I. Tổng Quan Về Trách Nhiệm Bồi Thường Nhà Nước Hiện Nay
Theo Đại từ điển tiếng Việt, thiệt hại được hiểu là "mất mát, hư hỏng nặng nề về người và của". Từ điển Luật học định nghĩa thiệt hại là "tổn thất về tính mạng, sức khỏe, danh dự, uy tín, tài sản của cá nhân, tổ chức được pháp luật bảo vệ". Như vậy, thiệt hại là những tổn thất về vật chất và tinh thần của cá nhân, tổ chức. Thiệt hại có thể chia làm hai loại: thiệt hại về vật chất và thiệt hại về tinh thần. Thiệt hại về vật chất có thể là tài sản bị mất mát, hư hỏng, chi phí để khắc phục những thiệt hại cùng hoa lợi, lợi tức không thể thu được do thiệt hại xảy ra. Thiệt hại về tinh thần bao gồm những tổn thất về danh dự, uy tín, nhân phẩm hoặc suy sụp về tâm lý, tình cảm của mỗi người. Bồi thường theo nghĩa rộng là việc "đền bù những tổn thất đã gây ra". Về mặt pháp lý, bồi thường thiệt hại là một dạng nghĩa vụ dân sự phát sinh từ việc gây thiệt hại. Trong pháp luật dân sự, bồi thường thiệt hại là "hình thức trách nhiệm dân sự nhằm buộc bên có hành vi gây ra thiệt hại phải khắc phục hậu quả bằng cách bù đắp, đền bù tổn thất về vật chất và tổn thất về tinh thần cho bên bị thiệt hại".
1.1. Khái Niệm Trách Nhiệm Bồi Thường Thiệt Hại Chung
Theo quy định của pháp luật, trách nhiệm bồi thường thiệt hại là trách nhiệm dân sự, theo đó người gây thiệt hại cho người khác phải bồi thường những tổn thất mà mình đã gây ra. Điều 604 BLDS quy định: “Người nào do lỗi cố ý hoặc lỗi vô ý xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín, tài sản, quyền và lợi ích hợp pháp khác của cá nhân, xâm phạm danh dự, uy tín, tài sản của pháp nhân hoặc chủ thể khác mà gây thiệt hại thì phải bồi thường”. Từ đó, có thể hiểu một cách chung nhất trách nhiệm bồi thường thiệt hại là một dạng trách nhiệm pháp lý được đặt ra khi một bên gây ra thiệt hại làm tổn thất về tài sản, tính mạng, sức khỏe, uy tín, danh dự, nhân phẩm cho bên bị thiệt hại, theo đó bên gây thiệt hại phải đền bù những tổn thất và khắc phục những hậu quả do hành vi vi phạm của mình gây ra bằng những cách thức và tiêu chí do pháp luật đặt ra.
1.2. Bản Chất Trách Nhiệm Bồi Thường Của Nhà Nước
Trong dân sự, trách nhiệm bồi thường thiệt hại được đặt ra đối với mọi chủ thể khi có hành vi xâm phạm tới quyền, lợi ích hợp pháp của các tổ chức, cá nhân và hành vi xâm phạm đó gây ra những tổn thất về mặt vật chất, tinh thần cho người bị thiệt hại. Trong một xã hội tiến bộ, quyền con người và quyền công dân luôn được tôn trọng và bảo vệ. Mọi hành vi xâm hại trái pháp luật tới quyền và lợi ích của công dân đều được Pháp luật bảo vệ một cách bình đẳng. Chính vì vậy, khi Nhà nước thực hiện hành vi công quyền gây ra thiệt hại cho các cá nhân, tổ chức thì cũng phải chịu trách nhiệm bồi thường mặc dù trong mối quan hệ giữa Nhà nước với công dân thì Nhà nước được coi là một chủ thể đặc biệt - đại diện cho Nhân dân cả nước.
II. Đặc Điểm Của Trách Nhiệm Bồi Thường Nhà Nước Hiện Nay
Có thể hiểu, trách nhiệm bồi thường của Nhà nước được hình thành từ các hoạt động mang tính công quyền (do cơ quan nhà nước hoặc cá nhân, tổ chức nhân danh Nhà nước thực hiện). Các quyền và nghĩa vụ pháp lý của Nhà nước đều được Hiến pháp và pháp luật quy định. Chính những quy định này đã làm cho quyền và nghĩa vụ của Nhà nước được minh bạch, rõ ràng, từ đó tránh được sự lộng quyền từ phía cơ quan Nhà nước. Mọi hành vi áp đặt một cách phi pháp từ phía Nhà nước tới công dân sẽ bị chính các quy định pháp luật mà Nhà nước đặt ra ngăn chặn và đảm bảo một cách tuyệt đối các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước là “sản phẩm” tất yếu của xã hội dân chủ, công bằng và văn minh, xuất phát từ các nguyên tắc cơ bản của Nhà nước pháp quyền và xã hội dân sự.
2.1. Nguyên Tắc Hoạt Động Của Nhà Nước Pháp Quyền
Một trong những nguyên tắc quan trọng của Nhà nước pháp quyền là Nhà nước chỉ được làm những gì mà pháp luật cho phép. Nhà nước cũng như một tổ chức hay một công dân và đều là một chủ thể trong quan hệ pháp luật (Nhà nước là một chủ thể pháp lý công), mọi hoạt động của Nhà nước phải tuân theo Hiến pháp và pháp luật. Quyền được bồi thường khi bị xâm phạm là quyền cơ bản của công dân được ghi nhận trong Hiến pháp và pháp luật. Rõ ràng, việc yêu cầu Nhà nước bồi thường thiệt hại là một quyền cơ bản của chủ thể dân sự ngoài Nhà nước.
2.2. Tính Bình Đẳng Trước Pháp Luật Của Mọi Chủ Thể
Ngoài ra, trong Nhà nước pháp quyền, mọi chủ thể đều bình đẳng trước pháp luật. Như vậy, trước pháp luật, Nhà nước với các cá nhân, tổ chức khác bình đẳng trên cơ sở tôn trọng quyền và lợi ích hợp pháp của nhau. Nhà nước cũng thực hiện các hành vi pháp lý và có khả năng gây thiệt hại cho các chủ thể khác khi hành xử trái pháp luật hoặc vượt quá thẩm quyền. Khi có hành vi gây thiệt hại cho các chủ thể khác, Nhà nước cũng có nghĩa vụ bồi thường một cách bình đẳng như các chủ thể khác trong xã hội.
III. Quy Định Pháp Luật Về Bồi Thường Thiệt Hại Thi Hành Án
Từ những phân tích nêu trên ta có thể đưa ra khái niệm cơ bản về trách nhiệm bồi thường của Nhà nước, theo đó trách nhiệm bồi thường của Nhà nước là một loại trách nhiệm pháp lý, được Nhà nước thừa nhận và chịu trách nhiệm khôi phục những thiệt hại về tài sản, bù đắp những tổn thất về tinh thần do hành vi vi phạm pháp luật của người thi hành công vụ gây ra trong quá trình thực hiện chức năng, nhiệm vụ theo quy định của pháp luật. Như đã phân tích, trách nhiệm bồi thường của Nhà nước mang bản chất là trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong dân sự, do đó trách nhiệm bồi thường của Nhà nước cũng mang những đặc điểm chung của trách nhiệm bồi thường thiệt hại.
3.1. Trách Nhiệm Phát Sinh Khi Có Hành Vi Trái Pháp Luật
Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước đặt ra khi có hành vi trái pháp luật gây thiệt hại tới quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức. Hành vi trái pháp luật này phải do người thi hành công vụ thực hiện trong khi thực hiện công vụ được giao. Thiệt hại phải là thiệt hại thực tế đã xảy ra, có mối quan hệ nhân quả giữa hành vi trái pháp luật của người thi hành công vụ và thiệt hại thực tế. Nhà nước chỉ chịu trách nhiệm bồi thường đối với những thiệt hại do hành vi trái pháp luật của người thi hành công vụ gây ra, không chịu trách nhiệm đối với những thiệt hại do nguyên nhân khách quan hoặc do lỗi của chính người bị thiệt hại.
3.2. Mục Đích Bồi Thường Thiệt Hại Do Thi Hành Án
Mục đích của việc bồi thường thiệt hại là nhằm khôi phục lại tình trạng ban đầu của người bị thiệt hại, bù đắp những tổn thất mà họ phải gánh chịu do hành vi trái pháp luật của người thi hành công vụ gây ra. Việc bồi thường thiệt hại không chỉ có ý nghĩa về mặt vật chất mà còn có ý nghĩa về mặt tinh thần, giúp người bị thiệt hại ổn định cuộc sống, khôi phục danh dự, uy tín, nhân phẩm.
3.3. Nguyên Tắc Bồi Thường Thiệt Hại Do Thi Hành Án
Việc bồi thường thiệt hại phải được thực hiện theo nguyên tắc công khai, minh bạch, khách quan, công bằng. Mức bồi thường thiệt hại phải tương xứng với mức độ thiệt hại thực tế đã xảy ra. Việc bồi thường thiệt hại phải được thực hiện kịp thời, đầy đủ, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của người bị thiệt hại.
IV. Thực Tiễn Áp Dụng Pháp Luật Bồi Thường Thiệt Hại THADS
Thực tiễn áp dụng pháp luật về trách nhiệm bồi thường của Nhà nước trong hoạt động thi hành án dân sự còn gặp nhiều khó khăn, vướng mắc. Các quy định của pháp luật còn chung chung, chưa cụ thể, gây khó khăn cho việc xác định trách nhiệm bồi thường. Thủ tục giải quyết bồi thường còn rườm rà, phức tạp, kéo dài thời gian giải quyết. Nhận thức của cán bộ, công chức và người dân về pháp luật về trách nhiệm bồi thường của Nhà nước còn hạn chế.
4.1. Tình Hình Yêu Cầu Bồi Thường Thiệt Hại THADS
Tình hình yêu cầu bồi thường và giải quyết bồi thường trong hoạt động thi hành án dân sự còn nhiều hạn chế. Số lượng vụ việc yêu cầu bồi thường còn ít so với số lượng vụ việc thi hành án dân sự. Tỷ lệ giải quyết bồi thường thành công còn thấp. Nguyên nhân chủ yếu là do người dân chưa nắm rõ quy định của pháp luật, thủ tục yêu cầu bồi thường còn phức tạp, thời gian giải quyết kéo dài.
4.2. Vướng Mắc Trong Xác Định Đối Tượng Được Bồi Thường
Việc xác định đối tượng được bồi thường còn gặp nhiều vướng mắc. Nhiều trường hợp, người bị thiệt hại không phải là đương sự trong vụ việc thi hành án dân sự, gây khó khăn cho việc xác định quyền và lợi ích hợp pháp bị xâm phạm. Việc xác định thiệt hại thực tế cũng gặp nhiều khó khăn, đặc biệt là đối với những thiệt hại về tinh thần.
4.3. Khó Khăn Trong Thủ Tục Giải Quyết Bồi Thường
Thủ tục giải quyết bồi thường còn rườm rà, phức tạp, kéo dài thời gian giải quyết. Việc thu thập chứng cứ, xác minh thiệt hại còn gặp nhiều khó khăn. Cơ chế phối hợp giữa các cơ quan nhà nước trong quá trình giải quyết bồi thường còn chưa hiệu quả.
V. Giải Pháp Hoàn Thiện Pháp Luật Bồi Thường Thiệt Hại THADS
Để hoàn thiện pháp luật về trách nhiệm bồi thường của Nhà nước trong hoạt động thi hành án dân sự, cần thực hiện đồng bộ các giải pháp sau: Hoàn thiện hệ thống pháp luật về trách nhiệm bồi thường của Nhà nước, đảm bảo tính thống nhất, đồng bộ, cụ thể, rõ ràng. Đơn giản hóa thủ tục giải quyết bồi thường, rút ngắn thời gian giải quyết. Nâng cao năng lực của đội ngũ cán bộ, công chức làm công tác bồi thường. Tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật về trách nhiệm bồi thường của Nhà nước.
5.1. Hoàn Thiện Hệ Thống Pháp Luật Về Bồi Thường
Cần rà soát, sửa đổi, bổ sung các quy định của pháp luật về trách nhiệm bồi thường của Nhà nước, đảm bảo tính thống nhất, đồng bộ, cụ thể, rõ ràng. Cần quy định chi tiết hơn về phạm vi trách nhiệm bồi thường, căn cứ xác định trách nhiệm bồi thường, mức bồi thường thiệt hại. Cần có hướng dẫn cụ thể về thủ tục giải quyết bồi thường, đảm bảo tính minh bạch, công khai.
5.2. Đơn Giản Hóa Thủ Tục Giải Quyết Bồi Thường
Cần đơn giản hóa thủ tục giải quyết bồi thường, rút ngắn thời gian giải quyết. Cần giảm bớt các thủ tục hành chính rườm rà, phức tạp. Cần tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin vào quá trình giải quyết bồi thường.
5.3. Nâng Cao Năng Lực Cán Bộ Làm Công Tác Bồi Thường
Cần nâng cao năng lực của đội ngũ cán bộ, công chức làm công tác bồi thường. Cần tổ chức các lớp đào tạo, bồi dưỡng kiến thức pháp luật, kỹ năng giải quyết bồi thường cho cán bộ, công chức. Cần có chế độ đãi ngộ hợp lý đối với cán bộ, công chức làm công tác bồi thường.
VI. Tương Lai Của Trách Nhiệm Bồi Thường Nhà Nước Tại VN
Với những nỗ lực không ngừng trong việc hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi, trách nhiệm bồi thường của Nhà nước trong hoạt động thi hành án dân sự hứa hẹn sẽ ngày càng được thực hiện tốt hơn, góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người dân, xây dựng một Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa vững mạnh.
6.1. Xu Hướng Phát Triển Của Pháp Luật Bồi Thường
Pháp luật về trách nhiệm bồi thường của Nhà nước sẽ ngày càng được hoàn thiện theo hướng bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người dân một cách tốt nhất. Các quy định sẽ ngày càng cụ thể, rõ ràng, dễ áp dụng. Thủ tục giải quyết bồi thường sẽ ngày càng đơn giản, nhanh chóng, hiệu quả.
6.2. Vai Trò Của Trách Nhiệm Bồi Thường Trong Xã Hội
Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người dân, góp phần xây dựng một xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Việc thực hiện tốt trách nhiệm bồi thường của Nhà nước sẽ tạo niềm tin của người dân vào Nhà nước, góp phần ổn định chính trị, xã hội.
