Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc và vai trò trong duy trì hòa bình và an ninh quốc tế

Trước LHQ, Hội Quốc Liên đã không thể ngăn chặn Chiến tranh Thế giới thứ hai. Ý tưởng về một tổ chức an ninh tập thể hiệu quả hơn đã hình thành trong chiến tranh. Hiến chương Đại Tây Dương (1941) và Tuyên ngôn Liên Hợp Quốc (1942) đánh dấu những bước đầu tiên. Hội nghị Dumbarton Oaks (1944) và Yalta (1945) xác định cơ cấu và nguyên tắc hoạt động. Hiến chương LHQ được thông qua tại San Francisco (1945), chính thức thành lập LHQ. Sự hợp tác giữa các cường quốc, đặc biệt là Mỹ và Liên Xô, đóng vai trò then chốt trong quá trình này.

Điều 1 Hiến chương LHQ nêu rõ bốn mục đích chính: duy trì hòa bình và an ninh quốc tế; phát triển quan hệ hữu nghị giữa các dân tộc; hợp tác quốc tế giải quyết các vấn đề kinh tế, xã hội, văn hóa, nhân đạo; và trở thành trung tâm điều phối hành động của các quốc gia. Trong đó, mục tiêu quan trọng nhất mà LHQ theo đuổi vẫn là duy trì hòa bình và an ninh quốc tế. Mức độ ưu tiên đối với từng mục đích phụ thuộc vào tương quan lực lượng giữa các thành viên, bối cảnh quốc tế và xu thế quan hệ quốc tế.

HĐBA bao gồm 15 thành viên, trong đó có 5 thành viên thường trực (Mỹ, Nga, Trung Quốc, Anh, Pháp) có quyền phủ quyết. 10 thành viên không thường trực được bầu luân phiên theo khu vực địa lý. Cơ cấu này phản ánh sự phân chia quyền lực sau Chiến tranh Thế giới thứ hai, nhưng cũng gây ra nhiều tranh cãi về tính đại diện và công bằng. Các thành viên không thường trực đóng vai trò quan trọng trong việc đưa ra các quan điểm đa dạng và thúc đẩy sự đồng thuận.

HĐBA có chức năng điều tra các tình huống đe dọa hòa bình, khuyến nghị các biện pháp giải quyết tranh chấp, áp đặt các biện pháp trừng phạt (kinh tế, ngoại giao, quân sự), ủy quyền sử dụng vũ lực, và triển khai các hoạt động gìn giữ hòa bình. HĐBA cũng đóng vai trò quan trọng trong việc chống khủng bố quốc tế và giải quyết các vấn đề an ninh phi truyền thống như biến đổi khí hậu và an ninh lương thực.

HĐBA hoạt động theo các quy tắc thủ tục được quy định trong Hiến chương LHQ và các nghị quyết liên quan. Các quyết định quan trọng (không phải thủ tục) cần ít nhất 9 phiếu thuận, bao gồm cả phiếu thuận của tất cả các thành viên thường trực (quyền phủ quyết). Thủ tục này có thể gây bế tắc trong trường hợp các thành viên thường trực có quan điểm khác nhau. Các phiên họp của HĐBA có thể được tổ chức công khai hoặc kín.

HĐBA đã tham gia vào việc giải quyết nhiều tranh chấp quốc tế khác nhau, từ tranh chấp biên giới đến xung đột sắc tộc và tôn giáo. Ví dụ, HĐBA đã đóng vai trò quan trọng trong việc chấm dứt cuộc chiến tranh Iran-Iraq (1980-1988) và giải quyết cuộc khủng hoảng Kuwait (1990-1991). Tuy nhiên, không phải tất cả các nỗ lực của HĐBA đều thành công, và một số tranh chấp vẫn tiếp diễn trong nhiều năm.

Theo Chương VII Hiến chương LHQ, HĐBA có thể hành động khi có đe dọa hòa bình, phá hoại hòa bình, hoặc hành vi xâm lược. Các biện pháp có thể bao gồm trừng phạt kinh tế, cấm vận vũ khí, và ủy quyền sử dụng vũ lực. Việc xác định thế nào là "đe dọa hòa bình" là một vấn đề phức tạp và gây tranh cãi, vì nó có thể được sử dụng để can thiệp vào công việc nội bộ của các quốc gia.

HĐBA có quyền ủy quyền cho các quốc gia thành viên hoặc các tổ chức khu vực sử dụng vũ lực để duy trì hoặc khôi phục hòa bình và an ninh quốc tế. Quyền này được sử dụng một cách thận trọng và chỉ khi tất cả các biện pháp hòa bình khác đã thất bại. Việc sử dụng vũ lực phải tuân thủ luật pháp quốc tế và các nghị quyết của HĐBA.

Các hoạt động gìn giữ hòa bình ngày càng trở nên phức tạp và đa dạng, bao gồm không chỉ các nhiệm vụ quân sự mà còn cả các nhiệm vụ dân sự như hỗ trợ bầu cử, cải cách tư pháp, và thúc đẩy nhân quyền. Điều này đòi hỏi các lực lượng gìn giữ hòa bình phải được trang bị tốt hơn và được đào tạo chuyên sâu hơn.

HĐBA thường hợp tác với các tổ chức khu vực như Liên minh châu Phi (AU) và Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu (OSCE) trong các chiến dịch gìn giữ hòa bình. Các tổ chức khu vực có thể có lợi thế về kiến thức địa phương và khả năng tiếp cận các bên liên quan.

Hiệu quả của các hoạt động gìn giữ hòa bình của HĐBA là một chủ đề gây tranh cãi. Một số hoạt động đã thành công trong việc ngăn chặn xung đột leo thang và tạo điều kiện cho xây dựng hòa bình, trong khi những hoạt động khác lại gặp nhiều khó khăn và không đạt được các mục tiêu đề ra. Việc đánh giá hiệu quả cần xem xét nhiều yếu tố, bao gồm bối cảnh chính trị, nguồn lực, và sự hợp tác từ các bên liên quan.

Các nguyên tắc chính để cải tổ HĐBA bao gồm: tăng cường tính đại diện và công bằng; nâng cao hiệu quả hoạt động; đảm bảo tính minh bạch và trách nhiệm giải trình; và duy trì sự ổn định của hệ thống an ninh quốc tế.

Việc mở rộng số lượng thành viên HĐBA là một trong những vấn đề gây tranh cãi nhất. Các tiêu chí để trở thành thành viên thường trực bao gồm đóng góp cho hòa bình và an ninh quốc tế, sức mạnh kinh tế và quân sự, và sự ủng hộ rộng rãi từ cộng đồng quốc tế. Các phương án mở rộng khác nhau đã được đề xuất, nhưng chưa có phương án nào đạt được sự đồng thuận.

Quyền phủ quyết của các thành viên thường trực là một nguồn gốc của sự bất bình đẳng và bế tắc trong HĐBA. Một số đề xuất đã được đưa ra để hạn chế hoặc thay đổi quyền phủ quyết, nhưng các thành viên thường trực vẫn miễn cưỡng từ bỏ quyền lực này.

Để nâng cao tính dân chủ và trách nhiệm của HĐBA, cần tăng cường sự tham gia của các thành viên không thường trực và các quốc gia thành viên khác trong quá trình ra quyết định. HĐBA cũng cần tăng cường tính minh bạch và trách nhiệm giải trình đối với các hành động của mình.

Các kiến nghị về cải tổ HĐBA bao gồm: mở rộng số lượng thành viên; thay đổi quy trình bỏ phiếu; hạn chế hoặc thay đổi quyền phủ quyết; tăng cường sự tham gia của các thành viên không thường trực và các quốc gia thành viên khác; và tăng cường tính minh bạch và trách nhiệm giải trình.

Sự hợp tác quốc tế là chìa khóa để giải quyết các thách thức an ninh toàn cầu và duy trì hòa bình và an ninh quốc tế. HĐBA cần tăng cường quan hệ đối tác với các tổ chức khu vực, xã hội dân sự, và các bên liên quan khác để đạt được các mục tiêu chung.