quy định của pháp luật. Thứ ba, VKSND tham gia tố tụng để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của Nhà nước, của tập thể và của công dân.
II. Quy Định Pháp Luật Về Viện Kiểm Sát Trong Tố Tụng Dân Sự
Ở Việt Nam, hệ thống VKSND ra đời từ năm 1960, xuất phát từ nhu cầu của cách mạng xã hội chủ nghĩa đòi hỏi pháp luật phải được chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất, vì lẽ trên phải tổ chức ra VKSND nhằm giữ vững pháp chế Xã hội chủ nghĩa, đảm bảo cho pháp luật được thi hành nghiêm chỉnh và thống nhất. Ngay từ ngày đầu mới thành lập, chức năng cơ bản nhất của VKSND đã được xác định trong Luật tổ chức VKSND năm 1960 là "kiểm sát việc tuân theo pháp luật, đảm bảo cho pháp luật được thi hành nghiêm chỉnh và thống nhất". Đến nay, Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2013 đã xác định rõ vị trí, chức năng của VKSND tại chương VIII, từ Điều 107 đến 109.
2.1. Cơ sở lý luận của quy định pháp luật
Cơ sở lý luận của việc pháp luật quy định Viện kiểm sát tham gia tố tụng dân sự xuất phát từ chức năng, nhiệm vụ của VKSND. Theo đó, VKSND có chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp. Kiểm sát hoạt động tư pháp là một trong hai chức năng cơ bản của VKSND. Do đó, việc VKSND tham gia TTDS là để thực hiện chức năng kiểm sát hoạt động tư pháp, đảm bảo cho pháp luật được thi hành nghiêm chỉnh và thống nhất.
2.2. Cơ sở thực tiễn của quy định pháp luật
Cơ sở thực tiễn của việc pháp luật quy định Viện kiểm sát tham gia tố tụng dân sự xuất phát từ thực tiễn giải quyết các vụ việc dân sự tại Tòa án. Thực tiễn cho thấy, trong quá trình giải quyết các vụ việc dân sự, vẫn còn có những vi phạm pháp luật. Do đó, cần có sự tham gia của VKSND để kiểm sát việc tuân theo pháp luật, đảm bảo cho việc giải quyết vụ việc dân sự được đúng đắn, khách quan, công bằng.
III. Hướng Dẫn Viện Kiểm Sát Tham Gia Tố Tụng Sơ Thẩm Dân Sự
Trong quá trình giải quyết các vụ việc dân sự, việc tham gia TTDS của VKSND nhằm kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong quá trình tố tụng đảm bảo cho tính pháp chế của các phán quyết của Tòa án, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của nhà nước và các thành viên trong xã hội. Các hoạt động cụ thể của VKSND trong TTDS bao gồm kiểm sát thông báo thụ lý vụ việc của Tòa án, kiểm sát hoạt động giải quyết vụ án dân sự, việc dân sự của Tòa án, kiểm sát bản án, quyết định dân sự của Tòa án và kháng nghị các bản án, quyết định dân sự của Tòa án.
3.1. Viện kiểm sát tham gia giải quyết vụ án dân sự sơ thẩm
Theo quy định của BLTTDS, Viện kiểm sát tham gia phiên tòa sơ thẩm đối với những vụ án do Tòa án tiến hành thu thập chứng cứ hoặc đối với những vụ án mà đương sự có người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự. Tại phiên tòa, Kiểm sát viên có nhiệm vụ phát biểu ý kiến về việc tuân thủ pháp luật tố tụng của Thẩm phán, Hội đồng xét xử, Thư ký Tòa án và những người tham gia tố tụng; về việc giải quyết vụ án.
3.2. Viện kiểm sát tham gia giải quyết việc dân sự sơ thẩm
Đối với việc dân sự, Viện kiểm sát tham gia phiên họp giải quyết việc dân sự theo quy định của BLTTDS. Tại phiên họp, Kiểm sát viên có nhiệm vụ phát biểu ý kiến về việc tuân thủ pháp luật tố tụng của Thẩm phán, Thư ký Tòa án và những người tham gia tố tụng; về việc giải quyết việc dân sự.
IV. Phương Pháp Viện Kiểm Sát Tham Gia Tố Tụng Phúc Thẩm Dân Sự
Điều 39 BLTTDS quy định, cùng với Tòa án, VKSND là một cơ quan tiến hành tố tụng, Kiểm sát viên (KSV) là người tiến hành tố tụng. Nhưng khác với Tòa án, VKSND tham gia giải quyết vụ việc dân sự nhằm kiểm sát việc tuân theo pháp luật của các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng. VKSND tham gia kiểm sát hoạt động TTDS thể hiện cụ thể ở nhiệm vụ, quyền hạn của KSV và của Viện trưởng VKSND được quy định tại các Điều 44 và 45 BLTTDS.
4.1. Viện kiểm sát tham gia giải quyết vụ án dân sự phúc thẩm
Theo quy định của BLTTDS, Viện kiểm sát tham gia phiên tòa phúc thẩm đối với những vụ án mà Tòa án cấp sơ thẩm đã tiến hành thu thập chứng cứ hoặc đối với những vụ án mà đương sự có người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự. Tại phiên tòa, Kiểm sát viên có nhiệm vụ phát biểu ý kiến về việc tuân thủ pháp luật tố tụng của Thẩm phán, Hội đồng xét xử, Thư ký Tòa án và những người tham gia tố tụng; về việc giải quyết vụ án.
4.2. Viện kiểm sát tham gia giải quyết việc dân sự phúc thẩm
Đối với việc dân sự, Viện kiểm sát tham gia phiên họp giải quyết việc dân sự theo quy định của BLTTDS. Tại phiên họp, Kiểm sát viên có nhiệm vụ phát biểu ý kiến về việc tuân thủ pháp luật tố tụng của Thẩm phán, Thư ký Tòa án và những người tham gia tố tụng; về việc giải quyết việc dân sự.
V. Thủ Tục Viện Kiểm Sát Tham Gia Giám Đốc Thẩm Tái Thẩm
Theo quy định tại Điều 45 BLTTDS, khi được phân công thực hiện kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong hoạt động TTDS, KSV có những nhiệm vụ, quyền hạn kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong việc giải quyết các vụ án dân sự, giải quyết việc dân sự của Tòa án, kiểm sát việc tuân theo pháp luật của những người tham gia tố tụng, kiểm sát các bản án, quyết định của Tòa án, tham gia phiên tòa xét xử vụ án dân sự, phiên họp giải quyết việc dân sự theo quy định của Bộ luật này và phát biểu ý kiến của VKSND về việc giải quyết vụ việc dân sự.
5.1. Viện kiểm sát tham gia giám đốc thẩm tái thẩm bản án dân sự
Theo quy định của BLTTDS, Viện kiểm sát tham gia phiên tòa giám đốc thẩm, tái thẩm đối với những vụ án mà có kháng nghị của Viện kiểm sát hoặc có yêu cầu của đương sự. Tại phiên tòa, Kiểm sát viên có nhiệm vụ phát biểu ý kiến về việc tuân thủ pháp luật tố tụng của Thẩm phán, Hội đồng xét xử, Thư ký Tòa án và những người tham gia tố tụng; về việc giải quyết vụ án.
5.2. Viện kiểm sát tham gia giám đốc thẩm tái thẩm quyết định dân sự
Đối với quyết định dân sự, Viện kiểm sát tham gia phiên họp giám đốc thẩm, tái thẩm theo quy định của BLTTDS. Tại phiên họp, Kiểm sát viên có nhiệm vụ phát biểu ý kiến về việc tuân thủ pháp luật tố tụng của Thẩm phán, Thư ký Tòa án và những người tham gia tố tụng; về việc giải quyết việc dân sự.
VI. Đề Xuất Giải Pháp Nâng Cao Hiệu Quả Tố Tụng Dân Sự
Theo quy định tại Điều 44 BLTTDS, Viện trưởng VKSND có những nhiệm vụ, quyền hạn tổ chức và chỉ đạo thực hiện công tác kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong hoạt động TTDS, quyết định phân công KSV thực hiện kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong hoạt động tố tụng, tham gia phiên tòa xét xử vụ án dân sự, phiên họp giải quyết việc dân sự theo quy định của BLTTDS, kiểm tra hoạt động kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong hoạt động tố tụng của KSV, quyết định thay đổi KSV và kháng nghị theo thủ tục phúc thẩm, giám đốc thẩm, tái thẩm bản án, quyết định của Tòa án theo quy định của BLTTDS.
6.1. Hoàn thiện pháp luật về Viện kiểm sát tham gia tố tụng
Để nâng cao hiệu quả Viện kiểm sát tham gia tố tụng dân sự, cần hoàn thiện pháp luật về VKSND tham gia tố tụng. Cần quy định rõ hơn về phạm vi tham gia tố tụng của VKSND, về quyền và nghĩa vụ của VKSND trong tố tụng, về trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân trong việc phối hợp với VKSND trong tố tụng.
6.2. Nâng cao năng lực cán bộ Viện kiểm sát
Cần nâng cao năng lực của cán bộ Viện kiểm sát để đáp ứng yêu cầu của công tác kiểm sát hoạt động tư pháp. Cần tăng cường đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ cho cán bộ kiểm sát, nâng cao trình độ lý luận chính trị, trình độ chuyên môn nghiệp vụ, kỹ năng thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp.
